Bµn vÒ tÝnh t«n gi¸o cña nho gi¸o

(1)

Bμn vÒ tÝnh t«n gi¸o cña nho gi¸o

“Nho gi¸o” lμ tõ dïng ®Ó chØ häc thuyÕt do Khæng Tö s¸ng lËp ra tõ thÕ kØ VI tr. CN. Còng th−êng ®−îc gäi lμ Nho häc, Nho gia hoÆc khi cßn gäi lμ Khæng häc, Khæng gi¸o… NÕu gäi lμ “ Nho häc”

nh− hiÖn nay, cã nghÜa lμ mÆc nhiªn xem nã nh− mét häc thuyÕt chø kh«ng ph¶i lμ t«n gi¸o. Thùc ra gäi lμ “Nho gi¸o” còng

®©u ph¶i kh¼ng ®Þnh m−êi m−¬i r»ng ®ã lμ t«n gi¸o. Phïng H÷u Lan ®· nãi ®óng,

“t«n gi¸o” lμ tõ ®−îc dÞch thuËt tõ thuËt ng÷ “religion” ë ph−¬ng T©y, xuÊt tõ tiÕng Latinh “religio” cã nghÜa lμ “liªn hÖ”, “nèi kÕt”, chø kh«ng ph¶i lμ tõ vèn cã ë Trung Quèc. Ng−êi ta cho r»ng ch÷

“gi¸o” (……..) trong Trung dung “Thiªn mÖnh chi vÞ tÝnh, xuÊt tÝnh chi vÞ ®¹o, tu

®¹o chi vÞ gi¸o” (c¸i mμ Trêi truyÒn xuèng cho con ng−êi gäi lμ tÝnh, hμnh ®éng tu©n thñ theo tÝnh gäi lμ ®¹o, tu d−ìng theo víi ®¹o gäi lμ gi¸o) míi cã tÝnh chÊt t«n gi¸o. Cßn ch÷ “gi¸o” trong H¸n th−, thiªn NghÖ v¨n chÝ “thuËn ©m d−¬ng, minh gi¸o hãa” (thuËn theo ©m d−¬ng, s¸ng tá gi¸o ho¸) th× ch÷ “gi¸o” ë ®©y chØ cã nghÜa lμ “gi¸o ho¸” mμ th«i. Cho nªn kh«ng ph¶i bÊt cø chç nμo cã ch÷ “gi¸o” ®Òu lμ t«n gi¸o. M. Weber còng nhËn xÐt r»ng:

“Trong tõ ng÷ cña Trung Quèc kh«ng cã tõ nμo chuyªn dïng ®Ó chØ kh¸i niÖm

“t«n gi¸o” c¶. Tõ mμ hä sö dông chØ cã c¸i gäi lμ “gi¸o”, tøc lμ “häc thuyÕt” (Lehre,

Hμ Thóc Minh^(*)

häc thuyÕt cña mét nh©n sÜ nμo ®ã) vμ

“lÔ” (riten). Cho dï lμ “lÔ” cã tÝnh chÊt t«n gi¸o hay lμ “lÔ” cã tÝnh chÊt truyÒn thèng,

®Òu gäi lμ lÔ”⁽¹⁾.

Cßn “Khæng gi¸o” lμ tõ xuÊt hiÖn ë nh÷ng n¨m ®Çu cña thÕ kØ XX, ®ång nghÜa víi nh÷ng chñ tr−¬ng phôc cæ lçi thêi, cho nªn sau n¨m 30 hÇu nh− ë lôc

®Þa Trung Hoa kh«ng mÊy ai sö dông nã n÷a. Tuy nhiªn, tõ “Khæng gi¸o” vÉn ®−îc sö dông ë c¸c khu vùc kh¸c nh− Hång K«ng, §μi Loan… vμ cho ®Õn nay hÇu nh− vÉn cßn ®−îc dïng kh¸ phæ biÕn ë ph−¬ng T©y. Philippe Langlet gi¶i thÝch nh− sau:

“Th«ng th−êng ng−êi Ph¸p chóng t«i nãi Khæng gi¸o (Confucianisme) h¬n lμ Nho gi¸o, v× c¸c nhμ Nho xem Khæng Tö nh− lμ vÞ Tiªn s− cña m×nh. Nh−ng tiÕp tÕ - isme trong “confucianisme” lé râ tÝnh hÖ thèng qu¸. Cho nªn ng−êi Ph¸p chóng t«i th−êng dÞch sai tõ “gi¸o”, cã nghÜa lμ d¹y c¸ch suy t−, mμ tinh thÇn ph©n tÝch cña chóng t«i ngÇn ng¹i kh«ng biÕt gäi ®ã lμ chÝnh trÞ, triÕt häc, ®¹o lÝ hoÆc t«n gi¸o”⁽²⁾.

*. PGS., Häc viÖn ChÝnh trÞ Quèc gia Hå ChÝ Minh, Ph©n viÖn Thµnh phè Hå ChÝ Minh.

1. M. Weber. T«n gi¸o Trung Quèc. TrÝch theo Hµn Tinh. VÊn ®Ò Nho gi¸o. ThiÓm T©y nh©n d©n xuÊt b¶n x·, 2004, tr. 171.

2. Tõ §«ng sang T©y. Nxb. §µ N½ng, 2005, tr. 114.

(2)

Philippe Langlet b¨n kho¨n bëi v× theo

«ng th× “mét nguyªn t¾c trong Kinh Th¸nh d¹y chóng t«i tõ hai ngh×n n¨m nay lμ “ph¶i tr¶ cho Chóa c¸i g× cña Chóa, tr¶ cho CÐsar c¸i g× cña CÐsar”, vμ v¨n minh hiÖn ®¹i cña chóng t«i ®−îc x©y dùng trªn tÝnh phi t«n gi¸o (laicitÐ), t¸ch rêi hai lÜnh vùc t«n gi¸o vμ chÝnh trÞ.

Chóng t«i ph©n biÖt hiÒn triÕt vμ t«n gi¸o”⁽³⁾.

Së dÜ ch÷ “gi¸o” mμ nhiÒu dÞch gi¶

ph−¬ng T©y l−ìng lù ch−a biÕt dÞch nh−

thÕ nμo cho hîp lÝ nh− Langlet ®· nãi còng bëi v× hä ch−a biÕt c¸i g× lμ cña CÐsar ®Ó tr¶ vÒ cho CÐsar. Thùc ra vÊn

®Ò nμy, ngay ®Õn c¶ nh÷ng nhμ t− t−ëng lõng danh ë ph−¬ng T©y còng ®©u ®· cã c¸i nh×n gièng nhau. Nh÷ng nhμ triÕt häc

§øc nh− Kant, HÐgel, Schelling… th× cho r»ng Nho gi¸o kh«ng ph¶i lμ t«n gi¸o, Khæng Tö kh«ng ph¶i lμ gi¸o chñ mμ chØ lμ “Socrate ë ph−¬ng §«ng”. Trong khi G.

W. V. Leibniz, Montesquieu, David Hume… l¹i cho r»ng Nho gi¸o lμ t«n gi¸o . Leibniz kh¼ng ®Þnh Khæng Tö thõa nhËn quû, thÇn vμ cho r»ng “lÝ” cña Tèng Nho vμ “thÇn” cña ®¹o Kit« hoμn toμn gièng nhau. Còng cã häc gi¶ nh− Herbert Fingarette, Roger Ames, David Hall… l¹i cho r»ng Nho gi¸o chØ cã “tÝnh t«n gi¸o”

(religiosity). Theo Fingarette, Nho gi¸o

®Çy dÉy t− t−ëng ®¹o ®øc nh−ng th¶ng hoÆc ng−êi ta ph¸t hiÖn trong LuËn ng÷

còng ®Ò cËp ®Õn ®øc tin ma lùc thÇn bÝ (magical powers) nμo ®ã⁽⁴⁾.

