HiÖn t−îng héi nhËp v¨n ho¸ d−íi thêi
lý- trÇn nh×n tõ mét trung t©m phËt gi¸o tiªu biÓu: quúnh l©m
1. Kh¶o s¸t hiÖn t−îng "héi nhËp v¨n ho¸" t¹i mét trung t©m PhËt gi¸o cã vÞ trÝ quan träng vµo hµng nhÊt nh× d−íi thêi Lý - TrÇn nh− chïa Quúnh L©m (thuéc huyÖn
§«ng TriÒu tØnh Qu¶ng Ninh) kh«ng chØ gióp ta mét cø liÖu ®Ó hiÓu biÕt thªm b¶n s¾c PhËt gi¸o ViÖt Nam vµo giai ®o¹n thÞnh trÞ cña nã mµ cßn réng h¬n, qua ®Êy hiÓu
®−îc c¸i khÝ hËu t− t−ëng cña thêi ®¹i, tøc lµ nh÷ng ®iÒu kiÖn cèt yÕu t¹o nªn c¸c ph−¬ng thøc giao l−u, chung sèng gi÷a nhiÒu dßng v¨n ho¸ kh¸c biÖt trong ®êi sèng x· héi ViÖt Nam ë giai ®o¹n lÞch sö rùc rì nµy. VÒ mÆt kh¸i niÖm, còng cÇn nãi râ, c¸i gäi lµ "héi nhËp v¨n ho¸" ë ®©y tøc lµ héi nhËp gi÷a nh÷ng thµnh tè PhËt, §¹o vµ Nho - vèn lµ 3 hÖ t− t−ëng kh«ng cïng gèc vµ cã sù ®èi nghÞch víi nhau, nh−ng
®−îc du nhËp vµo ®êi sèng tinh thÇn cña ng−êi ViÖt tõ sím, vµ víi thêi gian, ®· mÆc nhiªn trë thµnh c¸c hÖ gi¸ trÞ v¨n ho¸ d©n téc, nhÊt lµ PhËt gi¸o vµ §¹o gi¸o, mÆc dï cho ®Õn thÕ kØ X, chÝnh quyÒn ®« hé Trung Quèc vÉn ngÊm ngÇm hoÆc c«ng khai lÊy Nho gi¸o lµm chç dùa. TÊt nhiªn, ®Æt trong bèi c¶nh cña mét trung t©m PhËt gi¸o th×
v¨n ho¸ PhËt gi¸o ph¶i ®ãng vai trß chñ thÓ trong sù "héi nhËp" Êy. Nh−ng xÐt b¶n chÊt gi¸o lÝ còng nh− c¸ch thøc truyÒn b¸ gi¸o lÝ, PhËt gi¸o kh«ng lÊy sù k× thÞ vµ c−ìng chÕ lµm cøu c¸nh mµ lÊy hßa ®ång lµm cøu c¸nh(1), do ®ã còng cã thÓ nãi mèi quan hÖ céng h−ëng gi÷a PhËt gi¸o, §¹o gi¸o vµ Nho gi¸o trong ph¹m vi nhµ chïa thêi Lý - TrÇn ®· diÔn ra mét c¸ch hån nhiªn, tù nã,
NguyÔn HuÖ Chi(*)
do kh¶ n¨ng thu hót, ho¸n c¶i, hoÆc ¶nh h−ëng lÉn nhau, th©m nhËp vµo nhau ®Õn mét chõng mùc nµo ®Êy mµ cã, chø kh«ng bÞ lîi Ých thùc tiÔn cña mét thÕ lùc nµo chi phèi, lµm cho mÐo mã.
