Nh©n th©n, vµ b¹o lùc

(1)

Amartya Sen. Identity^(*) and Violence.

New York: Norton,2006.

TrÇn H÷u Dòng^(**) giíi thiÖu

Tuy Ýt ®−îc biÕt ngoµi giíi kinh tÕ, Amartya Sen (quª qu¸n Bangalore, Ên §é, ®o¹t gi¶i Nobel kinh tÕ n¨m 1998, hiÖn lµ gi¸o s− Harvard) lµ mét kinh tÕ gia ®¸ng cho ®ång nghiÖp cña

«ng h·nh diÖn. §· lµ mét nhµ to¸n kinh tÕ (mét ngµnh cùc k×

khã!) hµng ®Çu ngay khi cßn trÎ, Sen kh«ng bao giê dïng to¸n

®Ó "loÌ" ng−êi ®äc, tr¸i l¹i, «ng lu«n t×m çch gi¶i thÝch b»ng ng«n ng÷ th«ng th−êng nh÷ng ®Þnh lý mµ «ng kh¸m ph¸. Tõ vµi thËp kØ gÇn ®©y, Sen quay sang nghiªn cøu vÒ nh÷ng vÊn ®Ò triÕt lý lín, nh÷ng vÊn ®Ò kinh tÕ träng ®¹i (nh− n¹n ®ãi, c«ng b»ng thu nhËp, v.v...) vµ lu«n lu«n cã nh÷ng nhËn ®Þnh s©u s¾c, lý luËn khóc chiÕt, x©y dùng trªn mét nÒn t¶ng kiÕn v¨n v« cïng qu¶ng b¸c. Trong cuèn s¸ch võa xuÊt b¶n trªn, Sen vËn dông kh¶ n¨ng ph©n tÝch s¾c bÐn, kinh nghiÖm sèng phong phó, vµ suy t− s©u s¾c cña «ng ®Ó bµi b¸c hai luËn ®Ò næi tiÕng tõ ®Çu thËp niªn 90, ®ã lµ (1) "sù ®ông ®é cña çc nÒn v¨n minh" cña Samuel Huntington, vµ (2) "gi¸ trÞ ch©u ¸", th−êng ®−îc g¸n cho nguyªn Thñ t−íng Singapore Lý Quang DiÖu. Sen thó nhËn r»ng t¸c phÈm nµy cã mét tham väng kh¸ lín, ®ã lµ ®−a ra mét çch nh×n míi vÒ b¹o lùc trªn thÕ giíi. Thùc ra, Sen cßn ®i xa h¬n, xem xÐt mét lo¹t ý niÖm thêi th−îng: tõ "v¨n minh" ®Õn

"gi¸ trÞ ch©u ¸", tõ "kinh tÕ thÞ tr−êng" ®Õn "toµn cÇu ho¸". Sen kh«ng nãi, nh−ng ng−êi ®äc sÏ nhËn ra r»ng t− t−ëng cña «ng lµ ph¶n ¸nh tiÕp cËn kinh tÕ theo c¸i nghÜa khoa häc nhÊt cña nã.

Nh©n th©n vµ "®ông ®é cña c¸c nÒn v¨n minh"

§»ng sau cuèn nµy lµ bãng cña Samuel Huntington víi luËn ®Ò “sù

®ông ®é cña c¸c nÒn v¨n minh”. Sen cho r»ng quan ®iÓm cña Huntington, theo ®ã mçi ng−êi lµ thµnh viªn cña chØ mét nhãm, mét “v¨n minh”, ch¼ng nh÷ng kh«ng nªn cã (xÐt vÒ mÆt ®¹o lý), mµ cßn rÊt sai sù thùc. Quan ®iÓm

Êy lµ kh«ng nªn v× nã khuyÕn khÝch con ng−êi nh×n^(∗)m×nh nh− mét nh©n th©n

®éc nhÊt,^(∗∗)dÉn ®Õn nh÷ng xung ®ét vò lùc, vµ kh«ng ®óng, v× con ng−êi kh«ng nh− thÕ. Theo Sen, ph©n chia thÕ giíi

(∗) Identity: ng−êi giíi thiÖu dÞch lµ "nh©n th©n", tuy nhiªn nhiÒu ng−êi quen hiÓu lµ

"b¶n s¾c".