Trong lÞch sö n−íc ta, vÊn ®Ò Nho gi¸o cã ph¶i lμ t«n gi¸o hay kh«ng còng ch¼ng hÊp dÉn g× bao nhiªu ®èi víi x· héi. Vμo triÒu ®¹i nhμ LÝ n¨m 1195, lÇn ®Çu tiªn triÒu ®×nh më khoa thi gäi lμ “tam gi¸o”.

Khoa thi “tam gi¸o” l¹i ®−îc tiÕp tôc vμo

nh÷ng n¨m 1227 vμ 1247 d−íi triÒu ®¹i TrÇn. §iÒu ®ã chøng tá triÒu ®×nh phong kiÕn ®· chó ý ®Õn Nho gi¸o, muèn ®Æt Nho gi¸o vμo vÞ trÝ “b×nh ®¼ng” víi PhËt gi¸o vμ §¹o gi¸o ®ang thÞnh hμnh lóc bÊy giê. Vμ nh− vËy, v« h×nh trung Nho gi¸o còng ®−îc xem nh− lμ t«n gi¸o. Cã lÏ do ph¶n øng cña c¸c nhμ Nho vμ còng do xu thÕ cña x· héi cho nªn vÒ sau triÒu ®×nh kh«ng cßn më nh÷ng khoa thi “tam gi¸o”

n÷a. Tuy nhiªn, cho ®Õn nay, ng−êi ViÖt Nam vÉn quen gäi lμ Nho gi¸o. Cã lÏ nÕu gäi lμ “Nho gi¸o” ch¾c còng kh«ng cã g× lμ sai tr¸i cho l¾m. Ng−êi ta muèn hiÓu ®ã lμ mét häc thuyÕt vÒ ®¹o ®øc hay lμ häc thuyÕt ®¹o ®øc – chÝnh trÞ cã tÝnh t«n gi¸o hay thËm chÝ lμ t«n gi¸o ®i n÷a còng ch¼ng ¶nh h−ëng g× ®èi víi x· héi.

Cã ng−êi cho r»ng ë Trung Quèc vÊn

®Ò Nho gi¸o lμ t«n gi¸o còng x−a nh−

chuyÖn tr¸i ®Êt vËy. ThÕ nh−ng thùc ra vÊn ®Ò l¹i b¾t ®Çu ®−îc thiªn h¹ chó ý nhiÒu tõ khi nhμ truyÒn gi¸o ph−¬ng T©y Mateo Ricci ®Õn Trung Quèc vμo thÕ kØ XVII. Nguyªn do lμ v× nÕu cho r»ng Nho gi¸o lμ t«n gi¸o th× ®¹o Kit« khã cã thÓ hîp t¸c ®−îc, bëi v× theo nguyªn t¾c t«n gi¸o hîp t¸c víi phi t«n gi¸o dÔ h¬n lμ hîp t¸c víi t«n gi¸o kh¸c. Nghi thøc cóng b¸i tæ tiªn cña Nho gi¸o trë thμnh ®Ò tμi chñ yÕu ®Ó nhËn ®Þnh Nho gi¸o cã ph¶i lμ t«n gi¸o hay kh«ng. Lóc ®Çu vÊn ®Ò chØ cã tÝnh häc thuËt nh−ng sau ®ã l¹i trë thμnh vÊn ®Ò chÝnh trÞ. Vμo n¨m 1704 khi Gi¸o hoμng La M· h¹ lÖnh cÊm tÝn ®å ®¹o c¬

®èc thê cóng tæ tiªn vμ lÔ b¸i Khæng Tö th× lËp tøc Hoμng ®Õ Khang Hy còng ®·

tr¶ ®òa b»ng c¸ch ra lÖnh cÊm gi¸o héi

3. S®®, tr. 114.

4. Hµn Tinh. VÊn ®Ò Nho gi¸o. ThiÓm T©y nh©n d©n xuÊt b¶n x·, 2004, tr. 155 – 179.

(3)

ph−¬ng T©y truyÒn gi¸o ë Trung Quèc.

Qua ®ã còng cã thÓ thÊy r»ng vÊn ®Ò Nho gi¸o kh«ng chØ ®ãng khung trong ph¹m vi häc thuËt mμ cßn “®ông” ®Õn c¶ v¨n ho¸, t«n gi¸o, chÝnh trÞ…

Thêi gian tr«i qua, ®Õn gi÷a thÕ kØ XX,

§−êng Qu©n NghÞ, M©u T«ng Tam… l¹i tiÕp tôc luËn chøng Nho gi¸o lμ t«n gi¸o tõ b×nh diÖn triÕt häc. R»ng Nho gi¸o kh«ng ph¶i chØ lμ häc thuyÕt ®¹o ®øc, nh©n ¸i ë thÕ giíi bªn nμy nh− nhiÒu ng−êi lÇm t−ëng, chÝnh nã còng cã tÝnh siªu viÖt nh− nh÷ng t«n gi¸o kh¸c nh−ng l¹i lμ “siªu viÖt néi t¹i” (transcendental immanent) cã tÝnh ®Æc thï cña ph−¬ng

§«ng. V¶ l¹i t©m tr¹ng “lo ©u vÒ nèi dâi nßi gièng” (ultimate concern) còng ph¶i ®−îc xem lμ biÓu hiÖn cña t«n gi¸o. Sau ®ã, vμo dÞp HiÖp héi V« thÇn Trung Quèc võa míi thμnh lËp cuèi n¨m 1978, NhiÖm KÕ Dò l¹i ph¸t biÓu mét c¸ch hÖ thèng vμ kh¼ng ®Þnh l¹i mét lÇn n÷a r»ng Nho gi¸o lμ t«n gi¸o.

Kh¼ng ®Þnh nμy lμm cho phÇn lín häc gi¶

Trung Quèc ®Òu tá ra kh«ng ®ång t×nh. RÊt nhiÒu ý kiÕn kh¸c nhau, kh«ng ph¶i chØ ë néi dung mμ ngay c¶ ë c¸ch ®Æt vÊn ®Ò. Cã ng−êi cho r»ng ®©y lμ tiÒn ®Ò cña toμn bé v¨n ho¸, häc thuËt, nÕu kh«ng gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nμy th× ch¼ng thÓ nμo cã ®−îc nhËn thøc, cã ®−îc

®¸nh gi¸ ®óng ®¾n vÒ toμn bé truyÒn thèng v¨n ho¸ cña Trung Quèc⁽⁵⁾. Nh−ng còng cã ng−êi kh«ng xem vÊn ®Ò l¹i nghiªm träng

®Õn møc nh− vËy. Ch¼ng h¹n nh− Th−¬ng NhÊt Giai l¹i cho r»ng bμn vÒ vÊn ®Ò nμy ch¼ng kh¸c g× bμn vÒ thø tù tr−íc sau cña

“con gμ vμ trøng gμ”. §iÒu quan träng kh«ng ph¶i chØ ra nã lμ c¸i g× mμ chÝnh lμ chØ ra nã cã gi¸ trÞ g× ®èi víi nh©n lo¹i. Thùc ra “trªn thÕ giíi ch¼ng cã t«n gi¸o nμo gäi lμ t«n gi¸o chuÈn c¶, chØ cÇn cã tÝn ®å vμ ®«ng ®¶o d©n

chóng tham gia th× cã thÓ xem nh− lμ t«n gi¸o”⁽⁶⁾.

Xin cho phÐp t¸c gi¶ bμi viÕt nμy ®−îc

®øng ë gi÷a hai xu h−íng võa nãi ë trªn.

