B¦íC §ÇU NGHI£N CøU VÒ VAI TRß CñA T¤TEM GI¸O TRONG §êI SèNG NG¦êI C¥TU ë QU¶NG NAM

b­íc ®Çu nghiªn cøu vÒ vai trß cña t«tem gi¸o...

 khoa häc nh©n v¨n 

B¦íC §ÇU NGHI£N CøU VÒ VAI TRß CñA T¤TEM GI¸O TRONG §êI SèNG NG¦êI C¥TU ë QU¶NG NAM

lª ngäc quang ^*

Tãm t¾t: Bµi viÕt nghiªn cøu vÒ vai trß cña T«tem gi¸o trong ®êi sèng cña ng­êi C¬tu ë Qu¶ng Nam, trong ®ã ®Æc biÖt khai th¸c vai trß cña T«tem ë mét sè khÝa c¹nh cô thÓ: T«tem gi¸o vµ viÖc duy tr× mèi quan hÖ céng ®ång; T«tem gi¸o víi vai trß lµ yÕu tè c¬ b¶n t¹o nªn gi¸ trÞ v¨n hãa téc ng­êi C¬tu ®­îc thÓ hiÖn trong c¸c dÊu tÝch v¨n hãa vµ t©m linh nh­ trong hÖ thèng truyÖn cæ, trong hÖ thèng nghi lÔ, trong nghÖ thuËt ®iªu kh¾c.v.v...

Tõ khãa: T«tem gi¸o; C¬tu; v¨n hãa téc ng­êi; nguån gèc téc ng­êi; dßng hä; t«n gi¸o s¬ khai; t«n gi¸o nguyªn thñy; t©m linh; cè kÕt céng ®ång; vËt tæ...

C¸c h×nh th¸i t«n gi¸o s¬ khai lµ c¸c h×nh th¸i t«n gi¸o ch­a x©y dùng ®­îc mét gi¸o lý cô thÓ, râ rµng, ch­a xuÊt hiÖn c¸c tæ chøc t«n gi¸o mét c¸ch cã hÖ thèng.

Nh÷ng nhµ nghiªn cøu ®· kh¸i qu¸t t«n gi¸o nguyªn thuû thµnh hµng chôc lo¹i h×nh kh¸c nhau. Trong ®ã, T«tem gi¸o

®­îc xem lµ h×nh th¸i biÓu hiÖn ®Çu tiªn cña t«n gi¸o nguyªn thñy. ThuËt ng÷

“T«tem” b¾t nguån tõ ng«n ng÷ Ag«nkin cña ng­êi Anh ®iªng ë ch©u Mü. ThuËt ng÷ nµy ®­îc ®­a vµo s¸ch b¸o ch©u ¢u vµo cuèi thÕ kØ XVIII, sau ®ã ®­îc sö dông réng r·i trong c¸c tµi liÖu khoa häc kh¸c.

NghÜa ®en cña tõ “T«tem” lµ hä hµng hay cã hä hµng”⁽¹⁾.

Vïng miÒn nói phÝa T©y Qu¶ng Nam, lµ ®Þa bµn tô c­ cña 4 d©n téc lµ C¬tu, X¬

§¨ng (gåm c¸c nhãm: M¬ N©m, X¬ Teng, Ca Dong), GiÎ Triªng (gåm c¸c nhãm: Tê - Riªng, Ve, Ba Noong) vµ Co. KÓ tõ khi miÒn Nam ®­îc hoµn toµn gi¶i phãng, sè ng­êi Kinh tõ ®ång b»ng lªn miÒn nói lµm ¨n, sinh sèng ngµy cµng gia t¨ng vµ

®Æc biÖt lµ trong vßng 10 n¨m qua, mét

bé phËn nhá c¸c d©n téc thiÓu sè Tµy, Nïng, Th¸i... chuyÓn c­ tù do tõ c¸c tØnh miÒn nói phÝa B¾c vµo ®Þnh c­ t¹i vïng nµy. Trong c¸c thµnh phÇn d©n téc ®ã, ng­êi C¬tu chiÕm sè l­îng nhiÒu h¬n c¶

vµ tËp trung c­ tró t¹i ba huyÖn §«ng Giang, T©y Giang vµ Nam Giang. ë ViÖt Nam, tÝnh ®Õn n¨m 2009, cã kho¶ng 61.588 ng­êi C¬tu. Riªng tØnh Qu¶ng Nam, cã 45.715 ng­êi C¬tu, ®øng hµng thø hai vÒ d©n sè sau ng­êi Kinh. Ngoµi ra, hä cßn sinh sèng ë tØnh Sª K«ng vµ tØnh Salavan n­íc b¹n Lµo víi sè l­îng kho¶ng 14.700 ng­êi.⁽¹⁾

Còng gièng nh­ c¸c téc d©n kh¸c, khi ng­êi C¬tu b¾t ®Çu t¸c ®éng vµo thiªn nhiªn ®Ó duy tr× sù sèng, c¸c ho¹t ®éng trång trät vµ ch¨n nu«i, s¶n xuÊt cña c¶i

®­îc thùc hiÖn th× thÞ téc - tæ chøc x· héi cña hä còng ®· ra ®êi. Cïng víi ®ã, ý thøc vÒ t«n gi¸o cña ng­êi C¬tu còng b¾t ®Çu xuÊt hiÖn. T«tem gi¸o ®· xuÊt hiÖn vµ tån

(*) Chuyªn viªn MRE, DDG ViÖt Nam.