(∗∗)GS. Kinh tÕ, §¹i häc Wright State (bang Ohio, Mü).

(2)

trªn c¬ së v¨n minh theo kiÓu Huntington ph¶n ¸nh mét tiÕp cËn phiÕn diÖn, mét chiÒu, vÒ nh©n th©n cña con ng−êi. Tr¸i víi Huntington, Sen cho r»ng nh©n th©n rÊt ®a d¹ng vµ phøc t¹p. ¤ng ®−a vÝ dô: mét ng−êi cã thÓ lµ mét c«ng d©n Mü, nguån gèc Caribe, tæ tiªn ®Õn tõ ch©u Phi, cã ®¹o C¬ §èc, lµ mét sö gia, mét lùc sÜ ®iÒn kinh, v.v... vµ v.v..., mµ kh«ng g× lµ m©u thuÉn c¶.

Cïng víi nhËn ®Þnh r»ng nh©n th©n lµ ®a d¹ng, Sen ®−a vµo lý luËn hai ý niÖm c¨n b¶n cña kinh tÕ: chän lùa vµ rµng buéc. Mçi ng−êi cã thÓ chän mét nh©n th©n

trong mét t×nh huèng nµo ®ã, nh−ng sù chän lùa Êy lµ mét lùa chän cã h¹n chÕ (bëi t×nh huèng Êy). Tuy nhiªn, bµi to¸n chän lùa ë ®©y kh«ng “th« lËu”

kiÓu kinh tÕ t©n cæ ®iÓn cùc ®oan (mµ mçi c¸ thÓ chØ nghÜ ®Õn lîi Ých cña riªng m×nh), nh−ng lµ mét chän lùa víi ý thøc x· héi, mçi ng−êi chÞu ¶nh h−ëng cña ng−êi kh¸c, vµ quan t©m

®Õn ng−êi kh¸c.

TÊt nhiªn, sù ®a d¹ng cña nh©n th©n kh«ng cã nghÜa lµ mäi d¹ng nh©n th©n ®Òu quan träng nh− nhau, vµ còng kh«ng cã nghÜa lµ thø h¹ng quan träng cña c¸c d¹ng nh©n th©n kh«ng thÓ ®æi thay theo thêi gian vµ hoµn c¶nh. TiÕc r»ng Sen kh«ng nãi g× vÒ nguån gèc thø h¹ng nµy, vµ ¶nh h−ëng cña t×nh huèng vµ lÞch sö ®Õn sù ®æi thay Êy. NhiÒu ng−êi chØ trÝch Sen vÒ sù s¬ suÊt nµy v× theo hä, nÕu ë mét

thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh, mét d¹ng nh©n th©n nµo ®ã lµ khèng chÕ th× quan ®iÓm cña Sen còng kh«ng kh¸c g× quan ®iÓm cho r»ng nh©n th©n lµ ®¬n d¹ng.

“Ph©n vïng” v¨n minh xem mçi vïng trªn thÕ giíi lµ thuéc mét v¨n ho¸

nµy hay mét v¨n ho¸ kh¸c lµ kh«ng n¾m hÕt sù phøc t¹p cña loµi ng−êi. Mét ngé nhËn n÷a cña “tiÕp cËn v¨n minh” (kiÓu Huntington) lµ nã xem lÞch sö nh− ®Þnh mÖnh (phô ®Ò cña quyÓn “Nh©n th©n vµ B¹o lùc” lµ “¶o t−ëng ®Þnh mÖnh”), bëi nã ¸m chØ r»ng c¸c xung ®ét ngµy nay chØ lµ tiÕp diÔn nh÷ng g× ®· x¶y ra hµng tr¨m, thËm chÝ hµng ngh×n n¨m tr−íc. Theo Sen,

“nh©n th©n v¨n minh” cña mét ng−êi kh«ng ph¶i lµ ®Þnh mÖnh cña ng−êi Êy.