*

* *

Ai còng biÕt, Nho gi¸o lμ häc thuyÕt ®Ò cao gi¸ trÞ cña ®¹o ®øc h¬n lμ ®Ò cao ch©n lÝ kh¸ch quan cña tri thøc. NhËn thøc tri thøc cã thÓ gióp con ng−êi ph©n biÖt ®−îc

®óng, sai, nh−ng ®ã còng chØ lμ ®iÒu kiÖn cÇn chø kh«ng ph¶i lμ ®iÒu kiÖn ®ñ ®èi víi con ng−êi, nÕu nh− ch−a muèn nãi r»ng ®iÒu kiÖn cÇn thùc ra kh«ng ph¶i lóc nμo còng cÇn. Tri thøc lμ v« h¹n cho nªn nhËn thøc tri thøc th−êng t¹o ra tr¹ng th¸i “thiÕu”, cßn nhËn thøc ®¹o

®øc, nhËn thøc gi¸ trÞ l¹i lμm cho con ng−êi tù tho¶ m·n vÒ c¸i gäi lμ “®ñ”. Nho gi¸o cho r»ng tuy con ng−êi sèng trong trêi ®Êt nh−ng viÖc ®Çu tiªn còng nh−

viÖc cuèi cïng kh«ng ph¶i lμ nhËn thøc vÒ Trêi, §Êt, hiÓu biÕt vÒ Trêi, §Êt. Hay nãi c¸ch kh¸c, cÇn ph©n biÖt ®èi t−îng nhËn thøc vμ môc ®Ých nhËn thøc. Do ®ã, xuÊt ph¸t ®iÓm ph¶i lμ con ng−êi. NhËn thøc vÒ tù nhiªn bao giê còng ph¶i ®Æt trong quan hÖ víi nhËn thøc vÒ con ng−êi. NhËn thøc vÒ ch©n lÝ vμ nhËn thøc vÒ gi¸ trÞ song hμnh, nÕu nh− kh«ng nãi r»ng c¸i g× kh«ng cÇn cho con ng−êi th×

c¸i ®ã còng th−êng ®−îc xem lμ kh«ng cã gi¸ trÞ. Phμn Tr× hái ThÇy thÕ nμo lμ

“nh©n”, thÕ nμo lμ “hiÓu biÕt”. Khæng Tö

®Òu h−íng Phμn Tr× vÒ víi con ng−êi, cã nghÜa ph¶i “yªu ng−êi” vμ “hiÓu biÕt vÒ con ng−êi”⁽⁷⁾.

5. LÝ Kh«n.Trung Quèc Nho gi¸o sö, Lêi tùa.

6. Xem: Th−îng NhÊt Giai. Kh«i phôc Khæng gi¸o hay Nho gi¸o chÝnh thøc trë thµnh t«n gi¸o cña nh©n d©n Trung Quèc.

7. Xem: LuËn ng÷. Nhan Uyªn.

(4)

HiÓu biÕt vÒ con ng−êi sÏ ch¼ng ®i ®Õn

®©u nÕu t¸ch con ngêi khái trêi ®Êt.

Thiªn, §Þa, Nh©n ®−îc gäi lμ “tam tμi”

(three talents), trong “tam tμi” th× “Thiªn thêi” kh«ng b»ng “§Þa lîi”, “§Þa lîi” còng kh«ng b»ng “Nh©n hoμ”. “Nh©n hoμ”

còng kh«ng cã g× kh¸c h¬n sù hoμ môc, th−¬ng yªu gi÷a con ng−êi víi nhau. Cho nªn toμn bé tinh thÇn cña Nho gi¸o tãm l¹i chØ ë trong mét ch÷ “nh©n” (……) nh−

nhiÒu häc gi¶ ®· nhËn ®Þnh.

“ Nh©n” hay “nh©n ¸i” lμ t×nh th−¬ng cña con ng−êi ®èi víi con ng−êi. HÇu nh−

ch¼ng cã t«n gi¸o nμo trªn ®êi l¹i kh«ng

®Ò cËp ®Õn t×nh th−¬ng. Tuy nhiªn, ®¹o

®øc lμ chuyÖn cña con ng−êi cßn t«n gi¸o lμ chuyÖn bªn trªn con ng−êi. Nh−ng dï sao, mÉu sè chung cña nã vÉn lμ “tr¸i tim”. Cho nªn M¸c míi xem t«n gi¸o nh−

lμ “tr¸i tim” cña thÕ giíi trÇn tôc kh«ng cã tr¸i tim. Tuy nhiªn, t«n gi¸o th−êng h−íng vÒ “tr¸i tim” cña thÕ giíi bªn kia, trong khi ®¹o ®øc l¹i th−êng h−íng vÒ “tr¸i tim” cña thÕ giíi bªn nμy. “Nh©n” cña Nho gi¸o lμ tr¸i tim cña thÕ giíi bªn nμy, cho nªn ng−êi ta cã lÝ do ®Ó cho r»ng Nho gi¸o lμ häc thuyÕt vÒ ®¹o ®øc chø kh«ng ph¶i lμ t«n gi¸o. “Nh©n” cña Nho gi¸o ®−îc xÕp hμng

®Çu trong b¶ng gi¸ trÞ cña x· héi. “Nh©n”

hay “t×nh th−¬ng” kh«ng ph¶i lμ do Khæng Tö, ng−êi s¸ng lËp ra Nho gi¸o, ®Ò cËp ®Õn.

Còng kh«ng ph¶i lμ “s¸ng t¸c cña nh÷ng bËc th¸nh hiÒn nμo tr−íc ®ã, mÆc dï tr−íc Khæng Tö, ch÷ “Nh©n” còng ®· xuÊt hiÖn kh«ng Ýt trong c¸c th− tÞch cæ x−a. Bëi v×

“t×nh th−¬ng”, nh− cã ng−êi ®· nãi, kh«ng ph¶i chØ b¾t ®Çu tõ con ng−êi, kh«ng ph¶i chØ lμ thuéc tÝnh cña con ng−êi mμ cña c¶

®éng vËt n÷a. Chu D− §ång vμo nh÷ng n¨m 20 cña thÕ kØ XX, trong bμi HiÕu vμ sïng b¸i sinh thùc, chØ ra r»ng:

“Ch÷ hiÕu cña Nho gia lμ sù b¾t ®Çu

®Ó hoμn thiÖn ch÷ “nh©n”. T− t−ëng c¬

b¶n cña nã b¾t nguån trùc tiÕp tõ triÕt häc phån thùc vμ gi¸n tiÕp tõ t«n gi¸o nguyªn thñy sïng b¸i sinh thùc”⁽⁸⁾.

Tèng Kim Lan gi¶i thÝch thªm:

“Th«ng tin tõ tù d¹ng nguyªn thuû cña ch÷ “hiÕu” cho biÕt ®ã lμ sù giao hîp gi÷a nam, n÷, sù sinh ®Î con c¸i. Ch÷ “hiÕu”

l−u gi÷ ch÷ “gia” cña “gia ®×nh” trong ch÷

H¸n cæ x−a. Bëi v× yÕu tè c¬ b¶n ®Ó h×nh thμnh gia ®×nh lμ vî chång vμ con c¸i. Vî chång h×nh thμnh tõ quan hÖ giao cÊu, con c¸i lμ s¶n phÈm cña vî chång sau khi giao cÊu”⁽⁹⁾.