(1) Lª SÜ Gi¸o (Chñ biªn), D©n téc häc ®¹i c­¬ng, Nxb Gi¸o dôc, n¨m 2006, tr.177.

lª ngäc quang

t¹i trong suèt qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña ng­êi C¬tu vµ kh«ng chØ lµ mét biÓu t­îng vÒ t©m linh mµ cßn chi phèi ®Õn mäi mÆt

®êi sèng cña hä, gãp phÇn trong viÖc t¹o nªn b¶n s¾c v¨n ho¸ cho d©n téc.

1. T«tem gi¸o vµ viÖc duy tr× mèi quan hÖ céng ®ång

Thø nhÊt, T«tem gi¸o cã vai trß chñ yÕu trong viÖc x¸c ®Þnh dßng hä ng­êi C¬tu

Trong t©m thøc cña ng­êi C¬tu, T«tem gi¸o tr­íc hÕt thÓ hiÖn râ nÐt ë ý thøc vÒ viÖc x¸c ®Þnh nguån gèc téc ng­êi, sau ®ã nã cßn lµ yÕu tè ®Ó x¸c ®Þnh c¸c dßng hä cña ng­êi C¬tu. Tuy manh mèi chØ lµ nh÷ng c©u chuyÖn kÓ, nh÷ng sù tÝch mang mµu s¾c d©n gian, ®Ëm chÊt nguyªn s¬

nh­ng chóng ®· lµm nªn dÊu Ên cña T«tem gi¸o.

Ngoµi quan hÖ céng ®ång, con ng­êi cßn rµng buéc víi nhau b»ng quan hÖ huyÕt thèng tøc quan hÖ dßng hä. Thùc tÕ cho chóng ta thÊy, kh«ng ph¶i bÊt kú téc ng­êi nµo còng cã tªn gäi dßng hä. Mét sè téc ng­êi chØ cã mét bæ ng÷ mµ ta th­êng gäi lµ ch÷ ®Öm ®Ó ph©n biÖt giíi tÝnh. §iÓn h×nh nh­ ng­êi X¬®¨ng cã tõ A ®Ó chØ nam vµ Y ®Ó chØ n÷, vÝ dô: A Nhong vµ Y Hªn...

Ng­îc l¹i, víi ng­êi £®ª, tõ Y ®Ó chØ nam vµ H ®Ó chØ n÷. ThËm chÝ, ng­êi Kh¬me tr­íc ®©y ®Ó ph©n biÖt nh÷ng ng­êi cïng tªn vµ cã quan hÖ huyÕt thèng th­êng gäi kÌm theo tªn cha; ng­êi Bana, trong mét bu«n tªn c¸c thµnh viªn kh«ng ®­îc trïng lÆp nhau, víi môc ®Ých ph©n biÖt gi÷a c¸

nh©n nµy víi c¸ nh©n kh¸c. Bªn c¹nh ®ã cßn cã tr­êng hîp T«tem theo giíi, tøc nam theo hä cha vµ n÷ theo hä mÑ nh­ téc ng­êi GiÎ Triªng. Riªng ng­êi C¬tu, hä cã tæ chøc “T«” hay “Cabhu” gièng nh­ “hä”

hay “dßng hä” cña ng­êi ViÖt. Mçi dßng hä së h÷u mét tªn gäi riªng g¾n víi vËt tæ

T«tem. VËy, theo nhËn xÐt cña chóng t«i, b­íc ®Çu cã thÓ kh¼ng ®Þnh ng­êi C¬tu

“ph¸t triÓn” h¬n mét sè téc ng­êi kh¸c.

Trong quan niÖm cña m×nh, hÇu hÕt ng­êi C¬tu tin con chã lµ vËt tæ cña hä.

Mét huyÒn tho¹i C¬tu kÓ r»ng: “Ngµy xöa ngµy x­a, ®· l©u l¾m råi, trêi næi giËn lµm mét trËn lôt lín tiªu diÖt mu«n loµi. Sau

®ã, chØ cã mét c« g¸i vµ mét con chã sèng sãt nhê trèn vµo mét chiÕc trèng. C« g¸i sèng cïng víi con chã nh­ vî chång, ®Î ra hai ng­êi con gåm mét trai vµ mét g¸i.

Lín lªn, ng­êi con trai xuèng miÒn ®ång b»ng, ng­êi con g¸i ë l¹i miÒn nói. C¶ hai

®Òu cè ®i t×m mét ai ®ã ®Ó sèng chung nh­ng kh«ng t×m ®­îc. Hä l¹i chØ gÆp nhau vµ kh«ng cßn sù lùa chän nµo kh¸c, hai anh em ph¶i lÊy nhau, ®Î ra mét qu¶

bÇu. Tõ qu¶ bÇu ®ã sinh ra ng­êi C¬tu, ng­êi Bru, ng­êi Tµ«i...”⁽²⁾ Nh­ vËy, còng gièng nh­ sù tÝch cha L¹c Long Qu©n vµ mÑ ¢u C¬ cña ng­êi ViÖt, ng­êi C¬tu ®·

tù tr¶ lêi c©u hái t¹i sao hä l¹i cã mÆt trªn thÕ giíi nµy th«ng qua h×nh t­îng ng­êi cha lµ chã cña m×nh. Vµ mét ®iÒu thó vÞ, truyÒn thuyÕt vÒ «ng tæ chã kh«ng chØ xuÊt hiÖn ë d©n téc C¬tu mµ cßn ë nhiÒu d©n téc Ýt ng­êi trªn l·nh thæ ViÖt Nam nh­ Ta«i, Bana, X¬ ®¨ng, GiÎ Triªng, L«

