nghiªn cøu so s¸nh ch©u ¸ vµ ph−¬ng t©y

(1)

VÊn ®Ò gi¸ trÞ quan ch©u ¸:

nghiªn cøu so s¸nh ch©u ¸ vµ ph−¬ng t©y

Hå SÜ Quý^(*)

DÉn nh÷ng t¸c gi¶ ®iÓn h×nh bµn vÒ gi¸ trÞ ch©u ¸, bµi viÕt nªu ra nh÷ng ®iÓm gièng nhau mµ hÇu hÕt nh÷ng ng−êi cã quan t©m ®Õn vÊn ®Ò gi¸ trÞ ch©u ¸ cã thÓ ngÉu nhiªn, nh−ng ®· cïng ®i tíi mét lËp luËn chung.

Bµi viÕt kh¼ng ®Þnh, víi c¸c nÒn v¨n ho¸, c¸c gi¸ trÞ lµm ng−êi phÇn nhiÒu lµ gièng nhau hoÆc t−¬ng ®−¬ng nhau.

RÊt hiÕm cã gi¸ trÞ nµo chØ lµ "cña riªng" cña mét céng ®ång;

®iÒu g× ch©u ¸ t«n vinh th× vÒ ®¹i thÓ ë n¬i kh¸c ng−êi ta còng t«n vinh. Tuy vËy, vÊn ®Ò lµ ë chç, vÉn cã nh÷ng ®iÓm kh¸c nhau gi÷a c¸c b¶ng gi¸ trÞ, mµ ®iÓm kh¸c biÖt rÊt cã ý nghÜa lµ kh¸c nhau vÒ vÞ trÝ cña tõng gi¸ trÞ. Ng−êi ch©u ¸ coi "cÇn cï, yªu lao ®éng" lµ gi¸ trÞ hµng ®Çu cña sù lµm ng−êi. Nh−ng ng−êi Mü l¹i coi "tù lùc c¸nh sinh" míi lµ gi¸

trÞ ®¸ng quý nhÊt, cÇn cï còng ®−îc coi träng nh−ng chØ

®øng thø ba sau "tù lùc c¸nh sinh vµ thµnh ®¹t c¸ nh©n".

Nãi r»ng ng−êi ch©u ¸ cÇn cï, ng−êi Do Th¸i kh«n ngoan, hay ng−êi §øc −a chÝnh x¸c... nÕu ®óng, còng chØ cã nghÜa lµ c¸c gi¸ trÞ ®ã ®−îc t«n träng h¬n, ®−îc xÕp vµo vÞ trÝ −u tiªn h¬n so víi c¸c gi¸ trÞ kh¸c. TuyÖt nhiªn kh«ng cã nghÜa lµ chØ cã ng−êi §«ng ¸ míi cÇn cï, cßn ng−êi n¬i kh¸c l−êi biÕng, chØ cã ng−êi Do Th¸i lµ kh«n ngoan cßn l¹i lµ ngèc nghÕch hay kÐm th«ng minh...

Sù kh¸c nhau ®ã lµ kh¸c nhau vÒ gi¸ trÞ quan. Trong bµi, t¸c gi¶ ®· ®−a ra ®Þnh nghÜa cña m×nh vÒ kh¸i niÖm "Gi¸

trÞ quan".

I. Ch©u ¸ vµ ph−¬ng T©y trong quan niÖm cña Mahathir Mohamad

Mahathir Mohamad, nguyªn Thñ t−íng Malaysia, ng−êi ®−îc c¸c chÝnh kh¸ch vµ ®«ng ®¶o c¸c nhµ nghiªn cøu chó ý v× nh÷ng bµi viÕt vµ ý t−ëng ®éc ®¸o cña «ng vÒ gi¸ trÞ ch©u ¸. T− t−ëng cña

«ng ®−îc tr×nh bµy trong nhiÒu Ên phÈm

vµ t¹i nhiÒu héi nghÞ, héi th¶o quèc tÕ.^(*)N¨m 2000, Nhµ xuÊt b¶n Pelanduk, Malaysia ®· tËp hîp vµ in thµnh hai chuyªn kh¶o gåm 21 tham luËn ®· ®−îc tr×nh bµy t¹i c¸c Héi th¶o khoa häc (xem:

4 & 5). Néi dung cña tÊt c¶ c¸c tham luËn nµy ®Òu trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp ®Ò cËp

(*)PGS., TS. ViÖn Th«ng tin Khoa häc x· héi

(2)

®Õn vÊn ®Ò gi¸ trÞ ch©u ¸. Cã thÓ ®iÓm l¹i nh÷ng t− t−ëng chÝnh cña «ng nh− sau:

1. Mahathir phª ph¸n t×nh tr¹ng nhiÒu ng−êi ph−¬ng T©y thµnh thùc tin r»ng chØ tån t¹i mét lo¹i gi¸ trÞ lµ gi¸ trÞ toµn cÇu. Mahathir l−u ý, kh«ng ph¶i viÖc

®Ò cao mét thø gi¸ trÞ nµo kh¸c ngoµi ph−¬ng T©y ®Òu chØ lµ biÖn gi¶i cho sù ¸p bøc, ®éc tµi vµ thiÕu v¨n minh. §· ®Õn lóc cÇn ph¶i lo¹i bá quan niÖm nµy. ¤ng viÕt:

“T«i tin r»ng cã sù kh¸c biÖt tù nhiªn vÒ gi¸

trÞ. Nh÷ng ai kh«ng thõa nhËn sù kh¸c biÖt

®ã th× ch¼ng kh¸c g× mét kÎ mï mµu - chØ nh×n thÊy mµu x¸m mµ kh«ng thÊy ®−îc c¸c s¾c cña cÇu vång - nªn hä cho r»ng lµm g× cã sù kh¸c biÖt” (5). Nªn s½n sµng chÊp nhËn nh÷ng kh¸c biÖt vÒ gi¸ trÞ vµ còng nªn tin r»ng cã nh÷ng gi¸ trÞ vµ lèi sèng kh¸c hay h¬n, hiÖu qu¶ h¬n vµ cã thÓ v¨n minh h¬n lèi sèng cña m×nh.