Tõ nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu trªn, Tr−¬ng LÖ Hång míi nhËn xÐt r»ng chÝnh b¶n n¨ng tÝnh dôc lμ nguån gèc cña ch÷

“hiÕu”⁽¹⁰⁾. NÕu ch÷ “hiÕu” cã nguån gèc ë b¶n n¨ng tÝnh dôc th× ch÷ “Nh©n” cña Nho gi¸o còng tõ ®ã mμ ra. H¬n n÷a, quan hÖ cha mÑ, con c¸i lμ quan hÖ huyÕt thèng gÇn nhÊt, cho nªn ch÷ “hiÕu”

kh«ng nh÷ng chØ cã nguån gèc ë b¶n n¨ng tÝnh dôc tù nhiªn mμ cßn cã nguån gèc huyÕt thèng tù nhiªn n÷a. Do ®ã, tù nhiªn hoÆc nhiÒu hoÆc Ýt còng lμ ®iÓm tùa cña Nho gi¸o. §iÒu ®ã còng ch¼ng cã g× lμ l¹, bëi v× x· héi nguyªn thuû cña con ng−êi ch¼ng cã g× kh¸c biÖt lμ mÊy so víi tù nhiªn. Robert Lowie tõ hiÖn t−îng cÊm

¨n thÞt ®ång lo¹i cña vËt tæ ®· phª ph¸n sù nhÇm lÉn tr−íc ®©y vÒ hiÖn t−îng nμy:

“ChÝnh nh÷ng luËt cÊm nμy ®· thøc tØnh sù chó ý vμ lμm cho ta t−ëng r»ng tôc thê

8. TrÝch theo: Tr−¬ng LÖ Hång. Nguån gèc s¶n sinh ý thøc “hiÕu” vµ gi¸ trÞ cña nã hiÖn nay. §¨ng trong Trung Hoa hiÕu v¨n ho¸ chuyªn tËp. Ngò Ch©u V¨n Minh xuÊt b¶n x·, 2004, tr. 73.

9. S®d.

10. S®d.

(5)

cóng vËt tæ lμ mét h×nh th¸i t«n gi¸o vμ thËm chÝ lμ mét qu¸ tr×nh cÇn thiÕt trong b−íc ph¸t triÓn t«n gi¸o”⁽¹¹⁾.

Nh− vËy lμ ®¹o ®øc ch÷ “hiÕu” vμ tôc thê cóng cã nguån gèc tù nhiªn chø kh«ng ph¶i nhÊt thiÕt lμ biÓu hiÖn cña t«n gi¸o. Tuy nhiªn còng kh«ng cÇn ph¶i

®i t×m chuÈn mùc cña ®¹o ®øc tõ nh÷ng gien cña ®éng vËt nh− nh÷ng nhμ ®¹o

®øc tiÕn ho¸ luËn E. O. Wilson, R.

Darwin… C¸i g× ®i qu¸ xa ®Òu cÇn ph¶i quay trë l¹i. Con ng−êi dùa vμo nhËn thøc ®Ó hμnh ®éng, nh−ng “chuÈn” cña nhËn thøc biÕt dùa vμo ®©u nÕu kh«ng dùa vμo tù nhiªn, c¸i gÇn gòi nhÊt ®èi víi con ng−êi. Sïng b¸i hay tin vμo tù nhiªn ch−a cã g× ®Ó kh¼ng ®Þnh ®ã lμ t«n gi¸o.

Chõng nμo con ng−êi tin r»ng ngoμi thÕ giíi tù nhiªn bªn nμy cßn cã thÕ giíi phi tù nhiªn bªn kia th× chõng ®ã míi cã thÓ xuÊt hiÖn t«n gi¸o.

HÖ tõ truyÖn trong Kinh DÞch gi¶i thÝch r»ng së dÜ DÞch h÷u Ých ®èi víi mäi ng−êi bëi v× DÞch chØ ra “chuÈn mùc”

(nguyªn t¾c) ®Ó con ng−êi hμnh ®éng.

ChuÈn mùc ®ã kh«ng ph¶i ë ®©u kh¸c mμ chÝnh tõ tù nhiªn, tøc lμ tõ Trêi, §Êt:

“Kinh dÞch së dÜ cã ®−îc lμ do ®· dùa vμo chuÈn mùc cña Trêi, §Êt. Cho nªn nã cã thÓ chøa ®ùng mäi ®¹o lÝ trong thÕ gian”

(DÞch d÷ thiªn, ®Þa chuÈn, cè n¨ng di lu©n thiªn ®Þa chi ®¹o).

Nhμ Nho Lª Quý §«n rÊt am t−êng vÒ Kinh DÞch. Theo «ng, toμn bé tinh thÇn cña DÞch cã thÓ tãm l¹i ë hai tõ “tù nhiªn” mμ th«i:

“Kinh DÞch cã c©u: Trong kho¶ng trêi,

®Êt chØ cã vËt. V¹n vËt ®Òu cã c¸i lÏ

®−¬ng nhiªn cña nã, l¹i cã çi së dÜ nhiªn cña nã. Suy çi lÏ Êy, t×m çi cí Êy, mét lêi nãi cã thÓ bao trïm ®−îc lμ: tù nhiªn

mμ th«i” (DÞch viÕt: Thiªn ®Þa chi gian duy vËt. V¹n vËt c¸c h÷u ®−¬ng nhiªn chi lÝ, hùu h÷u së dÜ nhiªn chi cè. Suy k× lÝ, cÇu k× cè, nhÊt ng«n dÜ tÕ chi viÕt: Tù nhiªn nhi dÜ hÜ⁽¹²⁾.

Cã lÏ “tù nhiªn” hay “thiªn” qu¸ bao la cho nªn dÔ sinh ra “hiÓu nhÇm”. Cã ng−êi cho r»ng kh«ng ph¶i c¸i gäi lμ “Th−îng

§Õ” hay ch÷ “Thiªn” lóc nμo còng dïng

®Ó chØ «ng Trêi cã nh©n c¸ch. Héi tr−ëng Héi Giªsu Trung Quèc Long Hoa D©n, kÞch liÖt ph¶n ®èi dÞch ch÷ “Thiªn” trong Kinh Th− thμnh “Deus” (ThÇn) nh− ë ch÷

Latinh⁽¹³⁾. Trong khi häc gi¶ ng−êi Ph¸p F. Quesnay (1694-1774) l¹i mét mùc cho r»ng ch÷ “Thiªn” trong Kinh Th− ch¼ng qua còng chØ lμ tªn gäi kh¸c cña vÞ thÇn s¸ng t¹o⁽¹⁴⁾. Häc gi¶ NhËt B¶n Nozoguchi Yozo cho r»ng “tù nhiªn” (Nature) cña ph−¬ng T©y vμ c¸i gäi lμ “tù nhiªn” cña ph−¬ng §«ng kh«ng hoμn toμn gièng nhau. “Tù nhiªn” (…….) ë ®©y cã nghÜa “ vèn lμ nh− vËy” (b¶n lai). Yozo cho r»ng chó thÝch cña Qu¸ch T−îng thÕ kØ III sau CN. vÒ ch÷ “Thiªn” ë thiªn TrÝ B¾c du, s¸ch Trang Tö chÝnh lμ víi nghÜa ®ã: “VËt chi tù nhiªn phi h÷u sö nhiªn d· (V¹n vËt tù nhiªn kh«ng do ai s¾p ®Æt c¶)⁽¹⁵⁾.

Nh− vËy, nãi g× th× nãi chø “Tù nhiªn”

hay “Thiªn”⁽¹⁶⁾ ë ph−¬ng §«ng tr−íc hÕt lμ dïng ®Ó chØ “giíi tù nhiªn” (Nature), m«i

11. Robert Lowie. LuËn vÒ x· héi häc nguyªn thuû.

Nxb. §¹i häc Quèc Gia 2001, tr.182.

12. Lª Quý §«n. V©n ®µi lo¹i ng÷.

13. Hµn Tinh. VÊn ®Ò Nho gi¸o. ThiÓm t©y nh©n d©n xuÊt b¶n x·, 2004, tr. 6.

14. S®®., tr. 168.

15. Nogozuchi Yozo. Sù khóc triÕt vµ triÓn khai t−

t−ëng tiÒn cËn ®¹i ë Trung Quèc. Th−îng H¶i Nh©n d©n xuÊt b¶n x·, 1997, tr. 13-14.