L«... Ngoµi ra, con chã còng cã vai trß rÊt

®a d¹ng trong thÇn tho¹i cña c¸c c­ d©n

§«ng Nam ¸ vµ Nam ¸ n÷a. Cã lÏ, truyÒn thuyÕt vÒ ng­êi cha lµ chã ®· b¾t nguån tõ sù g¾n bã, th©n thiÕt gi÷a ng­êi vµ chã - con vËt ®­îc thuÇn ho¸ tõ rÊt sím trong lÞch sö. Riªng víi ng­êi C¬tu, chóng ta kh«ng thÓ phñ nhËn r»ng con chã lu«n gi÷

mét vÞ trÝ ®Æc biÖt trong ®êi sèng cña hä.

(2) T¹ §øc, T×m hiÓu v¨n ho¸ Katu, Nxb. ThuËn Ho¸, HuÕ, n¨m 2002, tr. 20.

b­íc ®Çu nghiªn cøu vÒ vai trß cña t«tem gi¸o...

Chã lµ bÇu b¹n trung thµnh cña ng­êi C¬tu. Chóng th«ng minh, giµu t×nh c¶m l¹i rÊt gÇn gòi víi con ng­êi, nã lµ con vËt gióp hä s¨n thó, gi÷ nhµ, b¸o hiÖu khi chñ l©m nguy vµ ra søc gióp chñ tho¸t hiÓm. Ngµy nay, ng­êi ta cã thÓ b¾t gÆp trªn c¸c cét nhµ g­¬l hay trªn c¸c c¸c tÊm trÝnh nhµ g­¬l, h×nh t­îng chã hay chã c¸ch ®iÖu nh­ mét nh¾c nhë vÒ T«tem gi¸o téc ng­êi.

Kh«ng chØ cã «ng tæ chung cña c¶ céng

®ång, ng­êi C¬tu ®· t×m ®Õn nh÷ng mèi quan hÖ gÇn gòi, th©n thuéc h¬n trong ph¹m vi gia ®×nh, dßng téc. Dßng hä trong tiÕng C¬tu gäi lµ “Cabhuh” vµ tr­íc ®©y mét lµng th­êng ®­îc h×nh thµnh tõ mét

®Õn hai dßng hä. Mçi dßng hä ®Òu cã mét mét biÓu t­îng ®­îc t«n lªn thµnh tæ tiªn riªng cña m×nh, g¾n víi nh÷ng truyÒn thuyÕt nãi vÒ nguån gèc sinh ra dßng hä.

VËt tæ cã thÓ lµ mét con vËt, c¸i c©y, hßn

®¸ hay mét sù viÖc bÊt th­êng nµo ®ã trong trêi ®Êt. Bªn c¹nh ®ã, hä cßn cã mét sè quy ®Þnh, kiªng c÷ dµnh cho c¸c thµnh viªn trong ph¹m vi dßng hä m×nh. Sau nµy, do quan hÖ h«n nh©n cïng qu¸ tr×nh du canh du c­ nªn ®· cã nhiÒu dßng hä cïng chung sèng trong mét lµng nh­ng hiÖn t­îng mét sè dßng hä c¸ biÖt chiÕm sè ®«ng cho biÕt dßng hä Êy vèn lµ nh÷ng ng­êi tiªn phong lËp lµng. ë vïng cao huyÖn T©y Giang, cô thÓ lµ hai x· Tr’hy vµ Axan nhiÒu lµng chñ yÕu lµ hä C¬l©u;

hay nh­ thÞ trÊn Th¹nh Mü huyÖn Nam Giang, chñ yÕu lµ hä Bhn­ích⁽³⁾...

Trªn ®©y lµ mét thùc tÕ, ®ång thêi lµ mét minh chøng cã tÝnh thuyÕt phôc cao.

Chóng lµ biÓu hiÖn cña T«tem gi¸o, ®­îc thÓ hiÖn trong nhËn thøc vÒ nguån gèc téc ng­êi vµ nguån gèc cña tõng dßng hä.

T«tem gi¸o nh­ mét sîi d©y g¾n kÕt

nh÷ng con ng­êi cïng tån t¹i víi nhau trªn mét vïng l·nh thæ nhÊt ®Þnh, còng chÝnh T«tem gi¸o ®· thùc hiÖn trän vÑn vai trß cña m×nh trong viÖc x¸c ®Þnh dßng hä. Nã lµm s¸ng tá mèi quan hÖ huyÕt thèng gi÷a ng­êi víi ng­êi, tõ ®ã gãp phÇn vµo vÊn ®Ò duy tr× nßi gièng ®· vµ ®ang diÔn ra tõng ngµy ë céng ®ång ng­êi C¬tu.