2. Theo Mahathir, kh«ng thÓ lËp luËn, thÕ giíi nµy chØ cã gi¸ trÞ toµn cÇu. Nh÷ng ng−êi ®Êu tranh cho quan ®iÓm toµn cÇu ho¸ vÒ gi¸ trÞ ®· ®i l¹c ®−êng. NÕu ng−êi ch©u ¢u thµnh t©m tin r»ng gi¸ trÞ cña hä toµn cÇu h¬n c¸c gi¸ trÞ Mü, th× còng y nh−

thÕ, ng−êi ch©u ¸ víi sè d©n hµng tû ng−êi còng cã ®ñ c¬ së ®Ó nãi gi¸ trÞ cña m×nh cßn toµn cÇu h¬n c¶ gi¸ trÞ Mü vµ ¢u. Tranh c·i vÒ ®iÒu nµy qu¶ thùc lµ khã. V× vËy, “t«i cÇu nguyÖn sÏ kh«ng bao giê cã mét ng−êi ch©u

¸ nµo l¹i ®øng lªn tù nhËn chØ cã gi¸ trÞ ch©u ¸ lµ gi¸ trÞ duy nhÊt mang tÝnh toµn cÇu; hay lÊy c¸c gi¸ trÞ Mü, ¢u vµ ph−¬ng T©y chØ ®Ó chøng minh cho nh÷ng ®iÒu xÊu xa, téi lçi ®ang x¶y ra ®©u ®ã” (5).

3. Trong nhiÒu thÕ kû, ng−êi ch©u ¸ tin r»ng lèi sèng cña m×nh lµ thø cÊp. Bëi vËy, “nÕu nh− h«m nay ng−êi ch©u ¸ ®·

ph¸t hiÖn ra lèi sèng vµ gi¸ trÞ ch©u ¸ kh«ng hÒ thÊp kÐm chØ v× nã lµ ch©u ¸, mµ th−êng cßn cao h¬n ph−¬ng T©y còng chØ v×

nã lµ ch©u ¸, th× ®iÒu ®ã còng dÔ tha thø”

(5). Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mµ nhiÒu ng−êi ph−¬ng T©y còng bÞ l«i cuèn vµ cã Ên t−îng tèt vÒ nh÷ng ®iÒu kú diÖu vµ lèi sèng ch©u ¸.

4. Lèi sèng vµ gi¸ trÞ ch©u ¸ kh¸c biÖt so víi Mü vµ ph−¬ng T©y. §iÒu nµy kh«ng ph¶i lµ t−ëng t−îng mµ lµ kÕt qu¶ nghiªn cøu cña chÝnh c¸c häc gi¶ ph−¬ng T©y. Sù kh¸c nhau ®ã vÒ c¬ b¶n chØ lµm cho thÕ giíi tèt h¬n.

5. Nh÷ng khuyÕt tËt cña ch©u ¸ nh−

t×nh tr¹ng ®éc ®o¸n, vµ vi ph¹m d©n chñ, n¹n bãc lét lao ®éng phô n÷ vµ trÎ em, tËp qu¸n mª tÝn vµ thãi tham nhòng, v.v... lµ cã thËt vµ còng nh− nh÷ng tÖ n¹n cã thËt

®ang diÔn ra ë ph−¬ng T©y, chóng ph¶i bÞ trõng ph¹t. Gi¸ trÞ ch©u ¸ kh«ng che ®Ëy cho nh÷ng xÊu xa ®ã. Nh−ng “kh«ng ph¶i tÊt c¶ c¸c h×nh thøc d©n chñ ®Òu cã hiÖu qu¶. Cã h×nh thøc d©n chñ tèt vµ cã hiÖu qu¶, nh−ng còng cã h×nh thøc d©n chñ xÊu, mang tÝnh ph¸ ho¹i. Tù do d©n chñ ph¶i ®i

®«i víi tr¸ch nhiÖm d©n chñ. Cã hÖ thèng thÞ tr−êng tèt vµ cã hiÖu qu¶, nh−ng còng cã hÖ thèng thÞ tr−êng kh«ng hiÖu qu¶ nh−

ë quËn Orange cña Mü. Cã nh÷ng ph−¬ng thøc tèt vµ cã hiÖu qu¶ ®Ó n©ng cao nh©n c¸ch vµ ®êi sèng nh©n d©n, nh−ng còng cã nh÷ng ph−¬ng thøc ý nghÜa th× tèt song l¹i v« nghÜa v× l·ng m¹n, ngí ngÈn vµ kh«ng cã hiÖu qu¶” (5).

DÔ thÊy lµ, víi vÞ thÕ vµ tÇm nh×n cña mét chÝnh kh¸ch hiÓu râ vµ d¸m nãi trùc ng«n vÒ c¸i hay vµ c¸i dë cña c¶ ph−¬ng

§«ng lÉn ph−¬ng T©y, Mahathir Mohamad lµ mét t¸c gi¶ cã uy tÝn ®Ó giíi häc thuËt tham kh¶o, b×nh luËn vµ ph¸t triÓn nh÷ng ý t−ëng vÒ vÊn ®Ò so s¸nh gi¸ trÞ.

II. So s¸nh gi¸ trÞ trong quan niÖm cña Davis I. Hitchcock

David I. Hitchcock, cùu Gi¸m ®èc Phßng §«ng ¸ - Th¸i B×nh D−¬ng, thuéc C¬ quan th«ng tin Bé Ngo¹i giao Hoa Kú (USIA), hiÖn lµm viÖc t¹i Trung t©m nghiªn cøu ChiÕn l−îc vµ Quèc tÕ t¹i Washington.