16. S¸ch DÞch kinh ®éc b¶n cña Héi DÞch häc Singapore (Singapore Association for I – Ching studies) dÞch lµ:

Heaven, the creative; Earh, the passive.

(6)

tr−êng mμ con ng−êi gÇn gòi, nhÊt lμ ë thêi k× s¬ khai cña nh©n lo¹i. ThuyÕt “tø

®oan” cña M¹nh Tö kh«ng thÓ kh«ng cã c¸i “tù nhiªn” hoÆc “tÝnh tù nhiªn” theo nghÜa trªn. “§oan” lμ ®Çu mèi, lμ b¾t ®Çu, nãi c¸ch kh¸c, xuÊt ph¸t ®iÓm cña nã lμ tù nhiªn. “§oan” lμ tù nhiªn, cho nªn nã còng lμ “chuÈn” ®Ó con ng−êi noi theo nh− Kinh DÞch ®· kh¼ng ®Þnh. “Tø ®oan”

lμ bèn hiÖn t−îng t©m lÝ thuÇn tuý tù nhiªn, ®ã lμ “t×nh th−¬ng” (tr¾c Èn chi t©m), “nh−êng nhÞn” (tõ nh−îng chi t©m,

“xÊu hæ” (tu è chi t©m), “ph©n biÖt ®óng sai” (thÞ phi chi t©m). Bèn hiÖn t−îng t©m lÝ tù nhiªn nμy lμ c¬ së cña ®¹o ®øc nh©n, lÔ, nghÜa, trÝ. Nh− vËy c¬ së cña nh©n, nghÜa, lÔ, trÝ lμ tù nhiªn. Nh−ng “tù nhiªn” ë ®©y kh«ng ph¶i hoμn toμn chØ cã nghÜa lμ b¶n n¨ng tù nhiªn. Nã cßn cã nghÜa “vèn lμ nh− vËy”, lμ “b¶n tÝnh”

(còng th−êng ®−îc dÞch lμ Nature), tøc lμ nã ®· cã s½n tõ tr−íc. C¸i cã s½n tõ tr−íc nμy l¹i ®−îc gäi lμ “tiªn thiªn” (apriorie).

“Tiªn thiªn” võa lμ tù nhiªn võa kh«ng ph¶i lμ tù nhiªn. ChÝnh v× vËy nªn M¹nh Tö míi cho r»ng b¶n tÝnh con ng−êi vèn lμ tù nhiªn, c¸i thiÖn “tiªn thiªn” nμy bÞ c¸i “hËu thiªn” cña tù nhiªn lÉn cña x·

héi lμm cho nã trë thμnh “¸c”. Gièng nh−

s«ng, suèi ë ®Çu nguån th× n−íc trong, cμng ch¶y ®i xa bao nhiªu th× n−íc cμng

®ôc bÊy nhiªu. Cho nªn, ®¹o ®øc chÝnh lμ quay vÒ víi c¸i vèn cã gäi lμ “l−¬ng tri”,

“l−¬ng n¨ng”, gäi chung lμ “l−¬ng t©m”.

Chu Hy gi¶i thÝch vÒ ch÷ “l−¬ng” nh−

sau:

“L−¬ng lμ c¸i thiÖn vèn cã” (L−¬ng gi¶, b¶n nhiªn chi thiÖn d·. M¹nh Tö tËp chó)

Nh− vËy, c¸i gäi lμ “b¶n tÝnh”….., “b¶n nhiªn”……., “b¶n lai”……, c¸i “tiªn thiªn”

(apriorie) nμy míi ®−îc gäi lμ “l−¬ng t©m”. “L−¬ng t©m” tù nhiªn mμ cã, lμ tiªu chuÈn ®Ó ph©n biÖt con ng−êi vμ con vËt.

Gi÷a con ng−êi vμ con vËt ch¼ng kh¸c nhau mÊy vÒ “b¶n n¨ng tù nhiªn”. Do ®ã, c¸i “tù nhiªn” ë ®©y kh«ng nh÷ng kh«ng

®−îc hoan nghªnh mμ cßn trë thμnh ®èi t−îng cÇn ph¶i kh¾c phôc cña ®¹o ®øc.

Nh− vËy lμ çi tù nhiªn tiªn thiªn vμ çi tù nhiªn hËu thiªn ®−îc ®Æt trong sù quan hÖ ®èi lËp. Hay nãi çch kh¸c, çi tù nhiªn hËu thiªn lμ sù tha ho¸ cña çi tù nhiªn tiªn thiªn. Nh−ng nÕu tiÕp tôc ®Æt c©u hái vÒ xuÊt xø cña çi tiªn thiªn th×

l¹i dÔ l¹c ®−êng vμo v−¬ng quèc cña c¸i

“siªu viÖt” (Transcendent). Cho nªn ë

®©y, gi÷a tù nhiªn vμ siªu viÖt, gi÷a ®¹o

®øc vμ t«n gi¸o còng ®· b¾t ®Çu h×nh thμnh “vïng ®Öm” kh«ng cã chñ quyÒn.

Thùc ra kh«ng Ýt vÊn ®Ò liªn quan ®Õn Nho gi¸o cã ph¶i lμ t«n gi¸o hay kh«ng l¹i n»m ngay ë “vïng ®Öm” nμy. Ch¼ng h¹n nh− c¸i “tiªn thiªn” cña Nho gi¸o cã v−ît qua c¸i “siªu viÖt” hay kh«ng? V−ît qua ë ®©u vμ lóc nμo? NÕu thê cóng tæ tiªn lμ biÓu hiÖn kh«ng thÓ thiÕu cña ch÷

“hiÕu”, vËy th× nghi thøc cóng b¸i tæ tiªn cña Nho gi¸o ®ñ ®Ó kh¼ng ®Þnh Nho gi¸o lμ t«n gi¸o hay kh«ng?…

Còng cã ng−êi cho r»ng nghi thøc cóng b¸i tæ tiªn chØ lμ biÓu hiÖn t©m lÝ, t×nh c¶m ®¹o ®øc, tr¸ch nhiÖm cña ng−êi hËu sinh ®èi víi nh÷ng bËc tiÒn bèi, kh«ng hÒ cã yÕu tè t«n gi¸o nμo ë ®©y c¶. Nh−ng còng cã ý kiÕn cho r»ng ng−êi ®i sau ®·

thÇn th¸nh ho¸ tæ tiªn vμ cóng b¸i lμ dÞp cÇu xin ®Ó ®−îc ban ph−íc. Do ®ã, nghi thøc cóng b¸i nμy cã kh¸c g× t«n gi¸o

®©u! Thùc ra còng khã cã thÓ ®Æt mét tr¹m kiÓm so¸t nμo ®Ó ph©n biÖt ranh giíi nh÷ng ®iÒu ®ã ë “vïng ®Öm” nh− vËy.