2. Nãi nh− thÕ kh«ng cã nghÜa lµ bá qua
®i mét ®iÒu kiÖn quan träng lµm nh©n tè tÝch cùc cho cuéc héi nhËp nµy: ®ã lµ quan
®iÓm chÝnh trÞ cëi më cña c¸c chÝnh quyÒn nhµ n−íc d−íi thêi Lý - TrÇn. C¸ch hiÓu mÊy ch÷ "quan ®iÓm chÝnh trÞ cëi më" còng cÇn ®−îc x¸c ®Þnh. §©y kh«ng ph¶i lµ lßng tèt c¸ biÖt, tù ph¸t cña mét vÞ vua nµo, muèn chøng tá r»ng m×nh cã bông khoan hßa, vµ triÒu ®¹i m×nh lµ thÞnh trÞ, nªn cho phÐp thÇn d©n ®−îc tïy ý thiªn Nho hay träng §¹o. Mµ quan ®iÓm chÝnh trÞ cëi më nãi ë ®©y lµ t− t−ëng chung qu¸n xuyÕn nhiÒu triÒu ®¹i, do b¶n lÜnh vµ sù mÉn c¶m phi th−êng cña ng−êi n¾m vËn mÖnh ®Êt n−íc thÊu hiÓu ®−îc c¸c yªu cÇu cña lÞch sö, vµ còng ®−îc cô thÓ hãa b»ng c¸c chñ tr−¬ng, chÝnh s¸ch cña triÒu ®×nh. Nhê thÕ, nã cã t¸c dông cè kÕt lßng d©n, gi¶i táa dÇn mäi øc chÕ, æn ®Þnh t©m lÝ x· héi, vµ ®−a c¸c hÖ thèng gi¸o lÝ vèn rÊt xa c¸ch kia xÝch l¹i gÇn nhau.
*. GS. ,ViÖn V¨n häc.
1. PhËt gi¸o còng cã lóc c−ìng chÕ c¸c t«n gi¸o kh¸c, nh− TrÇn Nh©n T«ng tõng ®i c¸c n¬i kªu gäi ph¸ bá d©m tõ (§¹i ViÖt sö kÝ toµn th−), nh−ng chØ lµ c¸ biÖt.
D−íi thêi nhµ Lý, c¸c triÒu ®¹i vua ®Òu rÊt t«n sïng ®¹o PhËt, nh−ng còng biÕt ®¸nh gi¸ cao ®Þa vÞ cña §¹o gi¸o vµ c¶ nh÷ng tÝn ng−ìng l©u ®êi trong d©n, nh− tôc thê "thÇn thiªng" ë nh÷ng n¬i ghÒnh cao vùc th¼m.
TriÒu ®×nh võa cho dùng chïa, lËp qu¸n, x©y dùng ®Òn miÕu, võa cÊp ®é ®iÖp cho s−
s·i, ®Æt giai phÈm cho t¨ng ®¹o, l¹i s¾c phong cho hµng lo¹t vÞ thÇn(2). C©u chuyÖn vÒ cuéc héi kiÕn gi÷a ThiÒn s− Gi¸c H¶i,
§¹o sÜ Th«ng HuyÒn víi vua Lý Nh©n T«ng cßn ®Ó l¹i mét truyÒn thuyÕt lÝ thó vµ mét bµi th¬ thï t¹c rÊt ®Ñp lêi cña nhµ vua mµ s¸ch ThiÒn uyÓn tËp anh vµ Nam ¤ng méng lôc cßn ghi l¹i:
Gi¸c H¶i lßng nh− biÓn, Th«ng HuyÒn ®¹o rÊt huyÒn ThÇn th«ng kiªm biÕn hãa, Mét PhËt mét thÇn tiªn(3). (Ph¹m Träng §iÒm dÞch)
Song ®iÒu cÇn nhí lµ nhµ Lý còng chÝnh lµ mét triÒu ®¹i b¾t ®Çu x©y nÒn ®¾p mãng cho ®¹o Nho. ViÖc nhµ n−íc cho dùng v¨n miÕu n¨m 1070, vµ më tr−êng Quèc Tö Gi¸m 5 n¨m sau ®ã, nãi lªn r»ng Nho gi¸o
®· ®−îc nhËn thøc ®óng vai trß, trong yªu cÇu x©y dùng mét bé m¸y qu¶n lÝ hµnh chÝnh ngµy cµng hoµn bÞ.