Thø hai, T«tem gi¸o cã vai trß t¨ng c­êng t×nh ®oµn kÕt, cè kÕt céng ®ång

TÝnh cè kÕt trong céng ®ång ®­îc thÓ hiÖn tr­íc hÕt lµ qua v¨n ho¸ lµng. Lµng C¬tu (vel, bh­¬l, cr¬noon) tõ rÊt l©u ®· lµ

®¬n vÞ d©n c­ truyÒn thèng, ®iÓn h×nh trong thùc tÕ tån t¹i cña téc ng­êi. Hä céng c­, céng c¶m, céng mÖnh víi nhau trong mét ®Þa vùc cô thÓ víi tiÒm thøc m×nh lµ nh÷ng ng­êi ®­îc sinh ra tõ mét c¸i gèc chung. Ng­êi d©n víi sù ®ång lßng vµ nhÊt trÝ cao, tin vµo sù dÉn d¾t cña giµ lµng ®· t¹o nªn mét khèi ®¹i ®oµn kÕt cïng nhau duy tr× trËt tù x· héi, niÒm tin trong ®êi sèng vËt chÊt lÉn tinh thÇn.

D­êng nh­ ®èi víi nh÷ng ng­êi C¬tu ngµy ngµy lÇm lòi ra rÉy vÒ lµng, nh÷ng sù t¸c

®éng qua l¹i gi÷a c¸ nh©n vµ x· héi, gi÷a tõng con ng­êi cô thÓ víi céng ®ång chñ yÕu chØ diÔn ra trong lµng mµ th«i. Dï lµng chØ cã sù tån t¹i cña mét dßng hä nh­

ngµy x­a, hay cã sù xuÊt hiÖn cña nhiÒu dßng hä vµo thêi gian sau nµy th× tinh thÇn ®oµn kÕt vÉn ®­îc gi÷ v÷ng. Gia

®×nh vµ dßng hä trë thµnh nh÷ng bé phËn kh«ng thÓ t¸ch rêi trong mét lµng. Sù gióp

®ì, ®ïm bäc nhau ®i tõ khu«n khæ gia

®×nh, dßng hä trong quan hÖ huyÕt thèng

®Õn nh÷ng gia ®×nh, dßng hä cïng chung sèng trong mét lµng.⁽³⁾

Tuy nhiªn, vÉn cã nh÷ng h×nh thøc liªn

(3) Tµi liÖu l­u tr÷ cña Ban D©n téc tØnh Qu¶ng Nam.

lª ngäc quang

kÕt gi÷a c¸c lµng ®ång téc sèng cËn c­ víi nhau. §ã lµ hiÖn t­îng kÕt nghÜa gi÷a hai hoÆc ba lµng thÓ hiÖn trong lÔ Pr¬ngãoch.

§©y lµ sù cè kÕt nh»m xo¸ bá nh÷ng hËn thï x¶y ra tr­íc ®ã víi môc ®Ých: hoÆc thÓ hiÖn søc m¹nh qu©n sù, hoÆc t¹o nªn søc m¹nh t­¬ng trî trong c¸c t×nh huèng ¶nh h­ëng ®Õn cuéc sèng b×nh yªn cña hä mµ môc ®Ých s©u xa chÝnh lµ cñng cè c¸c mèi quan hÖ x· héi, v­¬n tíi mét cuéc sèng hoµ b×nh.

§ã lµ m« h×nh lµng g¾n víi c¸c mèi quan hÖ x· héi. Trong ph¹m vi gia ®×nh vµ dßng hä, ng­êi C¬tu lu«n lu«n gi÷ ®­îc mèi liªn hÖ mËt thiÕt víi nhau. NÕu trong céng ®ång chung, hä coi nhau nh­ anh em cïng nguån gèc th× trong khu«n khæ gia

®×nh vµ dßng hä, hä lµ ruét thÞt, lµ m¸u mñ cña nhau. Kh«ng quan t©m ®Õn vÊn ®Ò ranh giíi l·nh thæ hay vÞ trÝ ®Þa lý, ®· lµ ng­êi cïng cabhuh, cïng mang mét hä th×

¾t h¼n cã quan hÖ huyÕt thèng. Nh÷ng thµnh viªn trong Cabhuh dï kh«ng ë gÇn nhau, dï ®i lµm ¨n, sinh sèng ë ®©u ®i n÷a th× hä vÉn cè g¾ng dµnh thêi gian ®i th¨m nom nhau, th¾t chÆt thªm t×nh yªu th­¬ng vµ ®oµn kÕt. Tõ x­a tíi nay, nÐt

®Ñp v¨n ho¸ ®ã vÉn hiÖn h÷u trong ®êi sèng téc ng­êi.

Cã thÓ nãi, T«tem gi¸o ®ãng mét vai trß kh¸ quan träng trong viÖc ®iÒu hµnh x·

héi C¬tu, nhiÒu mèi quan hÖ trong dßng hä hay ngoµi x· héi ®· n¶y sinh tõ quan niÖm vÒ vËt tæ. ChÝnh sù xuyªn suèt cña t«tem gi¸o lµ mét trong nhiÒu ®éng lùc gióp mèi liªn hÖ céng ®ång, dßng hä cña ng­êi C¬tu lu«n bÒn chÆt.

Thø ba, T«tem gi¸o gãp phÇn x¸c lËp sù b×nh ®¼ng trong céng ®ång ng­êi C¬tu

X· héi C¬tu manh nha cã sù ph©n ho¸

nh­ng ranh giíi gi÷a sù giµu nghÌo rÊt

mong manh, ch­a thÓ hiÖn râ sù kh¸c biÖt. §iÒu ®ã dÉn ®Õn viÖc mçi c¸ nh©n trong céng ®ång ng­êi cã mét vai trß b×nh

®¼ng víi kh¸ch thÓ. Hay nãi c¸ch kh¸c, sù b×nh ®¼ng lµ nh©n tè quyÕt ®Þnh quan hÖ x· héi ë ®ång bµo C¬tu.