(7)

Tu©n Tö lμ nhμ Nho ch¼ng cÇn ®Õn

“ph©n biÖt” hay “kiÓm so¸t” nμo c¶. Bëi v×

«ng ch−a bao giê ®Æt çi “chuÈn” ë tù nhiªn c¶. Ngay ®èi víi çi gäi lμ b¶n tÝnh tù nhiªn cña con ng−êi, «ng kh«ng nh÷ng ch¼ng bao giê cho lμ çi “thiÖn” mμ ng−îc l¹i cßn cho lμ “¸c”. Ch¼ng cã çi “thiÖn” nμo ë trong tù nhiªn c¶. Nãi nh− vËy kh«ng cã nghÜa lμ “tù nhiªn” chØ lμ v« tÝch sù. Theo

«ng, tù nhiªn lμ vËt liÖu th«, kh«ng cã nã kh«ng thÓ lμm ®−îc g× c¶. Nh−ng c¸i

“chuÈn” kh«ng n»m trong nã mμ n»m ë trong tay con ng−êi. Nh− vËy, ®¹o ®øc, lÔ gi¸o kh«ng ph¶i lμ ®èi lËp mμ chÝnh lμ “hîp t¸c” gi÷a con ng−êi víi tù nhiªn:

“Cho nªn míi nãi r»ng: b¶n tÝnh con ng−êi còng gièng nh− khóc c©y th« s¬ ban

®Çu ch−a tõng ®Ïo gät gia c«ng vËy. Sau

®ã míi ®−îc ®Ïo gät ch¹m træ b»ng lÔ, nghÜa ®©u vμo ®Êy. NÕu nh− con ng−êi kh«ng cã b¶n tÝnh ban ®Çu th× lÊy g× ®Ó tu söa. NÕu kh«ng tu söa b¶n tÝnh con ng−êi kh«ng thÓ tù nã trë thμnh tèt ®Ñp

®−îc … Cho nªn míi nãi r»ng trêi ®Êt hîp nhÊt sinh ra v¹n vËt, ©m d−¬ng nèi tiÕp sinh ra biÕn ho¸, b¶n tÝnh ban ®Çu cña con ng−êi hîp nhÊt víi lÔ gi¸o gia c«ng th× thiªn h¹ b×nh yªn” (Cè viÕt: tÝnh gi¶, b¶n thuû tμi ph¸c d·; nguþ gi¶, v¨n lÝ long thÞnh d·. V« tÝnh t¾c nguþ chi v« së gia; v« nguþ t¾c tÝnh bÊt n¨ng tù mÜ… Cè viÕt: Thiªn ®Þa hîp nhi v¹n vËt sinh, ©m d−¬ng tiÕp nhi biÕn hãa khëi, tÝnh, ngô hîp nhi thiªn h¹ trÞ)⁽¹⁷⁾.

V× c¸i “chuÈn” kh«ng n»m ë tù nhiªn cho nªn nã kh«ng cÇn ®Õn c¸i “tiªn thiªn”

vμ cμng kh«ng cÇn ®Õn c¸i gäi lμ “siªu viÖt” nμo c¶. Cho nªn Tu©n Tö kh«ng kÐo

“trêi” l¹i gÇn con ng−êi mμ ng−îc l¹i cßn

®Èy ra xa h¬n. Theo «ng, ai mμ “nhËn thøc minh b¹ch sù kh¸c nhau gi÷a con

ng−êi vμ trêi th× ng−êi ®ã míi ®¸ng ®−îc xem lμ ®· ®¹t ®−îc c¶nh giíi tèi cao cña hiÓu biÕt” (Minh − thiªn nh©n chi ph©n, t¾c kh¶ vÞ chÝ nh©n hÜ)⁽¹⁸⁾. Ch¼ng tr¸ch Hμn Dò sau nμy, khi tiÕn hμnh “®¹o thèng”, tiÕn hμnh thèng nhÊt ®¹o Nho, ®· lo¹i Tu©n Tö ra khái “hμng ngò” cña nhμ Nho.

Ng−îc víi Tu©n Tö, cã thÓ nãi §æng Träng Th− lμ nhμ Nho ®iÓn h×nh nhÊt trong c¸c nhμ Nho kÐo trêi l¹i gÇn ng−êi nhÊt. Quan niÖm “trêi víi ng−êi lμ mét”

®· trë thμnh hÖ thèng hoμn chØnh trong häc thuyÕt cña «ng. Cho nªn kh«ng ph¶i kh«ng cã lÝ do ®Ó cho r»ng H¸n Nho lμ Nho gi¸o ®· ®−îc t«n gi¸o ho¸ thêi k×

®Çu. C¸i “tiªn thiªn” vμ c¸i “siªu viÖt”

cμng ngμy cμng lÊn ¸t vμ ®Èy lïi c¸i “tù nhiªn” ra khái ph¹m vi ®¹o ®øc. “Dôc” lμ nhu cÇu tù nhiªn cña con ng−êi trë thμnh nguyªn nh©n cña mäi téi lçi, ®¹t ®Ønh cao ë thêi k× Tèng Nho víi ph−¬ng ch©m “cÊm dôc”. Cho nªn NhiÖm KÕ Dò míi cho r»ng Tèng Nho lμ thêi k× thø hai Nho gi¸o ®−îc t«n gi¸o ho¸. Nh− vËy lμ “trêi” vμ “dôc”

h×nh nh− lu«n trong tr¹ng th¸i lo¹i bá nhau. Tu©n Tö ch¼ng cÇn ®Õn “trêi” cho nªn «ng còng kh«ng cã lÝ do g× ®Ó “¸c c¶m”

víi dôc väng tù nhiªn cña con ng−êi. Theo

«ng, ®¹o ®øc vμ dôc väng kh«ng lo¹i trõ lÉn nhau, c¸ch qu¶n lÝ ®Êt n−íc hay nhÊt kh«ng ph¶i lμ h¹n chÕ c¸c dôc väng cña con ng−êi mμ ng−îc l¹i cÇn ph¶i tho¶ m·n vμ ®iÒu chØnh nã cho hîp lÝ:

“Phμm nh÷ng ai qu¶n lÝ ®Êt n−íc b»ng c¸ch lo¹i trõ dôc väng cña ng−êi ®Òu kh«ng nh÷ng kh«ng lo¹i trõ ®−îc nã mμ cßn bÞ nã lo¹i trõ. Phμm nh÷ng ai qu¶n lÝ

®Êt n−íc b»ng c¸ch gi¶m thiÓu dôc väng cña con ng−êi ®Òu kh«ng thÓ thùc hiÖn

(8)

®−îc mμ ng−îc l¹i cßn bÞ chÝnh dôc väng kh«ng cã giíi h¹n nμy thao tóng” (Phμm ng÷ trÞ nhi ®·i dôc gi¶, v« dÜ ®¹o dôc nhi khèn − h÷u dôc gi¶ d·. Phμm ng÷ trÞ nhi qu¶ dôc gi¶, v« dÜ tiÕt dôc nhi khèn − ®a dôc gi¶ d·⁽¹⁹⁾).

®Ìn xanh” cho dôc väng tù nhiªn cña con ng−êi: “Than «i! NÕu tin lêi Tu©n Tö nãi lμ ®óng th× x−a nay ®¹o trÞ n−íc còng chØ lμ ph−¬ng tiÖn ®Ó t×m thó vui, tho¶ m·n t×nh dôc hay sao?”⁽²⁰⁾

Còng nh− nhiÒu nhμ Nho häc kh¸c, khi Lª Quý §«n ®Èy dôc väng tù nhiªn cña con ng−êi ra xa bao nhiªu th× «ng l¹i gÇn víi “trêi” bÊy nhiÒu. ¤ng kh«ng ®ång t×nh víi viÖc Tu©n Tö ®· t¸ch “trêi” ra khái con ng−êi:

“Cung thÊt, nhμ cöa, vËt dông, thuyÒn xe. ¸o quÇn, thøc ¨n, ®å uèng, mçi vËt

®Òu cã c¸i lÝ. Trêi qu¶ ®· lμm ra nã, th¸nh nh©n biÕt ®−îc lßng d©n lμm ra vμ l−u hμnh nã. ThËt lμ kh«ng ®óng nÕu trêi nãi r»ng ng−êi ta lμm ra vËt dông kh«ng can dù g× ®Õn trêi”⁽²¹⁾.