N¨m 1994, D. I. Hitchcock ®· tiÕn hµnh cuéc nghiªn cøu so s¸nh quan niÖm sèng qua c¸c thang gi¸ trÞ gi÷a ng−êi Mü vµ ng−êi ch©u ¸. ¤ng thùc hiÖn cuéc ®iÒu tra nµy ë NhËt B¶n, Thailand, Singapore, Malaysia, Trung Quèc, Hµn Quèc,

(3)

Indonesia, Philippines vµ Mü. §©y lµ cuéc th¨m dß g©y tiÕng vang ®¸ng kÓ trong giíi häc thuËt vµ chÝnh trÞ-x· héi. N¨m 1996, D. I. Hitchcock lµm l¹i cuéc ®iÒu tra nµy víi ý ®å so s¸nh hai kÕt qu¶ vµ kiÓm tra l¹i nh÷ng kÕt luËn n¨m 1994. Trªn thùc tÕ, kÕt luËn n¨m 1996 cña «ng cã phÇn kh¸c tr−íc. MÆc dï vÉn x¸c nhËn ch©u ¸ cã b¶ng gi¸ trÞ ®Æc thï víi çc thang gi¸ trÞ riªng biÖt cña m×nh, nh− kÕt qu¶ thu ®−îc n¨m 1994. Song «ng l−u ý giíi chÝnh trÞ vµ häc thuËt r»ng, gi÷a ng−êi Mü vµ ng−êi ch©u ¸, çi chung, çi gièng nhau vÉn lµ ®iÓm c¨n b¶n h¬n, sau

®ã míi lµ tÊt c¶ nh÷ng c¸i kh¸c biÖt. C¸i chung lín nhÊt mµ D. I. Hitchcock ®o

®−îc gi÷a ng−êi Mü vµ ng−êi ch©u ¸ lµ quan niÖm vÒ nh÷ng vÊn ®Ò quan träng nhÊt ®èi víi ®êi sèng: t¨ng tr−ëng kinh tÕ vµ n¹n nghÌo ®ãi, cuéc sèng ®« thÞ vµ t×nh tr¹ng thiÕu viÖc lµm, tû lÖ li h«n cao vµ n¹n tham nhòng, v.v... vµ v.v... DÔ thÊy lµ cã thÓ ®ång ý ®−îc víi D. I. Hitchcock vÒ ®iÓm nµy. Tuy nhiªn, vÒ ch©u ¸, vÊn

®Ò lµ ë chç, Hitchcock mét lÇn n÷a kh¼ng

®Þnh nh÷ng nÐt ®Æc thï vµ kh¸c biÖt trong quan niÖm vÒ gi¸ trÞ gi÷a ng−êi Mü vµ ng−êi ch©u ¸. §©y lµ ®iÓm yÕt hÇu trong c«ng tr×nh cña D. I. Hitchcock.

D. I. Hitchcock chia çc gi¸ trÞ cã ý nghÜa ®Þnh h−íng hµnh vi con ng−êi thµnh “çc gi¸ trÞ x· héi” (societal values) vµ “çc gi¸ trÞ ç nh©n” (personal values).

Trong tµi liÖu “Gi¸ trÞ ch©u ¸ vµ gi¸ trÞ Mü xung ®ét víi nhau nh− thÕ nµo?” c«ng bè sau cuéc ®iÒu tra 1994, D. I. Hitchcock cho biÕt 5 gi¸ trÞ c¸ nh©n vµ 6 gi¸ trÞ x·

héi gi÷ vÞ trÝ hµng ®Çu trong quan niÖm cña ng−êi ch©u ¸ vµ ng−êi Mü nh− sau:

Ngoµi sù kh¸c biÖt vÒ nh÷ng gi¸ trÞ c¸ nh©n vµ gi¸ trÞ x· héi chiÕm vÞ trÝ hµng ®Çu trong b¶ng gi¸ trÞ cña ng−êi Mü vµ ng−êi ch©u ¸ ®−îc so s¸nh nh−

trªn, D. I. Hitchcock chØ ra sù kh¸c biÖt gi÷a hai b¶ng gi¸ trÞ cßn thÓ hiÖn ë hÇu hÕt c¸c gi¸ trÞ kh¸c: tû lÖ ng−êi Mü vµ ng−êi ch©u ¸ t¸n thµnh mçi gi¸ trÞ cô thÓ th−êng kh¸c nhau kh¸ nhiÒu. D−íi

®©y lµ nh÷ng so s¸nh cña D. I.

Hitchcock vÒ mét sè gi¸ trÞ c¸ nh©n kh¸c trong quan niÖm cña ng−êi §«ng ¸ vµ trong quan niÖm cña ng−êi Mü.

Nh− vËy, theo truyÒn thèng ph−¬ng T©y, D. I. Hitchcock ®· ph©n biÖt kh¸

r¹ch rßi gi¸ trÞ c¸ nh©n víi gi¸ trÞ x· héi.

§iÒu thó vÞ lµ ë chç, gi¸ trÞ c¸ nh©n ë ®©y lµ nh÷ng gi¸ trÞ ®−îc sè ®«ng thõa nhËn;

vÒ thùc chÊt, còng lµ gi¸ trÞ x· héi - gi¸ trÞ x· héi vÒ phÈm çch ç nh©n. Theo ®o ®¹c cña D. I. Hitchcock, ë ng−êi Mü, hiÕu häc kh«ng ph¶i lµ mét gi¸ trÞ hµng ®Çu, vµ cÇn cï còng chØ lµ gi¸ trÞ ®øng sau tù lùc çnh sinh vµ thµnh ®¹t ç nh©n. Trong khi ®ã, ë ng−êi ch©u ¸, cÇn cï lµ gi¸ trÞ

®−îc ®Ò cao nhÊt, sau ®ã lµ hiÕu häc. Tuy tù lùc c¸nh sinh kh«ng bÞ xem nhÑ, song