C¸c thµnh viªn, c¸c hé gia ®×nh cïng chung sèng trong lµng ®Òu b×nh ®¼ng víi nhau vÒ quyÒn lîi vµ nghÜa vô. Hä ®ãng gãp c«ng søc, cña c¶i vµ cïng cã tr¸ch nhiÖm ®Ó xö lý, gi¶i quyÕt mäi viÖc. Tuy ng­êi chñ lµng gi÷ vÞ trÝ ®øng ®Çu song

®Òu dùa vµo th¸i ®é t«n träng, kh©m phôc cña d©n lµng ®èi víi nh÷ng kinh nghiÖm trong lao ®éng s¶n xuÊt, sù am hiÓu phong tôc tËp qu¸n, giái viÖc giao h¶o bªn ngoµi, kh¶ n¨ng xö lý nh÷ng phøc t¹p trong néi bé vµ t­ c¸ch ®¹o ®øc cña ng­êi ®ã. Hä thùc sù hµnh ®éng trªn tinh thÇn tù nguyÖn, tù gi¸c chø kh«ng chÞu sù ¸p ®Æt cña giai cÊp, tÇng líp nµo c¶. §Ó ®¹t ®­îc kÕt qu¶ nh­ vËy ®ßi hái ph¶i cã sù ®ång lßng xuÊt ph¸t tõ ý thøc cña c¸c thµnh viªn. §©y chÝnh lµ lóc T«tem gi¸o ph¸t huy søc m¹nh cña m×nh. Tõ h×nh t­îng tæ tiªn chung cña c¶ téc d©n ®Õn tæ tiªn riªng trong tõng dßng hä ®· gióp ng­êi C¬tu tù kh¼ng ®Þnh ®­îc nguån gèc, vÞ thÕ cña m×nh. Anh mang hä kia th× anh cã «ng tæ cña anh, t«i mang hä nµy th× t«i còng cã vËt tæ cña m×nh. Mçi ng­êi ®Òu tù hµo vÒ

“T«tem” cña riªng m×nh, kh«ng ai h¬n thua hay thÊp kÐm h¬n ai. Dï dßng hä nµy cã sè l­îng thµnh viªn rÊt ®«ng, dßng hä kia chØ lµ thiÓu sè th× ®Þa vÞ cña hä vÉn ngang nhau, vÉn cã niÒm tin tÝn ng­ìng cña b¶n th©n mçi ng­êi. Nhê ®ã, ng­êi C¬tu tù nhËn thÊy ®­îc vai trß, tr¸ch nhiÖm cña m×nh víi gia ®×nh, dßng téc, víi céng ®ång chø kh«ng ph¶i do t©m lý khiÕp sî mét c¸ nh©n hay tæ chøc nµo.

b­íc ®Çu nghiªn cøu vÒ vai trß cña t«tem gi¸o...

V× thÕ, cã thÓ nãi bªn c¹nh nh÷ng yÕu tè c¬ b¶n thuéc vÒ quan hÖ s¶n xuÊt vµ ý thøc hÖ, T«tem gi¸o còng gãp phÇn gióp cho sù b×nh ®¼ng trong téc ng­êi hay trong tõng dßng hä thªm s©u s¾c. §ång thêi, chÝnh sù b×nh ®¼ng lµ mét trong nh÷ng c¬ së t¹o nªn chÊt keo liªn kÕt céng ®ång, ch¾p c¸nh cho ý thøc d©n téc, ý thøc vÒ dßng hä, gia ®×nh vµ c¸ thÓ ®­îc n©ng cao.

2. T«tem gi¸o lµ mét trong nh÷ng yÕu tè quan träng t¹o nªn gi¸ trÞ v¨n ho¸ riªng cña ng­êi C¬tu

Thø nhÊt, T«tem gi¸o trong hÖ thèng truyÖn cæ

Cã thÓ nãi, ®Õn víi ®ång bµo d©n téc C¬tu lµ ®Õn víi kho tµng v¨n häc mang

®Ëm mµu s¾c d©n gian, mang nÐt huyÒn bÝ cña nói rõng. §Æc biÖt, m¶ng truyÖn cæ C¬tu rÊt phong phó vÒ sè l­îng, cã ®Õn hµng tr¨m c©u chuyÖn kh¸c nhau. C¸i kho tµng “§Õm kh«ng hÕt chuyÖn, nhí kh«ng hÕt chuyÖn”⁽⁴⁾ nµy, ®Õn nay vÉn ch­a cã mét con sè thèng kª nµo cô thÓ.

TruyÖn cæ C¬tu thÓ hiÖn ®­îc nh÷ng tÝnh c¸ch cña con ng­êi vµ x· héi C¬tu thêi xa x­a. §ã lµ x· héi ch­a cã giai cÊp, ph­¬ng thøc s¶n xuÊt nguyªn thuû víi viÖc ®Ò cao t×nh yªu th­¬ng gi÷a con ng­êi víi con ng­êi, ®Ò cao lao ®éng ch©n chÝnh.