Qua nhËn ®Þnh nµy Sen v¹ch ra c¸i tù m©u thuÉn cña nh÷ng ng−êi (b¶o thñ) bªnh vùc Huntington. Mét mÆt, hä kh¼ng ®Þnh r»ng tù do c¨n b¶n nhÊt cña con ng−êi lµ tù do lùa chän. MÆt kh¸c, còng theo hä, khi mét ng−êi ®·

sinh ra trong mét v¨n minh nµo th×

“®Þnh mÖnh” ®· an bµi, ng−êi Êy sÏ øng xö nh− mét thµnh viªn cña nÒn v¨n minh Êy, kh«ng cã lùa chän nµo kh¸c.

ChÝnh sù kh«ng cã lùa chän nµy lµ mÇm mãng cña b¹o lùc, Sen kh¼ng

®Þnh. O¸i o¨m thay, nhiÒu cè g¾ng chÊm døt b¹o lùc Êy (nh− khi kªu gäi c¸c nÒn v¨n minh nªn th©n thiÖn víi nhau, hoÆc c¸c t«n gi¸o ph¶i ®èi tho¹i víi nhau) còng lµ sai lÇm nh− luËn ®Ò Huntington, v× còng cho r»ng nh©n th©n lµ duy nhÊt vµ kh«ng thÓ chän lùa.

T−¬ng tù, Sen còng ph¶n b¸c lý luËn cña nh÷ng ng−êi chñ x−íng “®a v¨n ho¸” (multiculture) khi hä cho r»ng tuy nh©n th©n cña mçi ng−êi lµ (duy nhÊt vµ) kh¸c nhau, c¸c nh©n th©n Êy cã nhiÒu ®iÓm t−¬ng ®ång. Nh©n th©n mçi ng−êi lµ v« cïng ®a d¹ng, song mçi ng−êi chia sÎ mçi d¹ng nh©n th©n cña

(3)

m×nh víi nhiÒu ng−êi kh¸c. Theo Sen, nhãm “®a v¨n ho¸” thËt ra còng gièng nh− nhãm “®¬n v¨n ho¸”, ch¼ng h¹n nh− khi tÝn ®å t«n gi¸o nµy tá ra th©n thiÖn, ca tông c¸c t«n gi¸o kh¸c, th× v«

h×nh trung hä cho r»ng nh©n lo¹i cã thÓ chia ra lµm nhiÒu nhãm t«n gi¸o, vµ mçi ng−êi mang ®éc nhÊt c¸i “m¸c” t«n gi¸o cña m×nh.

Mét ý n÷a cña Huntington còng lµm Sen “bùc m×nh”. §ã lµ, theo Huntington, tr−íc thêi hiÖn ®¹i th× chØ ph−¬ng T©y lµ cã ý thøc vÒ c¸ nh©n chñ nghÜa vµ cã truyÒn thèng t«n träng quyÒn h¹n vµ tù do cña c¸ nh©n. Sen

®¬n cö nhiÒu vÝ dô cho thÊy nh÷ng ho¹t

®éng d©n chñ ®· cã kh¾p thÕ giíi tõ x−a. Ch¼ng nh÷ng thÕ, «ng nhÊn m¹nh, qu¶ lµ hiÖn nay nhiÒu quèc gia Håi gi¸o (nhÊt lµ ë Trung §«ng) cã vÎ h©m mé b¹o lùc, x· héi kh«ng phãng kho¸ng nh− T©y ph−¬ng, nh−ng trong qu¸ khø ®· cã nh÷ng thêi k× mµ T©y ph−¬ng chuéng b¹o lùc, Ýt phãng kho¸ng h¬n c¸c quèc gia theo ®¹o Håi. RÊt tiÕc lµ Sen kh«ng gi¶i thÝch t¹i sao, dï trong qu¸ khø thÕ giíi Håi gi¸o cã nh÷ng ph¸t minh, cã khoan dung, nh÷ng ®iÒu ®ã chÊm døt vµo kho¶ng gi÷a thÕ kØ XVII?

Theo Sen, chia nh©n lo¹i theo “v¨n minh” cã hai nh−îc ®iÓm. Thø nhÊt, nã gi¶ ®Þnh r»ng c¸ch chia nh− vËy lµ thÝch hîp nhÊt, khèng chÕ nh÷ng c¸ch kh¸c ®Ó nhËn d¹ng con ng−êi. Sen cho r»ng ®©y lµ mét vÊn ®Ò ph−¬ng ph¸p luËn, cÇn luËn cø, kh«ng thÓ gi¶ ®Þnh.