5 gi¸ trÞ c¸ nh©n quan träng nhÊt

Ng−êi §«ng ¸ Ng−êi Mü

1. CÇn cï 1. Tù lùc c¸nh sinh 2. HiÕu häc 2. Thµnh ®¹t c¸ nh©n 3. Trung thùc 3. CÇn cï

4. Tù lùc c¸nh sinh 4. Thµnh c«ng trong cuéc sèng 5. Kû luËt 5. Gióp ®ì mäi ng−êi

6 gi¸ trÞ x· héi quan träng nhÊt

Ng−êi §«ng ¸ Ng−êi Mü

- Mét x· héi trËt tù - Tù do ng«n luËn - Sù hoµ hîp x· héi - Sù hoµ hîp x· héi - C¸c quan chøc cã tr¸ch nhiÖm - QuyÒn c¸ nh©n - Cëi më ®ãn nhËn t− t−ëng míi - Tù do tranh luËn - Tù do ng«n luËn - Suy nghÜ vÒ b¶n th©n

Nh÷ng quan niÖm kh¸c vÒ mét sè gi¸ trÞ c¸ nh©n Gi¸ trÞ Ng−êi §«ng ¸ Ng−êi Mü

-Thùc hiÖn nghÜa vô víi ng−êi kh¸c

39% 19%

-Thµnh c«ng trong cuéc sèng

50% 59%

- Thµnh ®¹t c¸ nh©n 33% 59%

- HiÕu häc 69% 15%

- Kû luËt c¸ nh©n 48% 22%

(4)

còng kh«ng ph¶i lµ gi¸ trÞ ®Çu b¶ng. Cã lÏ, ch¼ng nh÷ng víi ng−êi Mü mµ víi hÇu hÕt nh÷ng ng−êi ph−¬ng T©y nãi chung, tù lùc c¸nh sinh lµ phÈm chÊt chiÕm vÞ trÝ cao nhÊt trong b¶ng gi¸ trÞ. §iÒu nµy thÓ hiÖn t©m lý kh¸t khao kh¼ng ®Þnh vÞ thÕ c¸ nh©n trong khu«n th−íc v¨n ho¸ T©y ph−¬ng. Cßn víi ng−êi ch©u ¸, vÞ trÝ cao nhÊt l¹i lµ gi¸ trÞ cÇn cï, yªu lao ®éng.

Kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i kh¼ng ®Þnh tinh thÇn tù lùc c¸nh sinh trong mäi tr−êng hîp, con ng−êi ®−îc −a chuéng lµ ng−êi cÇn cï - ®©y râ rµng lµ mét chuÈn mùc

®Þnh h−íng cã thÓ dïng ®Ó c¾t nghÜa nh÷ng b−íc th¨ng trÇm trong sù ph¸t triÓn cña ch©u ¸ h«m qua vµ h«m nay.

III. Gi¸ trÞ ch©u ¸ theo Tommy Koh

Tommy Koh, Gi¸m ®èc ViÖn nghiªn cøu chÝnh s¸ch Singapore, nguyªn §¹i sø Singapore t¹i Mü cho r»ng, trong c¸c x·

héi §«ng ¸, sù thµnh ®¹t th−êng ®−îc n©ng ®ì bëi “10 gi¸ trÞ nÒn t¶ng”, “hîp thµnh mét khu«n khæ gióp cho c¸c x· héi

§«ng ¸ ®¹t ®−îc phån vinh vÒ kinh tÕ, æn

®Þnh vµ hµi hoµ vÒ x· héi”:

§©y lµ 10 gi¸ trÞ x· héi nÒn t¶ng, kÕt qu¶ th¨m dß d− luËn trong c¸c céng

®ång ®¹t tíi ®é thÞnh v−îng nhÊt ®Þnh víi nh÷ng c¸ nh©n thµnh ®¹t mµ Tommy Koh rót ra ®−îc tõ c¸c x· héi

§«ng ¸. Theo Tommy Koh, tÊt c¶ c¸c x·

héi §«ng ¸ ®Òu kh«ng −a chñ nghÜa c¸

nh©n cùc ®oan. Ng−êi §«ng ¸ còng kh«ng thÝch tù do b¸o chÝ theo kiÓu thæi phång nhu cÇu c«ng luËn, mÆc cho b¸o chÝ tho¶ m·n c¶ nh÷ng thÞ hiÕu tÇm th−êng, l¶ng tr¸nh hoÆc xem nhÑ chøc n¨ng ®Þnh h−íng cÇn thiÕt ®èi víi d−

luËn x· héi. DÜ nhiªn, kh«ng ph¶i §«ng

¸ ph¶n ®èi tù do b¸o chÝ, song nÕu b¸o chÝ ®−îc phÐp tù do ®Õn møc ph¸ vì nh÷ng ranh giíi cña ®¹o ®øc vµ lÏ ph¶i, trë thµnh diÔn ®µn cña nh÷ng kÎ bÊt l−¬ng... th× kh«ng thÓ nh©n danh nh©n quyÒn mµ chÊp nhËn ®−îc. Th¸i ®é nµy n»m trong logic chung cña c¸c gi¸ trÞ gia ®×nh, céng ®ång, ®¹o ®øc vµ tr¸ch nhiÖm. Nãi chung v¨n ho¸ Nho gi¸o, Håi gi¸o vµ PhËt gi¸o ®Òu kh«ng “hiÓu”

®−îc lý lÏ cña viÖc con çi kiÖn tông cha mÑ, trõ nh÷ng tr−êng hîp h·n h÷u khi cha mÑ kh«ng cßn xøng ®¸ng lµ cha lµ mÑ. Víi çc nÒn v¨n ho¸ nµy, mäi chuyÖn thuéc quan hÖ cha mÑ - con çi

®Òu cã thÓ (vµ cÇn ph¶i) xö lý trong khu«n khæ gi¸ trÞ huyÕt thèng. V−ît ra ngoµi khu«n khæ nµy, quan hÖ cha con sÏ kh«ng cßn lµ cha con. Thùc tÕ cho thÊy, trong c¸c x· héi §«ng ¸, mét khi quan hÖ huyÕt thèng ®· bÞ ®−a ra toµ ¸n

®Ó xÐt xö, th× dÉu mäi chuyÖn cã ®−îc gi¶i quyÕt æn tho¶, t×nh nghÜa còng ch¼ng cßn hoÆc ch¼ng cßn lµ bao. §iÒu nµy kh¸c víi ph−¬ng T©y duy lý vµ ph¸p quyÒn. ë ch©u ¢u, sau khi m©u thuÉn víi nhau, thËm chÝ xóc ph¹m ®Õn nhau, ng−êi ta vÉn cã thÓ tiÕp tôc hîp t¸c nÕu yªu cÇu cña c«ng viÖc ®ßi hái. Cßn ch©u

¸ th× chØ mét trong mu«n vµn tr−êng hîp míi ®−îc nh− thÕ. Ng−êi ta rÊt khã hîp t¸c víi ng−êi ®· xóc ph¹m ®Õn m×nh (Xem thªm 1 & 11).