Cßn c¸c vua TrÇn th× kh«ng nh÷ng lo cñng cè PhËt gi¸o, tæ chøc nªn mét Gi¸o héi PhËt gi¸o thèng nhÊt tõ triÒu ®×nh ®Õn th«n x·, kh«ng nh÷ng lo kiÖn toµn c¸c khoa thi Nho gi¸o ®Ó ®µo t¹o nh©n tµi, mµ ®iÒu quan träng lµ cßn biÕt chuÈn bÞ nÒn t¶ng cho sù ra ®êi cña mét ®éi ngò th−îng l−u trÝ thøc võa giái Nho võa tinh th«ng c¶ §¹o vµ PhËt, ®¸p øng ®−îc mäi yªu cÇu ®a d¹ng cña ®êi sèng chÝnh trÞ, x· héi vµ c¶ c¸i nhu cÇu vi diÖu cña t©m linh. Ta ®· biÕt nhµ TrÇn th−êng më c¸c khoa thi Tam gi¸o, nh−ng h×nh nh− ch−a mÊy ai b¨n kho¨n r»ng c¸c khoa thi nµy më ra lµ cèt ®Ó cho ai? Ng−êi tu hµnh hay ng−êi thÕ tôc? NÕu lµ më cho giíi tu hµnh th× thùc v« lÝ, v× cã ai l¹i ®i kiÓm tra mét nhµ s− vÒ gi¸o lÝ cña
Nho vµ §¹o vèn kh«ng hÒ cã trong c¸c khãa lÔ nhµ chïa. ChØ cã thÓ nghÜ r»ng khoa thi Tam gi¸o lµ më ra cho ng−êi lµm chøc viÖc cña triÒu ®×nh: ®Ó hä cã mét tri thøc tæng hîp, vµ khái r¬i vµo lóng tóng, ®¬n gi¶n khi khu xö viÖc ®êi, mµ ch¾c ch¾n trong sinh ho¹t cña d©n chóng thuë bÊy giê viÖc ®êi còng xuyªn chÐo víi viÖc ®¹o.
Ngay tõ ®êi TrÇn Th¸i T«ng, quan ®iÓm dung hîp c¶ PhËt vµ Nho ®· ®−îc «ng ph¸t biÓu rÊt râ: "TrÉm thÇm nhñ: PhËt kh«ng chia Nam B¾c, ®Òu cã thÓ tu mµ t×m; tÝnh ng−êi cã trÝ ngu, cïng nhê gi¸c ngé mµ thµnh ®¹t. V× vËy, ph−¬ng tiÖn dÉn dô ®¸m ng−êi mª muéi, con ®−êng t¾t s¸ng râ lÏ tö sinh, Êy lµ ®¹i gi¸o cña §øc PhËt. §Æt mùc th−íc cho hËu thÕ, lµm khu«n mÉu cho t−¬ng lai, Êy lµ tr¸ch nhiÖm cña tiªn th¸nh (Nho). Cho nªn Lôc Tæ cã nãi: "BËc ®¹i th¸nh (Nho) vµ ®¹i s− (PhËt), ®êi tr−íc kh«ng cã g× kh¸c nhau". Nh− thÕ ®ñ biÕt ®¹i gi¸o cña §øc PhËt ta ph¶i nhê tiªn th¸nh mµ truyÒn l¹i cho ®êi. ThÕ th× nay lÏ nµo TrÉm kh«ng coi tr¸ch nhiÖm cña tiªn th¸nh lµ tr¸ch nhiÖm cña m×nh, gi¸o lÝ cña §øc PhËt lµ gi¸o lÝ cña m×nh −?" (Tùa ThiÒn t«ng chØ nam - NguyÔn §øc V©n vµ B¨ng Thanh dÞch)(4). Sau nµy, ®Õn ®êi TrÇn Nh©n T«ng, nèi chÝ «ng néi, ®¸nh xong giÆc Nguyªn M«ng Ýt l©u bÌn cëi ¸o hoµng bµo ®i tu, lµm vÞ tæ ®Çu tiªn cña Gi¸o héi Tróc L©m Yªn Tö; nh−ng «ng vÉn kh«ng quªn kiªn nhÉn rÌn luyÖn phÈm c¸ch mét bËc "nh©n nh©n qu©n tö" cho «ng vua kÕ vÞ(5), vµ nªu cao
2. Xem: §¹i ViÖt sö kÝ toµn th−, b¶n kØ, kØ nhµ Lý, c¸c quyÓn II, III, IV.
3. Th¬ v¨n Lý - TrÇn, tËp I. Nxb. Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 1977.
4. Th¬ v¨n Lý - TrÇn, tËp II, quyÓn th−îng. Nxb.
Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 1989.