Còng gièng nh­ c¸c d©n téc kh¸c, qua truyÖn cæ, chóng ta sÏ thÊy ®­îc lÞch sö nguån céi còng nh­ cèt lâi cña ®êi sèng vµ x· héi cña ng­êi C¬tu. Trong mçi c©u chuyÖn, nÕu g¹t ®i nh÷ng chi tiÕt h­ cÊu th× chóng ta sÏ thu l­îm ®­îc rÊt nhiÒu cø liÖu khoa häc gãp phÇn lµm s¸ng tá nh÷ng vÊn ®Ò vÒ lÞch sö, v¨n ho¸ téc ng­êi.

TruyÖn cæ ®· ph¶n ¸nh mäi mÆt cña ®êi sèng, tõ c¸c ®Æc ®iÓm vÒ h«n nh©n vµ gia

®×nh, t©m linh vµ tÝn ng­ìng ®Õn c¸c mèi quan hÖ trong x· héi, vÒ gi¸ trÞ vµ biÓu hiÖn nh©n sinh quan, thÕ giíi quan...⁽⁴⁾

Kh«ng chØ vËy, cã rÊt nhiÒu truyÖn kÓ vÒ nguån gèc téc ng­êi vµ dßng hä. §©y lµ

®iÒu v« cïng lý thó mµ T«tem gi¸o mang l¹i cho v¨n ho¸ téc ng­êi C¬tu. XuÊt ph¸t tõ niÒm tin r»ng dßng hä m×nh ®­îc sinh ra tõ mét c©y, mét con nµo ®ã vµ ®Ó x¸c lËp mèi quan hÖ nµy, cïng víi sù tÝch téc ng­êi, ng­êi C¬tu ®· s¶n sinh ra mét hÖ thèng truyÖn kÓ vÒ sù tÝch dßng hä.

Nh÷ng truyÖn cæ vÒ nguån gèc dßng hä ®·

tån t¹i vµ ph¸t triÓn cïng víi téc ng­êi.

Mçi dßng hä ®Òu cã c¸ch lý gi¶i riªng cña m×nh. B»ng h×nh thøc truyÒn miÖng, c¸c c©u chuyÖn ®ã ®· ®­îc l­u truyÒn tõ ®êi nµy sang ®êi kh¸c mét c¸ch hÕt søc tù nhiªn. ¤ng bµ, cha mÑ kÓ cho thÕ hÖ con ch¸u nghe ®Ó nh¾c nhë chóng ph¶i hiÓu vµ nhí vÒ c¸i tªn, c¸i hä mµ m×nh ®ang mang. Nã nh­ mãn ¨n tinh thÇn kh«ng thÓ thiÕu trong cuéc sèng cña hä. Nã ®­îc l­u gi÷ trong trÝ nhí cña nh÷ng bµ mÕ, cô

«ng r©u tãc b¹c ph¬ ®Ó ®ªm ®ªm bªn ¸nh löa bËp bïng kh«ng chØ nh÷ng ®øa trÎ tãc khÐt n¾ng ngåi xóm xÝt l¾ng nghe mµ c¶

nh÷ng bËc trung niªn, c¸c anh chÞ thanh niªn còng hµo høng tham gia. ViÖc kÓ l¹i cho thÕ hÖ vÒ lÞch sö céi nguån dßng téc nh­ mét c¸ch tri ©n ®Õn tæ tiªn cña m×nh, thùc hiÖn nã nh­ mét bæn phËn ph¶i lµm.

Tuy mçi dßng hä ®Òu cã truyÖn kÓ nh­ng trong qu¸ tr×nh l­u truyÒn, do sù c¸ch biÖt vÒ mÆt ®Þa lý, yÕu tè x· héi t¸c ®éng vµ nhÊt lµ do sù phong phó cña trÝ t­ëng

(4) GS. Hoµng Ch©u Ký (Chñ nhiÖm ®Ò tµi), V¨n ho¸

d©n téc C¬tu, §Ò tµi nghiªn cøu, Së V¨n ho¸ - Th«ng tin Qu¶ng Nam - §µ N½ng, n¨m 1994, tr.51.

lª ngäc quang

t­îng vµ sù can thiÖp v« thøc cña ng­êi kÓ khiÕn truyÖn cæ ®· s¶n sinh rÊt nhiÒu dÞ b¶n. V× vËy, cïng mét c©u truyÖn kÓ nh­ng ng­êi ë lµng Mùc, huyÖn Nam Giang l¹i cã thªm mét sè chi tiÕt hiÖn ®¹i h¬n c©u chuyÖn cña ng­êi C¬tu ë x· L¨ng huyÖn T©y Giang. Tuy nhiªn, ë gãc ®é nµo

®ã, c¸c dÞ b¶n nµy l¹i gãp phÇn lµm cho kho tµng truyÖn cæ cña d©n téc C¬tu thªm phong phó vµ ®a d¹ng.

Thø hai, T«tem gi¸o trong viÖc ®a d¹ng ho¸ hÖ thèng nghi lÔ

Ng­êi C¬tu ®· h×nh thµnh nªn c¶ mét hÖ thèng nh÷ng nghi lÔ. “Nghi lÔ lµ ph­¬ng tiÖn giao tiÕp víi nh÷ng thùc thÓ linh hån” vµ “Th«ng qua nghi lÔ vµ nh÷ng nghi thøc ®Æc biÖt trong nghi lÔ, nh÷ng ng­êi ë câi trÇn cÇu cóng thÇn linh ë thÕ giíi bªn kia - mét thÕ giíi siªu nhiªn nµo

®ã, mong thÇn linh hiÓu vµ ®¸p øng nh÷ng nguyÖn väng cña c¸ nh©n vµ céng ®ång”⁽⁵⁾. Cã thÓ nãi, niÒm tin, t«n gi¸o sinh ra nghi lÔ vµ nh÷ng nghi lÔ lµ sù biÓu hiÖn niÒm tin, t«n gi¸o.