10 gi¸ trÞ −u tréi §«ng ¸ theo Tommy Koh (xem 3):

1. Kh«ng t¸n thµnh chñ nghÜa c¸ nh©n cùc ®oan

2. Coi träng gia ®×nh 3. Coi träng viÖc häc hµnh 4. CÇn kiÖm vµ thanh ®¹m 5. CÇn cï

6. Coi träng céng ®ång

7. §Ò cao quan hÖ bæn phËn gi÷a chÝnh phñ vµ c«ng d©n

8. ë mét sè n−íc chÝnh phñ t¹o ®iÒu kiÖn cho c«ng d©n cã cæ phÇn

9. Coi träng x· héi cã ®¹o ®øc

10. T¸n thµnh nÒn b¸o chÝ tù do nh−ng kh«ng tuyÖt ®èi

(5)

IV. Gi¸ trÞ ch©u ¸ trong sù ph©n tÝch cña Francis Fukuyama

Francis Fukuyama, hiÖn lµ Gi¸o s−

kinh tÕ häc chÝnh trÞ quèc tÕ thuéc §¹i häc Johns Hopkins (Hoa Kú), næi tiÕng víi “Sù ço chung cña lÞch sö vµ con ng−êi cuèi cïng” (The End of History and the Last Man, 1992) vµ nhiÒu t¸c phÈm kh¸c. Trong hÇu hÕt çc Ên phÈm cña m×nh, Fukuyama lu«n ®Æt ra nh÷ng vÊn ®Ò nãng báng ®èi víi nh©n lo¹i trªn ®−êng ph¸t triÓn, thu hót sù quan t©m cña ®«ng ®¶o ®éc gi¶. VÒ gi¸ trÞ ch©u ¸, ®¸ng kÓ nhÊt trong sè çc Ên phÈm cña Fukuyama lµ bµi “Çc gi¸ trÞ ch©u ¸ vµ cuéc khñng ho¶ng ch©u ¸”, ®¨ng trªn tê Commentary th¸ng 2/1998 (xem: 6). ë ®©y, Fukuyama tr×nh bµy quan ®iÓm cña m×nh vµ b×nh luËn, phª ph¸n mét sè quan niÖm kh¸c xung quanh vÊn ®Ò gi¸ trÞ ch©u ¸.

Theo Fukuyama, c¸c gi¸ trÞ ch©u ¸ th−êng

®−îc nãi ®Õn lµ:

Lµ nhµ nghiªn cøu quan t©m ®Õn quyÒn lùc chÝnh trÞ, Francis Fukuyama

®Æc biÖt chó ý ®Õn th¸i ®é mµ «ng gäi lµ

“®éc ®o¸n” cña chÝnh quyÒn ë nh÷ng x·

héi ®¹t tíi t¨ng tr−ëng kinh tÕ cao nh−

Hµn Quèc vµ Singapore. Trong nhiÒu bµi viÕt cña m×nh, Fukuyama kh«ng b¸c bá, mµ th¼ng th¾n thõa nhËn cã mèi liªn hÖ nµo ®ã gi÷a t¨ng tr−ëng kinh tÕ víi bµn tay cøng r¾n cña chÝnh phñ.

¤ng còng thÊy ng−êi d©n ë c¸c x· héi ch©u ¸ t«n träng quyÒn lùc h¬n so víi ph−¬ng T©y, vµ th¸i ®é nµy còng cã thÓ cã t¸c dông thóc ®Èy x· héi ph¸t triÓn tÝch cùc. Tuy nhiªn, Fukuyama kh«ng

coi ®©y lµ quan hÖ tÊt yÕu, nghÜa lµ kh«ng thõa nhËn, ë c¸c quèc gia cã chÝnh phñ ®éc ®o¸n th× døt kho¸t nÒn kinh tÕ sÏ ®¹t tíi t¨ng tr−ëng cao. ¤ng lÊy vÝ dô mét sè n−íc Mü Latin nh−

Brazil vµ Peru trong nh÷ng n¨m 70 (thÕ kû XX) ®Ó chøng minh r»ng sù ®iÒu tiÕt vÜ m« ®éc ®o¸n kh«ng cã quan hÖ nh©n qu¶ víi kh¶ n¨ng tÝch cùc trong t¨ng tr−ëng kinh tÕ. Bµi häc kinh nghiÖm cña mÊy con hæ ch©u ¸, theo Fukuyama, kh«ng ph¶i lµ bµi häc vÒ sù

®éc ®o¸n. Fukuyama nhËn xÐt, trªn thùc tÕ, çc nhµ n−íc ®éc ®o¸n d−íi sù l·nh ®¹o cña giíi qu©n sù ë ch©u ¸, râ rµng, cã n¨ng lùc h¬n vµ trung thùc h¬n so víi çc nhµ n−íc ®éc ®o¸n ë Mü Latin. ë Mü, nhiÒu nhµ kinh tÕ th−êng suy nghÜ mét çch gi¸o ®iÒu r»ng, nhµ n−íc cµng can thiÖp vµo kinh tÕ th× nÒn kinh tÕ cµng kÐm hiÖu qu¶. Nh−ng ®iÒu

®ã kh«ng ®óng víi ch©u ¸. Trong nh÷ng n¨m 50-90 (thÕ kû XX), sù can thiÖp nh− vËy ë ch©u ¸ ®· t¹o ra nh÷ng bøt ph¸ ch−a tõng cã trong lÞch sö so víi bÊt cø n¬i nµo trªn thÕ giíi. Nh÷ng ng−êi chèng ®èi Fukuyama còng t×m ra lý lÏ ph¶n b¸c: nÕu nhµ n−íc kh«ng can thiÖp, ch©u ¸ cã thÓ cßn ph¸t triÓn h¬n.