5. Nh− viÖc TrÇn Nh©n T«ng b¾t gÆp TrÇn Anh T«ng
®ang say r−îu trong cung vµo n¨m 1299, ®· häp quÇn thÇn ë phñ Thiªn Tr−êng vê bµn ®Þnh phÕ truÊt,
®Ó r¨n con c¶nh tØnh. Xem §¹i ViÖt sö kÝ toµn th−, b¶n kØ, quyÓn VI. B¶n dÞch Cao Huy Giu, tËp II.
Nxb. Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 1972; tr.84.85.
nghÜa khÝ nhµ Nho cña hµng ngò bÒ t«i r−êng cét cña triÒu ®×nh; mÆt kh¸c, «ng còng lo tæ chøc cho nhiÒu ®¹i thÇn c«ng khanh thô giíi ¦u bµ t¾c, tøc lµ kh«ng xuÊt gia nh−ng vÉn lµm PhËt tö t¹i gia. §Æc biÖt, chñ tr−¬ng dung hîp Nho, PhËt, §¹o cña c¸c vua TrÇn thêi nµy l¹i kh«ng hÒ ®i kÌm víi nh÷ng biÖn ph¸p cøng r¾n, mÖnh lÖnh, mµ ®−îc thùc hiÖn kh¸ uyÓn chuyÓn, lÊy viÖc thuyÕt phôc vµ tù nguyÖn lµm ph−¬ng ch©m hµng ®Çu. Khi vua TrÇn Anh T«ng (1293-1320)(6) viÕt bµi th¬ Chiªu Èn rñ NguyÔn Trung Ng¹n ®i tu, «ng kh«ng theo, nhµ vua còng kh«ng Ðp. Vµ TrÇn Th× KiÕn, mét vÞ ®¹i thÇn kh¸c, cã lÏ ®· nãi lªn ®−îc c¸i ý nghÜa s©u xa cña viÖc dung hîp PhËt - Nho b»ng nh÷ng c©u th¬ th©m thuý:
Rõng suèi ph¶i ®©u lµ ®¹i Èn, Chïa nhµ Êy míi thùc ch©n tu(7). (TÆng An L·ng tù Phæ Minh ThiÒn S− - NguyÔn §æng Chi dÞch).
ChÝnh lµ mét sù chuÈn bÞ tèt ®Ñp nh− trªn mµ ®Õn kho¶ng ®êi TrÇn Minh T«ng (1314 - 1357), mét tÇng líp sÜ phu ®«ng ®¶o víi tÊt c¶ cèt c¸ch tµi hoa, sù s¾c s¶o n¨ng ®éng, biÕt øng phã tr−íc mäi t×nh thÕ, ®· xuÊt hiÖn å ¹t nh− mét lùc l−îng x· héi ®Þnh h−íng (groupe social d' orientation), lµm r−êng cét cho sù ph¸t triÓn cña ®Êt n−íc mµ
§¹i ViÖt sö kÝ toµn th− ph¶i gäi lµ "nh©n tµi
®Çy rÉy"(8), vµ Lª Quý §«n còng nh¾c ®Õn víi lßng kÝnh träng: "Bëi v× nhµ TrÇn ®·i ngé sÜ phu réng r·i mµ kh«ng bã buéc, hoµ nh· mµ cã lÔ ®é, cho nªn nh©n vËt trong mét thêi cã chÝ khÝ tù lËp, hµo hiÖp, cao siªu, v÷ng vµng, v−ît ra ngoµi thãi th−êng, lµm r¹ng rì sö s¸ch"(9). Lª Quý §«n tuy h×nh dung hä nh− nh÷ng g−¬ng mÆt nhµ Nho tiªu biÓu, nh−ng muèn hiÓu ®−îc søc m¹nh tinh thÇn cña nh÷ng con ng−êi Êy, ch¾c ch¾n ph¶i nh×n s©u h¬n vµo nh÷ng nh©n tè nhiÒu mÆt kÕt hîp bªn trong mét tæng lùc th©m hËu - mµ ph¶i tr¶i qua mét qu¸ tr×nh míi cã thÓ t¹o nªn ®−îc.