Nghi lÔ ®­îc tiÕn hµnh cho ®èi t­îng cã thÓ lµ c¶ mét céng ®ång, mét gia ®×nh hay thËm chÝ chØ lµ cho mét c¸ nh©n. ViÖc thùc hiÖn c¸c nghi lÔ nh»m ®¸p øng nhu cÇu t©m linh cña téc ng­êi, t¹o lËp mèi quan hÖ, giao c¶m tèt ®Ñp gi÷a con ng­êi víi thÕ giíi thÇn linh vµ víi tæ tiªn. C¸c h×nh thøc cóng b¸i, cÇu xin lµ cÇu nèi thÕ giíi thùc t¹i víi mét thÕ giíi kh¸c. Tuy kh«ng cã viÖc lËp bµn thê nh­ ë ng­êi Kinh nh­ng tÊt c¶ ®· n»m trong suy nghÜ, thuéc vÒ niÒm tin cña ®ång bµo C¬tu. Hä tin vµ lµm theo nh÷ng ®iÒu mµ gia ®×nh, dßng hä, céng ®ång m×nh lµm tõ bao ®êi nay. Víi niÒm tin v¹n vËt h÷u linh, ng­êi C¬tu vèn tin t­ëng, thê cóng nh÷ng thÇn linh nh­

thÇn rõng, thÇn nói, thÇn suèi, thÇn ®Êt, thÇn n­¬ng rÉy, thÇn c©y rõng, thÇn gi÷

nhµ,... vµ chÝnh T«tem gi¸o ®· lµm ®a d¹ng thªm hÖ thèng thÇn linh nµy b»ng c¸c vËt tæ, c¸c vËt t­îng tr­ng T«tem gi¸o.

§iÒu ®ã khiÕn cho hÖ thèng thÇn linh cña ng­êi d©n thªm phÇn phong phó vµ ®Æc s¾c. C¸c nghi lÔ g¾n víi c¸c vÞ thÇn tõ ®©y còng cã ®iÒu kiÖn t¨ng thªm vÒ sè l­îng.

NÕu c¸c nghi lÔ vßng ®êi hay c¸c nghi lÔ trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp - song song víi nh÷ng ®iÒu kiªng c÷ vµ cÊm kÞ lµ viÖc ng­êi d©n tæ chøc lµm lÔ cóng; c¸c nghi lÔ liªn quan ®Õn t«tem gi¸o vµ dßng hä ng­êi C¬tu còng cã nh÷ng kiªng c÷, cÊm kÞ. Cã thÓ nãi, T«tem gi¸o ®· tù x©y dùng, tù h×nh thµnh nªn nh÷ng nghi lÔ riªng liªn quan ®Õn ®èi t­îng t«n thê vµ nh÷ng nghi lÔ T«tem gi¸o thùc sù lµ yÕu tè gãp phÇn lµm cho b¶n s¾c v¨n ho¸ téc ng­êi thªm

®éc ®¸o.⁽⁵⁾

Thø ba, h×nh t­îng T«tem gi¸o trong nghÖ thuËt ®iªu kh¾c

§iªu kh¾c gç lµ nghÖ thuËt giµu tÝnh s¸ng t¹o vµ mang nÐt riªng vÒ t­ duy d©n gian cña ng­êi C¬tu. Tõ nh÷ng c¶nh sinh ho¹t con ng­êi nh×n thÊy h»ng ngµy ®Õn nh÷ng h×nh mÉu n»m trong trÝ t­ëng t­îng, tõ h×nh ¶nh cña c¸c gièng loµi trong thÕ giíi tù nhiªn ®Õn h×nh t­îng vËt tæ,... tÊt c¶ ®Òu ®­îc thÓ hiÖn qua ®«i bµn tay tµi hoa cña nghÖ nh©n C¬tu. NghÖ thuËt t¹o h×nh th­êng tËp trung ë cét buéc tr©u trong lÔ hiÕn tÕ, g­¬l - ng«i nhµ c«ng céng, nhµ må dµnh cho ng­êi chÕt, mÆt n¹ gç... §Æc biÖt, nhµ må vµ g­¬l lµ n¬i nghÖ

(5) DÉn theo PGS.TS. NguyÔn ChÝ BÒn cïng tËp thÓ t¸c gi¶ ViÖn VHTT, C¸c nh¹c cô gâ b»ng ®ång - Nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸, Nxb. V¨n ho¸ Th«ng tin, Hµ Néi, n¨m 2007, tr. 45 vµ 49.

b­íc ®Çu nghiªn cøu vÒ vai trß cña t«tem gi¸o...

thuËt ®iªu kh¾c thÓ hiÖn râ nÐt vµ to¶

s¸ng nhÊt. §ã lµ nh÷ng c«ng tr×nh kiÕn tróc ®Æc tr­ng, lµ yÕu tè cèt lâi, ®¹i diÖn vµ tæng hîp tinh hoa v¨n ho¸ cña ng­êi C¬tu. Khëi sinh tõ quan niÖm vÒ vËt tæ trong T«tem gi¸o ®· h×nh thµnh nªn mét sè h×nh t­îng ®­îc xem lµ tiªu biÓu cho nghÖ thuËt ®iªu kh¾c cña téc ng­êi nµy.