Fukuyama cho r»ng ®ã lµ mét lý lÏ chØ cã trong t−ëng t−îng (6).

Nh×n chung, vÒ gi¸ trÞ ch©u ¸, Fukuyama th−êng m©u thuÉn víi chÝnh m×nh. Mét mÆt, «ng ph©n tÝch c¸c gi¸ trÞ ch©u ¸ víi c¸i nh×n thiÖn c¶m vµ kh¸ch quan, song mÆt kh¸c, «ng l¹i hoµi nghi

®ã kh«ng ph¶i lµ nguyªn nh©n cña mét ch©u ¸ n¨ng ®éng vµ ph¸t triÓn.

V. Gi¸ trÞ ch©u ¸ trong quan niÖm cña Richard Robison Richard Robison, häc gi¶ ng−êi Australia, hiÖn lµ Gi¸o s− kinh tÕ häc chÝnh trÞ ViÖn nghiªn cøu x· héi Hague, Hµ Lan. Richard Robison lµ t¸c gi¶ vµ

®ång t¸c gi¶ cña h¬n 10 cuèn s¸ch cã tiÕng vang nhÊt ®Þnh vÒ c¸c vÊn ®Ò quèc tÕ, trong ®ã cã nh÷ng t¸c phÈm ®¸ng chó ý vÒ ch©u ¸ (xem: 10).

C¸c gi¸ trÞ ch©u ¸ phæ biÕn theo Francis Fukuyama:

1. §Ò cao gi¸o dôc

2. T«n träng kû luËt lao ®éng 3. T«n träng céng ®ång 4. T«n träng quyÒn lùc

5. §Ò cao chÝnh quyÒn "®éc ®o¸n"

(6)

VÒ gi¸ trÞ ch©u ¸, Richard Robison thÓ hiÖn t− t−ëng cña m×nh trong hÇu hÕt çc Ên phÈm, song tËp trung h¬n c¶ lµ ë bµi “ChÝnh trÞ cña çc gi¸ trÞ ch©u ¸”, 1999 (10). Bµi b¸o nµy ®−îc nhiÒu ng−êi biÕt ®Õn vµ trÝch dÉn nh− mét Ên phÈm quan träng. ë ®©y, Richard Robison nhÊn m¹nh ®Æc thï cña çc gi¸ trÞ ch©u ¸ víi nh÷ng ®iÓm sau:

Lµ ng−êi thõa nhËn sù tån t¹i ®Æc thï cña c¸c gi¸ trÞ ch©u ¸, song Richard Robison nh×n nhËn tÝnh ®Æc thï cña hÖ thèng gi¸ trÞ khu vùc nµy víi hµm ý tiªu cùc nhiÒu h¬n lµ tÝch cùc. Tuy nhiªn, dÉu nh×n nhËn thÕ nµo, ng−êi ta vÉn thÊy Richard Robison cã c¶m t×nh kh¸ râ víi c¸c gi¸ trÞ lîi Ých céng ®ång, sù hoµ hîp x·

héi, ®Ò cao gia ®×nh vµ søc m¹nh cña chÝnh phñ. Theo Robison, c¸c gi¸ trÞ nµy

®· thÓ hiÖn ®−îc vai trß cña chóng trong sù ph¸t triÓn ®Æc thï cña ch©u ¸ giai

®o¹n võa qua. §iÒu nµy, mét vµi chÝnh kh¸ch ph−¬ng T©y kh«ng muèn chÊp nhËn v× nã m©u thuÉn Ýt nhiÒu víi c¸c gi¸

trÞ d©n chñ ph−¬ng T©y.

DÜ nhiªn, ë ch©u ¸ hiÖn nay, c¸c gi¸

trÞ nµy, nhÊt lµ céng ®ång vµ gia ®×nh

®ang bÞ mai mét tr−íc sù tÊn c«ng cña thÞ tr−êng vµ toµn cÇu ho¸. Song theo Robison, ch©u ¸ sÏ kh«ng cßn lµ ch©u ¸ vµ quan träng h¬n, kh«ng thÓ ph¸t triÓn

®−îc, nÕu trËt tù gia ®×nh vµ t©m lý céng

®ång vµo mét ngµy nµo ®ã sÏ gièng hÖt nh− ng−êi ph−¬ng T©y. Cho ®Õn nay, ng−êi ch©u ¸ vÉn rÊt khã h×nh dung, nÕu råi ®©y, x· héi ph¸t triÓn cao l¹i lµ mét x·

héi thiÕu trËt tù vµ gia ®×nh trë thµnh mét thiÕt chÕ láng lÎo. PhÇn ®«ng ng−êi ch©u ¸ muèn vµ tin r»ng, gi÷a x· héi v¨n minh víi thiÕt chÕ gia ®×nh vµ trËt tù c«ng céng lu«n cã quan hÖ tû lÖ thuËn. ThiÕt chÕ gia ®×nh cã thÓ bít cøng nh¾c h¬n, c¸ch thøc cña trËt tù x· héi cã thÓ ®æi kh¸c, song dÉu sao vÉn ph¶i lµ gia ®×nh vµ trËt tù x· héi. §êi sèng x· héi sÏ kh«ng thÓ tèt ®Ñp vµ v¨n minh h¬n, nÕu

®a sè trÎ em sinh ra vµ lín lªn kh«ng

®−îc h−ëng m«i tr−êng gia ®×nh, dï lµ gia

®×nh h¹t nh©n, vî chång vµ con, hay gia

®×nh truyÒn thèng gåm nhiÒu thÕ hÖ. Vµ sÏ nguy hiÓm h¬n nÕu phÇn ®«ng gia ®×nh trong x· héi trë thµnh thiÕt chÕ tËp thÓ cña nh÷ng ng−êi c« ®¬n vµ ®éc th©n, vµ tr×nh ®é trËt tù x· héi gièng nh− kh«ng khÝ cuång nhiÖt cña mét diÔn ®µn v«

chÝnh phñ.