Thø hai, c¸ch ph©n lo¹i Êy dùa vµo mét c¸ch “m« t¶ th« kÖch phi th−êng” vµ mét sù “v« t− lÞch sö”. ThÝ dô:

Huntington xÕp Ên §é vµo “v¨n minh Ên gi¸o” trong lóc quèc gia nµy cã h¬n 150 triÖu tÝn ®å Håi gi¸o, ®«ng h¬n bÊt k× quèc gia nµo ®−îc xÕp lµ “Håi gi¸o”.

Vµi nhµ phª b×nh (nh− t¸c gi¶ t©n

b¶o thñ Robert Kagan) ®· hái Sen, nÕu luËn ®Ò “xung ®ét cña c¸c nÒn v¨n minh” cña Huntington lµ sai th× t¹i sao l¹i Ýt cã b»ng cí chøng tá sù kh«ng

®óng Êy? Sen tr¶ lêi r»ng cã nhiÒu l·nh tô (hay phong trµo) khÝch ®éng b¹o lùc c¨n cø trªn mét sù t−¬ng ®ång duy nhÊt (nh− c¸c nhãm khñng bè Håi gi¸o hiÖn nay). Råi Sen hái ng−îc: VËy

“tr−êng ph¸i Huntington” gi¶i thÝch nh÷ng trµo l−u toµn cÇu ho¸ (nhÊt lµ vÒ kinh tÕ) hiÖn nay thÕ nµo? Vµ t¹i sao nhiÒu quèc gia mµ “v¨n minh” kh¸

gièng nhau (nh− Pakistan vµ Ên §é) l¹i k×nh ®Þch nhau ®Õn thÕ? Sen còng nh¾c nhë r»ng ®¹i ®a sè tÝn ®å Håi gi¸o hiÖn sèng trong hoµ b×nh.

TÝnh “nh©n b¶n” trong t− t−ëng Sen biÓu lé qua kh¼ng ®Þnh r»ng sù t−¬ng ®ång vµ sù c¸ biÖt cña nh©n th©n kh«ng nhÊt thiÕt lµ hai ph¹m trï ®èi lËp nhau, mµ cã thÓ ®i ®«i víi nhau.

“T−¬ng ®ång” v× mçi nh©n th©n trong hµng chôc (hoÆc h¬n n÷a) nh©n th©n mµ mçi ng−êi cã th× nhiÒu ng−êi kh¸c còng cã. Song “c¸ biÖt” v× mçi ng−êi lµ mét tËp hîp ®éc nhÊt cña mét nhãm nh©n th©n (t«i vµ anh gièng nhau v×

®Òu mª quÇn vît, nh−ng kh¸c nhau v×

t«i ®¹o PhËt, anh ®¹o Håi...). Sen viÕt mét c©u ®¸ng nhí: “Chóng ta kh¸c nhau theo nhiÒu c¸ch kh¸c nhau”.

Dï kh«ng thÓ quy cho Huntington

¸c ý “khÝch ®éng” chiÕn tranh gi÷a c¸c nÒn v¨n minh (nh− mét sè ng−êi sau nµy ®· lµm), nhê Sen, ta thÊy sù ng©y th¬ vµ th« thiÓn cña Huntington. Hoµn toµn x©y dùng lý thuyÕt cña m×nh trªn ý niÖm “v¨n minh” song h×nh nh−

Huntington kh«ng nghÜ kÜ xem “v¨n minh” chÝnh x¸c lµ g×, vµ cã thÝch hîp hay kh«ng cho c¸ch «ng ta gi¶i thÝch lÞch sö (dï gi¶i thÝch Êy cã thÓ cã phÇn

®óng trªn c¬ së kh¸c “v¨n minh”).