“Trêi” cña Lª Quý §«n mét khi ®· ®i h¬i xa khái c¸i “tù nhiªn” th× th−êng trë thμnh

“«ng trêi” cã nh©n c¸ch, trë thμnh chñ thÓ cña “tiÒn ®Þnh”: “Trêi th× kh«ng cã h¬i cã tiÕng, kh«ng cã mïi vÞ, nh−ng khi gi¸ng l©m th× thËt hiÓn h¸ch. MÖnh trêi kh«ng thÓ l−êng hÕt ®−îc nh−ng viÖc lín viÖc nhá ch−a bao giê lμ kh«ng tiÒn ®Þnh. ThuyÕt tiÒn ®Þnh ng−êi x−a th−êng nãi ®Õn ®· thÊy chÐp trong kinh sö. Trªn tõ bËc v−¬ng c«ng, d−íi ®Õn lμng n−íc, cã khi trong méng mÞ, cã khi trong bãi to¸n, cã khi trong c©u h¸t ®ång dao. Lóc míi ®Çu d−êng nh−

m¬ hå khã tin, nh−ng rèt cuéc ®Òu cã chøng nghiÖm c¶. §ã lμ sè vμ còng lμ lÝ”⁽²²⁾.

“C¨n cø vμo nh÷ng viÖc kÓ trªn mμ xem xÐt th× kh«ng nh÷ng viÖc h−ng thÞnh hay suy tho¸i cña n−íc nhμ mμ ®èi víi nh÷ng viÖc b×nh th−êng, thêi vËn bÕ t¾c hay kh«ng ®¹t cña sÜ phu ®Òu ®−îc ®Þnh tr−íc ë câi u minh thiªng liªng. Hä tªn, t−íng m¹o ®i ®øng, ®éng tÜnh cña mäi ng−êi ®Òu ®−îc tiÒn ®Þnh c¶, kh«ng ph¶i cø muèn tù do lμ ®−îc ®©u… Ho¹ phóc s¾p x¶y ra, lμnh hay d÷ ®Òu cã thÓ biÕt tr−íc ®−îc. Bëi v× trong t©m cña con ng−êi cã ®iÓm linh nghiÖm, th«ng suèt, cho nªn quû thÇn míi th¸c vμo ®ã ®Ó b¸o cho biÕt”⁽²³⁾.

§−¬ng nhiªn, Lª Quý §«n kh«ng ph¶i lμ nhμ Nho ViÖt Nam c¸ biÖt nãi ®Õn quû thÇn, nãi ®Õn tiÒn ®Þnh. Nh−ng cho dÇu Lª Quý §«n cã ®Ò cËp ®Õn nh÷ng ®iÒu ®ã

®i ch¨ng n÷a th× còng lμ chuyÖn b×nh th−êng ë xø së cña truyÒn thèng v¨n ho¸

Ýt nhiÒu cã tÝnh t«n gi¸o dùa trªn nÒn canh t¸c n«ng nghiÖp khÐp kÝn. Ngay ë thêi k× khai s¸ng cña ph−¬ng T©y khi khoa häc ph¸t triÓn cïng víi xu h−íng t¸ch khái t«n gi¸o, cã nghÜa lμ “«ng Trêi”

hay “Th−îng §Õ” còng b¾t ®Çu t¸ch khái con ng−êi, cho nªn Voltaire võa tiÕn vÒ phÝa tr−íc víi thuyÕt v« thÇn nh−ng ®ång thêi còng lïi l¹i phÝa sau víi thuyÕt tù nhiªn thÇn luËn(dÐisme) cña m×nh. Sî r»ng “Th−îng §Õ” sÏ ra ®i cho nªn Voltaire cho r»ng nÕu cÇn còng cã thÓ cã mét “Th−îng §Õ” nh©n t¹o. Còng ë thÕ kØ XVIII nh−ng Lª Quý §«n ®©u cÇn «ng

(9)

“Trêi” ë xø nμy vÉn cßn sê sê ra ®Êy ch−a cã ai ®ông ®Õn, cμng kh«ng cã ai ®uæi «ng

®i ®©u c¶.

Nho gi¸o lμ häc thuyÕt ®¹o ®øc - chÝnh trÞ. NÕu Nho gi¸o cã tÝnh t«n gi¸o cã nghÜa lμ kh«ng riªng g× ®¹o ®øc cã tÝnh t«n gi¸o mμ c¶ chÝnh trÞ còng cã tÝnh t«n gi¸o. §¹o ®øc Nho gi¸o dùa trªn ch÷

“hiÕu” vèn lμ ®¹o ®øc “cËn tù nhiªn”. Em bÐ s¬ sinh ®· “biÕt” dùa vμo bÇu s÷a mÑ

®Ó sèng, nã ch¼ng cÇn ®Õn «ng Trêi nμo c¶.

Ch÷ “hiÕu” cã thÓ tån t¹i ®éc lËp trong x·

héi loμi ng−êi tr−íc khi nhμ n−íc ra ®êi vμ sau khi nhμ n−íc kh«ng cßn n÷a. Ch÷

“trung” kh«ng thÓ tån t¹i nÕu kh«ng cã ch÷

“hiÕu”, tuy nhiªn ch÷ “trung” chÝnh trÞ nμy mét mÆt ¸p ®Æt ch÷ “hiÕu”®¹o ®øc, mÆt kh¸c v× muèn cñng cè quyÒn uy phi tù nhiªn, cho nªn chÝnh nã míi cÇn ®Õn hμo quang cña c¸i gäi lμ “thÕ thiªn hμnh ®¹o”.

VËy nÕu nh− Nho gi¸o cã tÝnh t«n gi¸o th×

cã lÏ tr¸ch nhiÖm ®ã do chÝnh trÞ nhiÒu h¬n lμ do ®¹o ®øc cña chÝnh nã.

NÕu Tèng Nho lμ Nho gi¸o t«n gi¸o ho¸ lÇn thø hai, ®ång thêi l¹i lμ triÕt häc ho¸ ë ®Ønh cao th× cμng chøng tá r»ng

“TÝnh”, “LÝ”, “Thiªn”, “ThÇn”… cña Tèng Nho chØ lμ tªn gäi kh¸c nhau cña cïng mét néi dung. H¬n n÷a, thuyÕt tu t©m d−ìng tÝnh cña Tèng Nho cμng ngμy cμng

®−îc “bæ sung” tõ ph−¬ng ph¸p tu hμnh cña PhËt gi¸o, §¹o gi¸o. Ch¼ng tr¸ch L−¬ng Kh¶i Siªu cho r»ng LÝ häc cña Tèng Nho, thùc ra “bªn ngoμi lμ Nho, bªn trong lμ PhËt” (Nho biÓu, PhËt lÝ), cßn Cè Viªm Vò th× ®Þnh nghÜa “LÝ häc tøc lμ ThiÒn häc” (së vÞ LÝ häc, ThiÒn häc d· ).

Quan hÖ gi÷a ®¹o ®øc - chÝnh trÞ - t«n gi¸o - triÕt häc ë ph−¬ng §«ng vμo thêi k×

nμy kh¸c víi ph−¬ng T©y, sù liªn kÕt gi÷a t«n gi¸o vμ chÝnh trÞ (chÝnh quyÒn thÕ tôc) lμm cho khoa häc vμ c¶ triÕt häc ®Òu bÞ kÑt suèt c¶ ngh×n n¨m ë thêi Trung Cæ.

TriÕt häc trë thμnh thÇn häc, trë thμnh

®Çy tí cña Kit« gi¸o kh«ng h¬n kh«ng kÐm. Thêi k× phôc h−ng ®· gi¶i phãng cho khoa häc vμ triÕt häc cho nªn míi t¹o ra cuéc c¸ch m¹ng s¶n xuÊt mét ngμy b»ng hai m−¬i n¨m nh− M¸c ®· nãi. ë ph−¬ng §«ng, nÕu Nho gi¸o cã tÝnh t«n gi¸o th× triÕt häc còng vËy. Sù kÕt hîp gi÷a chÝnh quyÒn thÕ tôc vμ t«n gi¸o lμm cho triÕt häc chØ cßn mét nhiÖm vô duy nhÊt lμ ch¹y theo khen “phß m· tèt ¸o”.