VI. Gi¸ trÞ ch©u ¸ trong sù ph©n tÝch cña Chen Fenglin Chen Fenglin (TrÇn Phong L©m), nhµ nghiªn cøu Trung Quèc lµ mét trong nh÷ng ng−êi tin t−ëng vµ kh¼ng ®Þnh m¹nh mÏ nhÊt vai trß tÝch cùc cña c¸c gi¸

trÞ ch©u ¸ ®èi víi sù ph¸t triÓn cña c¸c x·

héi ë khu vùc nµy. Trong bµi viÕt ®¨ng trªn t¹p chÝ “Waiguo wenti yanjiu” sè 4, n¨m 1998, TrÇn Phong L©m cho r»ng, c¸c n−íc thuéc khu vùc §«ng ¸ nh− Trung Quèc, NhËt B¶n, TriÒu Tiªn, Hµn Quèc, ViÖt Nam... vµ c¶ nh÷ng n−íc thuéc §«ng Nam ¸, d−íi ¶nh h−ëng cña v¨n minh n«ng nghiÖp vµ v¨n ho¸ Nho gi¸o ®· h×nh thµnh nªn mét kiÓu ®êi sèng tinh thÇn cña riªng m×nh, bao gåm ph−¬ng thøc t−

duy, ®êi sèng tÝn ng−ìng, lÒ thãi phong tôc, ®Æc tr−ng t©m thÕ, vµ ®Æc biÖt, hÖ gi¸

trÞ riªng biÖt. “Ngµy nay, mét sè quan

§Æc thï gi¸ trÞ ch©u ¸ theo Richard Robison

1. Gia ®×nh lµ cèt lâi cña tæ chøc x· héi 2. Lîi Ých cña céng ®ång ®−îc ®Æt trªn nh÷ng lîi Ých c¸ nh©n. Do ®ã, tr¸ch nhiÖm cña c¸ nh©n ®èi víi céng ®ång

®−îc ®Æt trªn quyÒn lîi cña c¸ nh©n.

- C¸c quyÕt ®Þnh chÝnh ®−îc th«ng qua b»ng sù ®ång thuËn chø kh«ng ph¶i b»ng sù ®èi ®Çu th«ng qua c¸c tæ chøc chÝnh trÞ.

- Mét chÝnh phñ m¹nh vµ sù g¾n kÕt x· héi lu«n lu«n ®i cïng víi sù ph¸t triÓn kinh tÕ.

- Coi träng sù g¾n kÕt vµ hµi hoµ x·

héi. Sù g¾n kÕt vµ hµi hoµ ®ã ®¹t ®−îc th«ng qua c¸c nguyªn t¾c ®¹o ®øc vµ mét chÝnh phñ m¹nh.

(7)

niÖm gi¸ trÞ vµ mÖnh ®Ò triÕt häc cña

§«ng ¸ vÉn cã ý nghÜa tÝch cùc vµ gi¸ trÞ bÊt hñ. Nã cã kh¶ n¨ng gîi më vµ tham kh¶o rÊt lín ®èi víi viÖc uèn n¾n c¸c tÖ n¹n x· héi, x¸c lËp mèi quan hÖ kiÓu míi gi÷a con ng−êi víi nhau, gi÷a con ng−êi víi x· héi vµ víi tù nhiªn” (2). TrÇn Phong L©m ®· tæng hîp c¸c quan niÖm vÒ gi¸ trÞ §«ng ¸ thµnh nh÷ng néi dung chÝnh nh− sau:

Theo TrÇn Phong L©m, sù g¾n bã

®Õn møc “ba ng«i nhËp mét” gi÷a nhµ n−íc, d©n téc vµ x· héi ®· b¾t rÔ s©u trong ®êi sèng tinh thÇn §«ng ¸ vµ trë thµnh gi¸ trÞ lÊy céng ®ång lµm b¶n vÞ (c¬

b¶n, chÝnh yÕu). Chñ nghÜa tËp trung gia téc trong lµm ¨n kinh tÕ ë Hµn Quèc, Singapore, Hong Kong, §µi Loan lµ biÓu hiÖn cña gi¸ trÞ nµy.

“Thiªn hµnh kiÖn, qu©n tö dÜ tù c−êng bÊt tøc” lµ quÎ Cµn trong Chu dÞch, còng lµ tÝn ®iÒu nh©n sinh cña ng−êi §«ng

¸, nghÜa lµ, ng−êi qu©n tö ph¶i phÊn ®Êu kh«ng mÖt mái v× ý chÝ tù c−êng th× míi hîp ®¹o trêi. Theo TrÇn Phong L©m, tÊt c¶

nh÷ng ng−êi thµnh ®¹t còng nh− c¸c nhµ cÇm quyÒn thµnh c«ng ë §«ng ¸ ®Òu cã ý chÝ tù c−êng rÊt cao. NhËt B¶n sau ThÕ chiÕn thø hai, Hµn Quèc, §µi Loan, Singapore, Hong Kong nh÷ng n¨m 70 (thÕ kû XX),, Trung Quèc thêi gian gÇn ®©y... lµ nh÷ng vÝ dô tiªu biÓu.