(4)

"Gi¸ trÞ ch©u ¸" vµ d©n chñ

Ch¼ng nh÷ng chèng ý niÖm “v¨n minh” theo c¸ch dïng cña Huntington, Sen còng chØ trÝch ý niÖm “gi¸ trÞ ch©u

¸” cña Lý Quang DiÖu. ChØ trÝch cña Sen nh¾m vµo c¶ hai mÖnh ®Ò cña ý niÖm nµy, lµ (1) x· héi ch©u ¸ cã nh÷ng

®øc tÝnh tréi h¬n x· héi ph−¬ng T©y, vµ (2) “d©n chñ”, “nh©n quyÒn” kiÓu ph−¬ng T©y kh«ng hoµn toµn thÝch hîp víi ch©u ¸.

Theo Sen, “gi¶ thuyÕt Lý Quang DiÖu” chØ cã vµi b»ng chøng rêi r¹c (Singapore, Hµn Quèc, Trung Quèc sau c¶i c¸ch) mµ còng kh«ng hoµn toµn thuyÕt phôc. LÊy tr−êng hîp Bostwana:

n−íc nµy cã tèc ®é t¨ng tr−ëng cao nhÊt hoµn cÇu mÊy chôc n¨m nay, l¹i lµ mét èc ®¶o d©n chñ ë ch©u Phi, vËy h¼n d©n chñ lµ cÇn thiÕt cho ph¸t triÓn? Cô thÓ, nh÷ng kh¶o cøu kh¸ quy m« thùc tÕ nhiÒu n−íc cña Robert Barro vµ Adam Przeworski kh«ng ph¸t gi¸c ®−îc liªn hÖ râ rÖt nµo gi÷a quyÒn h¹n chÝnh trÞ vµ thµnh tùu kinh tÕ. ChØ cã thÓ rót ra mét kÕt luËn tõ çc nghiªn cøu cho ®Õn nay: chiÒu t−¬ng quan nµo còng lµ cã thÓ. V× thÕ, theo Sen, d©n chñ vµ ph¸t triÓn kinh tÕ nªn ®−îc thÈm ®Þnh riªng rÏ, kh«ng nªn ®Æt vÊn ®Ò lµ çi nµy cã hç trî çi kia hay kh«ng.

CÇn nhÊn m¹nh lµ Sen tuyÖt ®èi tin t−ëng ë tÝnh phæ qu¸t cña d©n chñ. Thø nhÊt, «ng kh«ng tin, nh− phe “gi¸ trÞ ch©u ¸” vÉn tin, r»ng cã nh÷ng x· héi lµ kh«ng (hoÆc ch−a) thÝch hîp víi d©n chñ v× x· héi Êy cã mét v¨n ho¸ nµo ®ã, hoÆc lµ d©n chñ cã thÓ bÞ ho·n l¹i trong lóc x· héi theo ®uæi mét môc tiªu kh¸c. §i xa h¬n, «ng còng cho r»ng nÕu mét quèc gia cã thÓ gióp quèc gia kh¸c cã d©n chñ (qua c¸c biÖn ph¸p kinh tÕ, chÝnh trÞ, ngo¹i giao) th× còng rÊt nªn

lµm (Nam Phi lµ mét g−¬ng mÉu). Song Sen cùc lùc ph¶n ®èi chÝnh s¸ch ¸p ®Æt d©n chñ ë n−íc kh¸c (dï cã thùc t©m nh− vËy) b»ng vò lùc nh− Mü ®· lµm ë Iraq.

Thø hai, theo Sen, hái “d©n chñ cã thÝch hîp víi mét quèc gia” nµo ®ã hay kh«ng, lµ sai, bëi v× mét quèc gia ph¶i trë thµnh thÝch hîp qua d©n chñ. Nãi kh¸c ®i, mét quèc gia cã thÓ “ph¸t triÓn” (theo GDP ch¼ng h¹n), song nÕu sù ph¸t triÓn Êy (vÒ mäi mÆt, kh«ng chØ vÒ thu nhËp) diÔn ra trong mét bèi c¶nh kh«ng d©n chñ th× ®−êng h−íng cña nã sÏ sai lÖch, vµ kh«ng thÓ gäi lµ ph¸t triÓn.