3. Trë l¹i víi c©u chuyÖn chïa Quúnh L©m. Cã mét chi tiÕt ®−îc §¹i ViÖt sö kÝ toµn th− ghi chÐp mµ nhiÒu ng−êi ®· s¬ ý bá qua, lµ còng kho¶ng ®êi TrÇn Minh T«ng, chïa Quúnh L©m tõng cã mét vÞ
"Gi¸m tù" næi tiÕng "bµi PhËt": Tr−¬ng H¸n Siªu, mét nhµ Nho nhiÒu uy tÝn(10). ChÕ ®é Gi¸m tù lµ dµnh cho c¸c lo¹i chïa "quèc tù"- chïa c«ng, do nhµ n−íc qu¶n lÝ. Ta kh«ng râ triÒu ®×nh cö Tr−¬ng H¸n Siªu tr«ng coi chïa Quúnh L©m lµ víi dông ý g×, nh−ng ch¾c ch¾n kh«ng ph¶i muèn lîi dông t− t−ëng bµi PhËt cña «ng ®Ó g©y ¸p lùc víi nhµ chïa, bëi Quúnh L©m lóc ®ã n»m trong sè vµi ba ThiÒn viÖn danh tiÕng ®Õm ®−îc trªn ®Çu ngãn tay, mµ c¶ hoµng ®Õ lÉn v−¬ng hÇu ®Òu rÊt tin cËy. VËy th×, còng nh− ®iÒu ®· luËn gi¶i, chØ cã thÓ hiÓu r»ng khi cö Tr−¬ng H¸n Siªu vÒ ®©y, triÒu ®×nh nhµ TrÇn ®· kh«ng nghÜ ph¶i cã sù ®ång nhÊt vÒ chÝnh kiÕn, quan ®iÓm míi ®ñ tiªu chuÈn. §èi víi hä, chÝnh kiÕn c¸ nh©n lµ mét chuyÖn, mµ tr¸ch vô triÒu ®×nh l¹i lµ mét chuyÖn kh¸c. MÆt n÷a, biÕt ®©u c¸c vua TrÇn ®· kh«ng cã dông ý ®−a mét nhµ Nho kÝch b¸c PhËt gi¸o nh− Tr−¬ng H¸n Siªu
®Õn hoµ nhËp vµo céng ®ång PhËt gi¸o t¹i chïa Quúnh L©m ®Ó nhê ®ã, thanh läc bít t− t−ëng cùc ®oan vèn cã n¬i «ng. NÕu qu¶
nh− vËy th× dông ý cña nhµ vua ®· ®¹t ®−îc mét kÕt qu¶ kh¶ quan. Trong vßng mÊy n¨m cuèi ®êi, t− t−ëng Tr−¬ng H¸n Siªu d−êng nh− ®· cã chiÒu thay ®æi:
§êi lªnh ®ªnh tr−íc kh¸c nay,
Th©n nhµn míi biÕt tr−íc ngµy lÇm to(11). (Dôc Thóy S¬n - TrÇn V¨n Gi¸p dÞch)
6. Chóng t«i tÝnh c¶ thêi gian nh÷ng «ng vua nµy ®·
lªn lµm Th¸i Th−îng hoµng.
7. Th¬ v¨n Lý - TrÇn, tËp II, quyÓn th−îng; S®d.
8. Xem: §¹i ViÖt sö kÝ toµn th−, b¶n dÞch ®· dÉn;
tr.125.
9. KiÕn v¨n tiÓu lôc; "Tµi PhÈm". Ph¹m Träng §iÒm dÞch. Nxb. Sö häc, Hµ Néi, 1962; tr. 303.
10. Xem: §¹i ViÖt sö kÝ toµn th−, b¶n dÞch ®· dÉn; tr.
156-157. ViÖc nµy ph¶i x¶y ra sau n¨m 1342 v× ®−îc chÐp sau viÖc «ng gi÷ chøc ë trÊn L¹ng Giang ( vµo n¨m 1342).