Grook vµ Tring lµ hai lo¹i chim ®­îc ng­êi C¬tu t«n thê vµ hä xem nã nh­

nh÷ng con chim thÇn. H×nh t­îng chim cña ng­êi C¬tu cã má dµi vµ to, ®ã lµ ®Æc tr­ng næi bËt nhÊt cña chim Grock vµ Tring. H×nh chim ®­îc t¹o t¸c hÕt søc kú c«ng vµ bao giê còng lµ mét ®«i. Hä th­êng t¹c ®«i chim ë vÞ trÝ cao nhÊt, n¬i sang träng nhÊt nh­ trªn nãc nhµ G­¬l,

®Çu c©y cét lÔ, ®Çu nhµ må... Bªn c¹nh ®ã,

®iªu kh¾c C¬tu cßn cã h×nh t­îng tr©u.

Ng­êi C¬tu xem tr©u lµ vËt cã gi¸ trÞ lín, lµ vËt thiªng cña thÇn linh, viÖc hiÕn tÕ tr©u lµ c¸ch lµm vui lßng thÇn linh vµ hä cã tôc ®©m tr©u hiÕn sinh ®Ó cÇu mïa, t¹

¬n thÇn linh vµ xin thÇn linh cho mäi ®iÒu tèt lµnh. Cho nªn, cïng víi h×nh t­îng chim, tr©u còng lµ h×nh t­îng chñ ®¹o trong c¸c m«tip trang trÝ truyÒn thèng C¬tu. H×nh t­îng tr©u ®­îc ®iªu kh¾c ë nhµ må, nhµ g­¬l kh«ng chØ lµ biÓu t­îng cña niÒm hy väng mét cuéc sèng sung tóc, giµu cã mµ cßn mang ý nghÜa t©m linh rÊt lín. Ngoµi ra, c©y còng lµ ®èi t­îng ®iªu kh¾c ®­îc ng­êi C¬tu chó ý. Sèng gi÷a nói rõng bao la, c©y tõ bao ®êi ®· rÊt th©n thiÕt víi ng­êi nªn tôc thê c©y ®· h×nh thµnh vµ tån t¹i. H×nh t­îng c©y cña ng­êi C¬tu kh«ng chØ ë trong t©m linh, tÝn ng­ìng mµ ®­îc cô thÓ ho¸ thµnh nh÷ng biÓu t­îng. Cô thÓ lµ h×nh ¶nh c©y cét tÕ (xnur) vµ c©y cét Zr©ng moong - c©y cét

trung t©m cña nhµ g­¬l. Tuy nhiªn, ®iÓn h×nh nhÊt ph¶i kÓ ®Õn lµ h×nh t­îng con chã. Nh­ ®· nãi ë trªn, con chã lµ vËt tæ cña c¶ téc ng­êi ®ång thêi nã còng lµ tæ tiªn cña mét sè dßng hä C¬tu. H×nh t­îng chã cïng víi h×nh t­îng mét sè loµi vËt kh¸c th­êng ®­îc kh¾c trªn c¸c bé phËn kh¸c nhau cña g­¬l.

TÝnh biÓu c¶m trong c¸c t¸c phÈm nghÖ thuËt ®iªu kh¾c C¬tu cã ®­îc mét phÇn lµ nhê vµo niÒm tin vµ lßng thµnh kÝnh cña hä víi c¸c vÞ thÇn. Cã thÓ thÊy r»ng, dï c¸c h×nh kh¾c ®ã lµ trõu t­îng hay mang tÝnh t¶ thùc, trang trÝ th× chóng ta vÉn ph¶i c«ng nhËn chóng mang dÊu Ên cña t«tem gi¸o.

Nãi tãm l¹i, T«tem gi¸o cã vai trß quan träng trong ®êi sèng ng­êi C¬tu ë Qu¶ng Nam, nã mang l¹i sù b×nh ®¼ng vµ gióp céng ®ång thªm g¾n kÕt h¬n. Còng chÝnh T«tem gi¸o ®· gãp phÇn t« ®Ëm thªm nÐt

®Æc s¾c trong v¨n ho¸ téc ng­êi. ChÝnh nh÷ng lý do ®ã mµ ®Õn thêi ®iÓm hiÖn t¹i d©n téc C¬tu vÉn lµ téc d©n cßn gi÷ trong m×nh nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa riªng biÖt kh«ng lÉn vµo bÊt cø d©n téc nµo kh¸c.

TµI LIÖU THAM KH¶O

1. PGS.TS. NguyÔn ChÝ BÒn cïng tËp thÓ t¸c gi¶ ViÖn VHTT (2007), C¸c nh¹c cô gâ b»ng ®ång - Nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸, Nxb. V¨n ho¸ Th«ng tin, Hµ Néi.

2. T¹ §øc (2002), T×m hiÓu v¨n ho¸

Katu, Nxb. ThuËn Ho¸, HuÕ.

3. Lª SÜ Gi¸o (2006), D©n téc häc ®¹i c­¬ng, Nxb. Gi¸o dôc, Hµ Néi.

4. GS Hoµng Ch©u Ký (Chñ nhiÖm ®Ò tµi), (1994), V¨n ho¸ d©n téc C¬tu, §Ò tµi nghiªn cøu, Së V¨n ho¸ - Th«ng tin Qu¶ng Nam - §µ N½ng, Qu¶ng Nam.