Vµi ý nghÜ riªng

Nh− vËy lµ trong cuèn nµy, vµ trong cuèn xuÊt b¶n n¨m 1999 (“Ph¸t triÓn nh− Tù do”) Sen ®· ®Ó l¹i dÊu Ên cña

«ng trªn hai vÊn ®Ò quan träng cña thêi

®¹i: Liªn hÖ gi÷a tù do vµ ph¸t triÓn (1999) vµ gi÷a v¨n minh vµ xung ®ét (2006) tõ c¸i nh×n cña mét nhµ kinh tÕ bµi b¶n, vµ mét tinh thÇn nh©n b¶n s©u ®Ëm. Xuyªn suèt t− t−ëng Sen lµ mét luËn ®Ò vÒ tÝnh ®a d¹ng, sù phøc t¹p cña bÊt k× ý niÖm nµo (v¨n ho¸, nh©n th©n...), vµ do ®ã nh÷ng ph©n lo¹i “mét chiÒu” (mçi ng−êi thuéc “v¨n minh” nµy, kh«ng thuéc “v¨n minh”

kh¸c, cã nh©n th©n nµy, ®èi chäi nh©n th©n kh¸c) lµ sai lÇm vµ ë ®©y con ng−êi ®¹o ®øc cña Sen lé diÖn ®−a ®Õn nh÷ng hµnh ®éng (b¹o lùc) ®¸ng tiÕc.

Cã thÓ kh«ng ®ång ý víi Sen vÒ nhiÒu ®iÓm.

Thø nhÊt, chÊp nhËn nh©n th©n lµ

®a d¹ng, v¨n hãa lµ nhiÒu chiÒu, kh«ng lo¹i trõ kh¶ n¨ng b¶o l−u ý kiÕn r»ng tÇm quan träng cña c¸c d¹ng Êy kh«ng nh− nhau, còng nh− nh÷ng chiÒu cña v¨n ho¸ lµ kh«ng gièng nhau. NãÝ c¸ch kh¸c, mçi ng−êi vÉn cã thÓ cã mét nh©n

(5)

th©n chÝnh, mét v¨n ho¸ chÝnh. B¶o (nh− Sen) r»ng kh«ng cã mét v¨n ho¸

nµo gäi lµ “v¨n ho¸ nho gi¸o”, v× nho gi¸o cã nhiÒu nh¸nh, nhiÒu t«ng, lµ h¬i khiªn c−ìng. TÊt nhiªn, c¸i −u tiªn cña mét d¹ng nµo ®ã thay ®æi theo t×nh huèng. VÝ dô nh− trong chiÕn tranh chèng ngo¹i x©m th× tr−íc hÕt t«i lµ ng−êi ViÖt Nam, sau ®ã lµ mét PhËt tö, sau n÷a lµ mét thi sÜ. Trong mét hoµn c¶nh kh¸c th× c¸i nh©n th©n “PhËt tö”

cña t«i, hay nh©n th©n “thi sÜ” cña t«i cã thÓ lµ ®øng ®Çu. Phñ nhËn thø h¹ng cã tÝnh t−¬ng ®èi cña c¸c bé mÆt nh©n th©n lµ phñ nhËn thùc tÕ. C©u hái cÇn xem xÐt lµ t¹i sao cã sù thay ®æi thø h¹ng nh©n th©n? §Õn chõng mùc nµo th×

nã bÞ kÝch thÝch (vµ khÝch ®éng) bëi nh÷ng t¸c nh©n bªn ngoµi? Sen kh«ng

®Æt ra c¸c c©u hái nµy. Mét ®iÒu n÷a lµ (cã thÓ xem nh− ®i ng−îc “tÝnh b¶n thiÖn” cña con ng−êi) nhiÒu d¹ng nh©n th©n ®−îc ®Þnh nghÜa kh«ng víi nh÷ng

®Æc ®iÓm tÝch cùc, song víi dÊu trõ mét nh©n th©n kh¸c (ch¼ng h¹n, kh«ng ph¶i t«i lµ Håi gi¸o, anh lµ C¬ ®èc gi¸o, nh−ng t«i lµ Håi gi¸o, anh lµ kh«ng-Håi gi¸o).

chÝnh Sen lµ mét ng−êi ®Çy nhiÖt t×nh. Cã c¶m gi¸c «ng cho r»ng nhiÖt t×nh chØ g©y “r¾c rèi”. (Sen còng lµ ng−êi cã mét tr¸i tim rÊt nãng: «ng ®·

sèng chung nhiÒu n¨m víi triÕt gia næi tiÕng Martha Nussbaum, vµ sau ®ã víi sö gia Emma Rothschild). MÆc dï Sen

lèi m« t¶ ®a d¹ng Êy lµ hôt hÉng? HoÆc do b¶n tÝnh con ng−êi lµ bÊt thuÇn lý?