11. Th¬ v¨n Lý - TrÇn, tËp II, quyÓn th−îng; S®d.
Râ rµng, kh«ng thÓ kh«ng thõa nhËn sù cëi bá nh÷ng rµng buéc kh¾t khe vÒ mét hÖ t− t−ëng ®éc chuyªn nµo ®Êy, mét thø t«n gi¸o ®éc trÞ nµo ®Êy, nh»m ®i ®Õn mét sù hçn dung, ®iÒu hßa, ®a d¹ng vÒ t− t−ëng, lµ mét thùc tÕ cã ý nghÜa tÝch cùc ë thêi Lý - TrÇn, ®· gióp cho hiÖn t−îng héi nhËp v¨n ho¸ thêi Lý - TrÇn, ngay tõ trong mçi con ng−êi cô thÓ, mçi ®Þa bµn sinh ho¹t v¨n ho¸
cô thÓ, cho ®Õn ®êi sèng céng ®ång nãi chung, ®Òu diÔn biÕn chãng v¸nh, thuËn lîi, nhÞp nhµng vµ sinh s¾c h¬n. Trong c¸c kÕt qu¶ tÝch cùc ®ã tÊt nhiªn cã sù héi nhËp v¨n ho¸ ë chïa Quúnh L©m.
4. Nh−ng ngµy nay, muèn xem xÐt cô thÓ sù héi nhËp v¨n ho¸ ë trung t©m PhËt gi¸o Quúnh L©m d−íi thêi Lý - TrÇn, ta khã lßng dùa vµo c¸c nguån tµi liÖu trùc tiÕp, ch¼ng h¹n dÊu tÝch thê cóng, kinh s¸ch tông niÖm, c¸c lo¹i bi kÝ, hÖ thèng t−îng cæ, vµ kiÕn tróc chïa chiÒn... Nh÷ng tµi liÖu nµy ®· bÞ huû ho¹i kh¸ triÖt ®Ó sau bao nhiªu thÕ kØ chiÕn tranh vµ tµn ph¸. Ta chØ cã thÓ sö dông mét ph−¬ng ph¸p gi¸n tiÕp: lÇn theo dÊu ch©n nh÷ng ng−êi tiªu biÓu ®· tõng g¾n tªn tuæi cña m×nh vµo lÞch sö ng«i chïa, vµ th«ng qua hµnh tr¹ng, t− t−ëng, vµ th¬ v¨n cña hä mµ kiÓm xÐt c¸c dÊu Ên v¨n ho¸ hä
®· mang tíi cho chïa Quúnh L©m. Dùa vµo tôc "truyÒn ®¨ng" (nèi ®Ìn tæ) cña PhËt gi¸o, ta cã thÓ tin lµ nh÷ng con ng−êi nµy, nÕu qu¶ lµ nh÷ng nh©n vËt cã b¶n s¾c phi phµm, th× nhÊt ®Þnh thÕ nµo còng ®Ó l¹i mét
¶nh h−ëng ®Ëm nÐt, Ýt nhÊt lµ d¨m ba thÕ hÖ nh÷ng ng−êi kÕ thÕ. Vµ c«ng phu båi ®¾p cña hä, tr−íc sau dÇn dµ sÏ lµm cho c¸c líp nÒn v¨n ho¸ héi tô l¹i ë chïa Quúnh L©m ngµy mét dÇy thªm m·i. ë ®©y, ta chØ giíi h¹n mét sè nh©n vËt ®· cã mÆt t¹i chïa Quúnh L©m vµo thêi Lý - TrÇn .