Sù xuÊt hiÖn cña “thùc häc” vμ çc trμo l−u c¶i çch, nhÊt lμ cuéc çch m¹ng cña T«n Trung S¬n, kh«ng ph¶i lμ çi g× kh¸c h¬n ngoμi viÖc gi¶i phãng cho khoa häc vμ triÕt häc. Nho gi¸o cã tÝnh t«n gi¸o hay lμ t«n gi¸o liªn quan ®Õn vÊn ®Ò gi¶i phãng triÕt häc. TiÒn ®Ò cña ph¸t triÓn x· héi ë ph−¬ng §«ng phô thuéc vμo viÖc chÝnh trÞ cã thÓ “ biÕn triÕt häc thμnh hiÖn thùc”⁽²⁴⁾ hay kh«ng.

Thùc ra, nÕu Nho gi¸o lμ t«n gi¸o hay cã tÝnh t«n gi¸o g× ®ã th× còng ch¼ng sao c¶, bëi v× t− duy “thùc thÓ” cña thÕ kØ XX

®· dÇn dÇn ®−îc thay thÕ b»ng t− duy

“phi thùc thÓ” cña thÕ kØ XXI. Cã nghÜa kh«ng ph¶i lóc nμo còng ®Æt quan hÖ gi÷a t«n gi¸o vμ khoa häc nh− lμ hai thùc thÓ hoμn toμn ®èi lËp víi nhau. Tuy Hå ChÝ Minh cho r»ng Nho gi¸o “kh«ng ph¶i lμ t«n gi¸o”, nh−ng cã lÏ quan träng h¬n kh«ng ph¶i lμ ë ®ã mμ lμ ë chç Nho gi¸o cã ®Ò cËp ®Õn tu d−ìng “®¹o ®øc vμ phÐp

24. C¸c M¸c, Phri®rich ¨ngghen. TuyÓn tËp (6 tËp).

Nxb. Sù ThËt, Hµ Néi, 1980, t. 1, tr. 35.

(10)

xö thÕ” còng nh− “vÒ hoμ môc x· héi”⁽²⁵⁾. VÊn ®Ò kh«ng ph¶i lμ t«n gi¸o hay kh«ng ph¶i t«n gi¸o mμ chñ yÕu lμ ë chç môc tiªu mμ nã h−íng tíi, ®ã lμ “h¹nh phóc cho nh©n lo¹i”, lμ “phóc lîi cho x· héi”:

®iÓm cña nã lμ ph−¬ng ph¸p lμm viÖc biÖn chøng. Chñ nghÜa T«n DËt Tiªn cã

−u ®iÓm cña nã, chÝnh s¸ch cña nã thÝch hîp víi ®iÒu kiÖn n−íc ta. Khæng Tö, Giªsu, M¸c, T«n DËt Tiªn ch¼ng cã nh÷ng ®iÓm chung ®ã sao? Hä ®Òu muèn m−u h¹nh phóc cho loμi ng−êi, m−u phóc lîi cho x· héi. NÕu h«m nay hä cßn sèng trªn ®êi nμy, nÕu hä hîp l¹i mét chç, t«i tin r»ng hä nhÊt ®Þnh chung sèng víi nhau rÊt hoμn mÜ nh− nh÷ng ng−êi b¹n th©n thiÕt.

T«i cè g¾ng lμm ng−êi häc trß nhá cña c¸c vÞ Êy”⁽²⁶⁾.

®Çu ®· rÊt g¾n bã víi chÝnh trÞ. “G¾n bã”

chø ch−a ph¶i lμ chÝnh trÞ hoÆc chÝnh trÞ ho¸. ChÝnh trÞ lμ ph−¬ng tiÖn thùc hiÖn

®¹o ®øc chø kh«ng ph¶i ng−îc l¹i. Häc thuyÕt ®¹o ®øc Nho gi¸o nμy ph¶i nhê

®Õn chÝnh trÞ vμ xem chÝnh trÞ nh− lμ ph−¬ng tiÖn ®Ó triÓn khai ®¹o lÝ cña chÝnh nã. B¶n th©n chÝnh trÞ còng dÇn dÇn nhËn thÊy ®−îc ®iÓm tùa v÷ng ch¾c ë häc thuyÕt ®¹o ®øc, lu©n lÝ “trêi cho” nμy.

Do ®ã, ®Õn l−ît nã, nã ®· biÕn Nho gi¸o thμnh vÖ sÜ tinh thÇn mét c¸ch ®¾c lùc.

Nã ®· lμm cho ng−êi ta lÇm t−ëng vÒ gi¸

®iÓm ®Õn. NÕu Nho gi¸o “siªu viÖt” ho¸

th× chÝnh trÞ còng “siªu viÖt” ho¸ kh«ng kÐm. Môc ®Ých cña “siªu viÖt” ho¸ kh«ng ph¶i n»m ë phÝa tr−íc mμ chÝnh lμ n»m ë phÝa sau, mÆc dï quan hÖ nμy kh«ng ph¶i lóc nμo còng tØ lÖ thuËn. A.J Toynbee chia t«n gi¸o lμm hai lo¹i: T«n gi¸o ®óng ®¾n vμ t«n gi¸o sai lÇm. Theo

«ng, t«n gi¸o ®óng ®¾n lμ “t«n gi¸o d¹y chóng ta ph¶i cã tÊm lßng t«n träng, quý mÕn ®èi víi con ng−êi vμ hÕt th¶y giíi tù nhiªn bªn ngoμi con ng−êi. Ng−îc l¹i, t«n gi¸o sai lÇm lμ t«n gi¸o dung tóng sù ph¸

ph¸ch, hi sinh giíi tù nhiªn bªn ngoμi ®Ó tho¶ m·n nhu cÇu bªn trong cña con ng−êi”⁽²⁷⁾.

Toynbee cho r»ng Nho gi¸o lμ t«n gi¸o cã “ThÕ giíi quan nh©n ®¹o”, d¹y con ng−êi lu«n cÇn ph¶i sèng “hoμ hîp víi tù nhiªn”⁽²⁸⁾. Ch¼ng cÇn ph¶i nãi, ai còng biÕt r»ng Nho gi¸o cã nhiÒu ®iÒu kh«ng

®óng, nh−ng nÕu nã cã tÝnh t«n gi¸o th×

còng ch¼ng cã g× lμ l¹ ë xø n«ng nghiÖp tù nhiªn nh− trªn ®· nãi. NÕu nã lμ t«n gi¸o th× ®ã lμ “t«n gi¸o ®¹o ®øc” hay “®¹o

®øc t«n gi¸o”, nh− cã ng−êi ®· gäi. Nã xøng ®¸ng ®−îc xem lμ mét trong nh÷ng

25. T¹p trÝ Häc tËp, sè 6 - 1970.

26. Nh÷ng mÈu chuyÖn vÒ ®êi ho¹t ®éng cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh. B¶n Trung v¨n cña Tr−¬ng NiÖm Thøc, Nxb. Tam Liªn, Th−îng H¶i, 6/1946. TrÝch theo: Hå ChÝ Minh vÒ vÊn ®Ò t«n gi¸o tÝn ng−ìng, ViÖn Nghiªn cøu T«n gi¸o, Nxb. Khoa häc x· héi, 1998, tr. 185.

27. TriÓn väng thÕ kØ XXI - §èi tho¹i gi÷a A.J Toynbee vµ Ikeda.

28. S®®.