®ã, lu«n lu«n cã nh÷ng nhãm lîi Ých cè

g¾ng tr×u nÝu, lÌo l¸i ph¸t triÓn theo c¸ch cã lîi cho hä. XÐt vÒ mÆt kinh tÕ,

®ã lµ mét c¸ch øng xö “hîp lý” (cho nh÷ng ng−êi Êy). Kinh tÕ hiÖn ®¹i ®·

ph©n tÝch hiÖn t−îng nµy kh¸ cÆn kÏ, ch¼ng h¹n víi thuyÕt trß ch¬i. Sen nh×n thÕ giíi qua l¨ng kÝnh kinh tÕ nh− mét khoa häc lùa chän, nh−ng còng cã mét l¨ng kÝnh kinh tÕ kh¸c, nh− mét khoa häc vÒ xung ®ét. RÊt tiÕc lµ Sen kh«ng khai triÓn thªm luËn ®Ò cña «ng vÒ h−íng nµy.

¸ cã nhiÒu ®Æc tÝnh v¨n hãa x· héi (gia

®×nh, hiÕu häc, cÇn kiÖm, siªng n¨ng) khiÕn hä thµnh c«ng. Gäi nh÷ng ®Æc tÝnh Êy lµ gi¸ trÞ v¨n hãa hay g× ®i n÷a, vai trß cña chóng trong thµnh tùu kinh tÕ lµ hiÓn nhiªn. Ch¼ng h¹n, chÝnh Sen còng nhËn r»ng NhËt thµnh c«ng phÇn lín lµ nhê tÝnh hiÕu häc cña d©n téc nµy, song t¹i sao kh«ng xem sù hiÕu häc Êy lµ mét ®Æc tÝnh cña v¨n hãa?

Kh«ng xem “v¨n ho¸” lµ “gi¸ trÞ” cã thÓ lµ qu¸ kh¾t khe víi ng÷ nghÜa.

H¬n n÷a, Sen kh«ng ®Ó ý r»ng trong thùc tÕ cã nhiÒu (kh«ng ph¶i chØ cã mét) c¸ch quyÕt ®Þnh mang tÝnh d©n chñ, vµ l¾m khi nh÷ng quyÕt ®Þnh d©n chñ tËp thÓ kh«ng lµ nh÷ng quyÕt ®Þnh tèi h¶o (tr−êng hîp “thÕ l−ìng nan cña ng−êi tï”, ch¼ng h¹n). Cã thÓ lµ, nh−

Sen lÆp ®i lÆp l¹i, nh÷ng trËn ®ãi hµng lo¹t kh«ng bao giê x¶y ra ë c¸c n−íc d©n chñ, nh−ng (rÊt may) lµ kh«ng ph¶i n−íc nµo bao giê còng bÞ ®ãi kÐm

®e däa, bÞ b¾t buéc chän lùa gi÷a d©n chñ vµ chÕt ®ãi. Cã ng−êi còng sÏ cho r»ng sù thiÕu d©n chñ ë giai ®o¹n nµy cã thÓ t¨ng phóc lîi ë mét giai ®o¹n kh¸c. Sen nghÜ sao vÒ sù ®¸nh ®æi ®ã?

(CÇn nãi râ, Sen cã nãi ®Õn kh¶ n¨ng

®¸nh ®æi nh−ng «ng th−êng nhÊn m¹nh

(6)

®Õn gi¸ trÞ néi t¹i, thay v× gi¸ trÞ c«ng cô, cña tù do).