Ng−êi thø nhÊt ®Õn víi chïa Quúnh L©m kh«ng ®−îc chÝnh thøc ghi trong s¸ch vë thùc lôc cña nhµ n−íc §¹i ViÖt, nh−ng l¹i
®−îc nhiÒu truyÒn thuyÕt d©n gian l−u l¹i, lµ mét vÞ s− ®êi Lý: Kh«ng Lé. T−¬ng truyÒn
«ng lµ ng−êi cã c«ng khëi dùng chïa
Quúnh L©m vµo giai ®o¹n ®Çu. Ngay tÊm bia lín tr−íc cæng chïa, tuy v¨n b¶n bÞ kh¾c l¹i rÊt lñng cñng, vÉn cßn nh÷ng dßng ch÷
x¸c nhËn c«ng lao cña con ng−êi nµy tõng
®óc nªn pho t−îng Di LÆc cao 6 tr−îng 6 th−íc t¹i chïa Quúnh(12). Theo ThiÒn uyÓn tËp anh th× Kh«ng Lé ThiÒn s− lµ vÞ ThiÒn s− thuéc thÕ hÖ thø chÝn dßng ThiÒn V«
Ng«n Th«ng. Nh−ng theo hµnh tr¹ng cña Kh«ng Lé ë trong c¶ mét hÖ thèng tµi liÖu ph«nclo (folklore) tån t¹i tõ thêi Lý - TrÇn
®Õn nay(13), th× «ng l¹i lµ ng−êi cã nhiÒu phÐp thuËt. ë ®©y, «ng g¾n bã nh− h×nh víi bãng víi mét c¸i tªn kh¸c: NguyÔn Minh Kh«ng - ng−êi ®· tõng ch÷a cho vua Lý ThÇn T«ng khái c¨n bÖnh hiÓm nghÌo hãa hæ. Cã thÓ thÊy NguyÔn Minh Kh«ng ph«nclo ho¸ chÝnh lµ con sè céng gi÷a mét Kh«ng Lé ThiÒn t«ng vµ mét Kh«ng Lé MËt t«ng mµ cã. Nh−ng cã phÇn ch¾c, ®iÓm xuÊt ph¸t ®Çu tiªn cña c¸i thÇn lùc siªu viÖt cña vÞ s− Minh Kh«ng nµy chÝnh lµ nguån tÝn ng−ìng b¶n ®Þa rÊt phong phó trong ®êi sèng ng−êi ViÖt, nã kh«ng t¸ch rêi khái mäi thø bïa chó d©n gian, còng nh− vÒ mÆt t− t−ëng, nã thÊm ®Ëm triÕt lÝ d©n gian cña d©n téc ViÖt Nam. RÊt cã thÓ lµ víi Kh«ng Lé hay cßn sím h¬n thÕ, còng ®· b¾t ®Çu h×nh thµnh lÔ héi chïa Quúnh L©m, v× mét lÔ héi PhËt gi¸o bao giê còng thu hót tinh tóy tõ trong phong tôc c¸c lÔ héi d©n gian thêi cæ ®¹i, mµ dÔ thÊy nhÊt lµ triÕt lÝ phån thùc, göi g¾m kh¸t väng sinh s«i n¶y në kh«ng ngõng cña con ng−êi sèng trªn ®Þa bµn trång lóa n−íc, vµ c¸i c¶m høng thiªng liªng, thÇn th¸nh, tr−íc vÎ ®Ñp bÊt tËn cña sinh thµnh. Mét vµi bµi ca dao, th¬ vÞnh cßn truyÒn tông ë vïng quanh chïa Quúnh cho thÊy PhËt gi¸o ®· kh«ng ng¹i tiÕp thu c¸i
12. Xem v¨n bia An Nam cæ tÝch danh lam ®Ö nhÊt Quúnh L©m PhËt thiªn trô quèc triÒu bi kÝ. S¸ch H¶i D−¬ng d− ®Þa chÝ th× nãi Kh«ng Lé ®óc t−îng ®ång cao 8 th−íc 5 tÊc. BÖ vµ tßa sen còng cao nh− vËy.
13. Xem: LÜnh Nam chÝch qu¸i vµ Nam ¤ng méng lôc.
phÇn phãng kho¸ng, cëi më, rÊt "ng−êi" Êy trong c¸c lÔ héi phån thùc d©n gian, d©n téc, trén lÉn nã víi c¸c nghi thøc t«n gi¸o, khiÕn cho lÔ héi chïa Quúnh cã søc thu hót v« sè nam thanh n÷ tó, g©y ®−îc tiÕng vang xa réng vµ ®−îc duy tr× ®Õn m·i gÇn ®©y:
Nøc tiÕng Quúnh L©m kh¾p xø §«ng, Ai qua kh«ng ®øng l¹i mµ tr«ng.
Th¸p cao chÝn ®ît mµu m©y ¸m, Chïa réng tr¨m gian g¸c ngùa lång.
Tr−íc ®iÖn th«ng reo cïng tróc móa, Trong am kh¸nh ®¸ víi chu«ng ®ång.