Sen kh«ng chó ý ®ñ ®Õn sù kiÖn lµ d©n chñ (®óng ra lµ tù do) cã nhiÒu møc ®é, vµ dï cã cho r»ng cµng d©n chñ, cµng tù do cµng tèt, song khi ph¶i

®èi diÖn víi nh÷ng ®¸nh ®æi linh ho¹t (ch¼ng h¹n nh− gi÷a tù do chÝnh trÞ vµ tù do kinh tÕ, nÕu cã, hoÆc gi÷a hiÖn t¹i vµ t−¬ng lai) th× sù lùa chän còng kh«ng dÔ dµng, vµ cã c¬ kÐo theo nhiÒu vÊn n¹n hãc bóa vÒ quyÕt ®Þnh tËp thÓ (collective choice).

Tuy kh©m phôc sù s©u s¾c cña Sen, nguêi ®äc ®«i lóc cã c¶m t−ëng lµ «ng sèng trong th¸p ngµ, “ph¸t triÓn” ®èi víi «ng c¨n b¶n lµ mét ph¹m trï triÕt häc, mét lý t−ëng trõu t−îng (chÝnh Sen còng thó nhËn, trong diÔn tõ Nobel, r»ng «ng xuÊt th©n tõ mét gia

®×nh trÝ thøc, vµ «ng ch−a tõng lµm viÖc g× kh¸c ngoµi gi¸o s−). Nh− nhiÒu nhµ t− t−ëng hµng ®Çu hiÖn nay ë T©y ph−¬ng mµ gèc g¸c lµ ch©u ¸, ch©u Phi (Said, Appiah, Naipaul, Rushdie...

trong khu vùc tiÕng Anh), Sen lµ kÕt tinh ®iÓn h×nh cña “t− duy thÕ giíi”

(cosmopolitanism), phãng kho¸ng, tiÕn bé. TiÕc thay, nhiÒu lóc «ng cã vÎ quªn r»ng tuyÖt ®¹i ®a sè loµi ng−êi (nhÊt lµ ë c¸c n−íc nghÌo) kh«ng may m¾n nh−

çc «ng. Nãi çch kh¸c, trong khi çc

c¶m thÊy Cambridge, Paris hay Calcutta ®©u còng lµ “nhµ”, ®i ®i vÒ vÒ, th× hÇu hÕt mäi ng−ê× kh¸c chØ t×m thÊy c¸i Êm cóng cña cuéc sèng ë céng

®ång th©n quen, xãm lµng gÇn gòi (mµ còng ch−a ch¾c lµ ai “h¹nh phóc” h¬n ai!). Nh×n nhËn nh©n th©n lµ ®a d¹ng kh«ng lµ m©u thuÉn víi nh×n nhËn nh©n th©n cã mét “céi rÔ”.

Sen lµ mét t¸c gi¶ nªn ®äc (nhÊt lµ trong nguyªn v¨n tiÕng Anh). V¨n phong cña «ng lµ mÉu mùc hµn l©m, sóc tÝch, c« ®äng, song th©n thiÖn, kh«ng lµm d¸ng. ¤ng cã biÖt tµi gi¶i thÝch nh÷ng ý niÖm vÒ triÕt, ®Þnh luËt vÒ to¸n, mét c¸ch hÕt søc minh b¹ch, dÔ hiÓu. HiÕm thÊy ai ®i th¼ng vµo khuyÕt ®iÓm cèt lâi cña Huntington nh− Sen trong quyÓn nµy.

Song cuèn s¸ch nµy sÏ kh«ng lµm mäi ng−êi tho¶ m·n. VÒ cÊu tróc, Sen hay lÆp ®i lÆp l¹i, vµ khi gÊp s¸ch l¹i, nhiÒu ®éc gi¶ sÏ hái: råi sao n÷a? Tuy Sen rÊt thuyÕt phôc trong luËn cø chèng Huntington, nh−ng khã rót ra tõ s¸ch nµy bµi häc nµo cã tÝnh x©y dùng, cô thÓ, hay dù ®o¸n cho t−¬ng lai. Cã lÏ chñ ®Ých cña Sen chØ lµ dÉn d¾t, th¸ch thøc ng−êi ®äc ®i s©u vµo nh÷ng suy nghÜ c¨n b¶n vÒ mét sè t− t−ëng nãng hæi