Vua tu PhËt hãa vui vui nhØ,
Ch¶ tr¸ch ngµy x−a g¸i lén chång(14) Bªn c¹nh triÕt lÝ phån thùc, c¸c truyÒn thuyÕt chung quanh Kh«ng Lé cßn mang
®Õn cho sinh ho¹t PhËt gi¸o Quúnh L©m mét m¶ng v¨n nghÖ d©n gian chøa ®ùng kh«ng Ýt ý nghÜa th©m thóy, vµ cã nh÷ng phÇn t−¬ng ®ång vÒ mÆt lo¹i h×nh víi v¨n nghÖ d©n gian ë nh÷ng vïng kh¸c. Trong kho truyÒn thuyÕt, cæ tÝch cña nh©n d©n ta, cã mét lo¹i truyÖn th−êng dïng thñ ph¸p khuÕch ®¹i nh−ng kh«ng h¼n lµ ¶o hãa mµ t¹m gäi lµ "phÐp th¾ng lîi tinh thÇn". Cèt lâi s©u xa cña lo¹i truyÖn nµy vÉn lµ b¶n chÊt l¹c quan pha chót hµi h−íc cña con ng−êi n«ng d©n, muèn ph¶n ¸nh c¸i −íc väng ®«i khi chØ lµ mét ¶o väng vÒ mét hiÖn thùc mµ m×nh muèn chiÕm lÜnh, nh−ng trªn thùc tÕ l¹i th−êng diÔn ra ng−îc l¹i. TriÕt lÝ nµy cµng dÔ lan xa, dÔ ¨n s©u vµo c¶m quan nghÖ thuËt cña ®¹i chóng khi ®Æt trong tr−êng k× lÞch sö, d©n téc chóng ta lu«n lu«n ph¶i ë vµo t×nh thÕ ®èi phã víi mét kÎ thï ph−¬ng B¾c m¹nh h¬n m×nh gÊp béi, nªn ®Ó
giµnh c¸i "®−îc" c¬ b¶n, lóc nµy lóc kh¸c kh«ng thÓ kh«ng cam nhËn c¸i "mÊt" Ýt c¬
b¶n h¬n. C©u chuyÖn NguyÔn Minh Kh«ng mang mét c¸i tói khæng lå, thu gom ®ång ë Trung Quèc mang vÒ n−íc ®óc nªn "An Nam tø khÝ" mµ t−îng PhËt Quúnh L©m ë trong sè ®ã, kh«ng hiÓu nguyªn ñy thÕ nµo (cã thÓ thuéc lo¹i truyÖn anh hïng lùc sÜ thêi khuyÕt sö cßn ®Ó dÊu vÕt l¹i), nh−ng tõ b×nh diÖn triÕt lÝ d©n gian th©m thóy nh− ®·
nãi, th× ph¶i ch¨ng ®¸ng ®−îc xÕp vµo lo¹i biÓu t−îng "nghÞch ®¶o" kiÓu nµy: c¸i g× ®¹t
®−îc trong nghÖ thuËt tøc lµ kh«ng ®¹t ®−îc trong thùc tÕ, hoÆc tÖ h¬n n÷a, trong thùc tÕ nã ®· mÊt ®i. Bëi vËy, lêi göi g¾m s©u kÝn trong c©u chuyÖn cã gi¸ trÞ nh− mét −íc nguyÖn cao s©u cña nhiÒu ®êi, mét sù nh¾c nhë l©u dµi ®èi víi c¸c thÕ hÖ con ch¸u, mµ
®Õn nay xem ra vÉn cßn nguyªn ý nghÜa thêi sù.
Tãm l¹i, víi hÖ thèng truyÒn thuyÕt bao quanh NguyÔn Minh Kh«ng hay Kh«ng Lé, víi nh÷ng th¬ v¨n, truyÖn d©n gian cßn gi÷
®−îc xung quanh lÔ héi chïa Quúnh, qu¶
thùc cã mét líp nÒn v¨n ho¸ båi ®¾p nªn bÒ dµy ®Çu tiªn cña trung t©m PhËt gi¸o Quúnh L©m cÇn ®−îc chóng ta chó ý: líp nÒn v¨n ho¸ ph«nclo b¶n ®Þa cæ truyÒn mµ dßng PhËt gi¸o d©n gian hãa tõ rÊt xa x−a ®· biÕt tiÕp thu, thõa h−ëng kh¸ trän vÑn./.
(K× sau ®¨ng tiÕp).
14. Tµi liÖu s−u tÇm cña Tè Nh− vµ Ph¹m §øc Hu©n.
Chóng t«i cã ®èi chiÕu vµ kh¶o ®Ýnh gi÷a hai dÞ b¶n.