So s¸nh víi ph−¬ng T©y, TrÇn

Phong L©m cho r»ng, c¸c nhµ doanh nghiÖp §«ng vµ T©y ®Òu gièng nhau ë chç ch¹y theo lîi nhuËn, nh−ng nhµ doanh nghiÖp cã v¨n ho¸ Nho gi¸o th×

vÉn ch¹y theo lîi nh−ng kh«ng ®−îc (hoÆc kh«ng d¸m) bá nghÜa, bëi “Qu©n thÞ thÇn nh− thñ tóc, t¾c thÇn sù qu©n nh− phóc t©m”, nghÜa lµ, nÕu vua coi bÇy t«i nh− tay ch©n th× bÇy t«i coi vua nh−

t©m phóc; lµm tr¸i ®iÒu Êy, x· héi lªn ¸n hoÆc coi th−êng, lîi ch¾c còng khã ®¹t.

VÒ ®øc tÝnh cÇn cï yªu lao ®éng, TrÇn Phong L©m viÕt: “Tinh thÇn cÇn cï cña ng−êi §«ng ¸ lµ næi tiÕng kh¾p thÕ giíi. Thêi gian lao ®éng mçi n¨m cña ng−êi NhËt kh«ng chØ nhiÒu h¬n ng−êi

¢u - Mü gÇn 600 giê, mµ ngay c¶ ngµy nghØ, ngµy lÔ, hä còng nghØ rÊt Ýt, vÉn lµm t¨ng ca, lµm tíi ®ªm khuya. C¸c ph−¬ng tiÖn truyÒn th«ng ®¹i chóng NhËt B¶n th−êng ®−a tin vÒ karoshi (chÕt v× mÖt nhäc), ng−êi ta ®ïa gäi ng−êi NhËt lµ Robot, lµ con ng−êi kinh tÕ còng kh«ng cã g× l¹. Ng−êi Hµn Quèc trong giai ®o¹n kinh tÕ cÊt c¸nh còng lµm viÖc trªn 10 giê mçi ngµy”.

Cã thÓ dÔ dµng nhËn thÊy, TrÇn Phong L©m còng nh− kh¸ ®«ng häc gi¶

Trung Quèc kh¸c ®Òu kh¼ng ®Þnh m¹nh mÏ vµ t«n vinh rÊt cao c¸c gi¸ trÞ §«ng ¸ mµ trong ®ã gi¸ trÞ v¨n ho¸ Nho gi¸o lµ trô cét. TrÇn Phong L©m viÕt: “Tr−íc sù tha ho¸ vµ lén xén cña quan niÖm gi¸ trÞ toµn cÇu, quan niÖm gi¸ trÞ §«ng ¸ cÇn

®¶m ®−¬ng lÊy tr¸ch nhiÖm nÆng nÒ cña thêi ®¹i lµ vùc dËy sù b¨ng ho¹i cña tinh thÇn loµi ng−êi... Nh©n d©n §«ng ¸ chiÕm kho¶ng mét phÇn ba nh©n lo¹i ®·

t¹o ra cho loµi ng−êi nh÷ng di s¶n v«

cïng quý gi¸ trong mäi lÜnh vùc, lµm cho t−¬ng lai loµi ng−êi trµn ®Çy hy väng.

§«ng ¸ nhÊt ®Þnh sÏ b−íc vµo hµng ngò nh÷ng ng−êi quyÕt ®Þnh sè phËn chung cña loµi ng−êi... NÕu trong thêi kú tíi ®©y, v¨n ho¸ ph−¬ng T©y kh«ng t¹o ra ®−îc mét cuéc phôc h−ng v¨n nghÖ míi th×

hoµn toµn cã thÓ sÏ xuÊt hiÖn mét thÕ kû míi trong ®ã v¨n ho¸ ph−¬ng §«ng sÏ

Quan niÖm gi¸ trÞ §«ng ¸ theo TrÇn Phong L©m:

1. §Þnh h−íng gi¸ trÞ lÊy gi¸ trÞ céng

®ång lµm b¶n vÞ.

2. §Ò cao ý chÝ tù c−êng. (LÊy mÖnh ®Ò

"Thiªn hµnh kiÖn, qu©n tö dÜ tù c−êng bÊt tøc" lµm tÝn ®iÒu nh©n sinh).

3. §ång thêi quan t©m ®Õn c¶ "nghÜa"

vµ "lîi".

4. §Ò cao cÇn kiÖm

(8)

thèng lÜnh trµo l−u v¨n ho¸ thÕ giíi” (2).

Sù t«n vinh gi¸ trÞ §«ng ¸ nh− vËy cã thÓ lµ h¬i qu¸. LËp tr−êng cña ng−êi viÕt thÓ hiÖn qua khÈu khÝ còng cã thÓ lµ h¬i thiªn lÖch. Nh−ng, vÒ ph−¬ng diÖn khoa häc, vÊn ®Ò ®Æt ra, râ rµng, kh«ng ph¶i lµ kh«ng cã c¬ së kh¸ch quan.

VII. Gi¸ trÞ ch©u ¸ trong sù ph©n tÝch cña Phan Ngäc ë ViÖt Nam, vÊn ®Ò gi¸ trÞ §«ng ¸

®−îc quan t©m kh¸ s«i næi ë thËp niªn tr−íc trong kh«ng khÝ chung cña viÖc h−ëng øng ThËp kû quèc tÕ vÒ v¨n ho¸

trong ph¸t triÓn do UNESCO ph¸t ®éng (1986-1997). HÇu hÕt giíi häc thuËt vµ chÝnh trÞ - x· héi, nhÊt lµ nh÷ng ng−êi cã tri thøc Nho häc vµ §«ng ph−¬ng häc ®Òu t¸n thµnh vµ tin r»ng ch©u ¸ cã ®Æc thï v¨n ho¸, trong ®ã cã hÖ thèng gi¸ trÞ cña riªng m×nh vµ ®ã lµ di s¶n tèt cho sù ph¸t triÓn cña mçi x· héi ch©u ¸ tr−íc th¸ch thøc cña toµn cÇu ho¸. C¸c gi¸ trÞ ®Æc thï ch©u ¸ ®ã tån t¹i ®Ëm nÐt ë ViÖt Nam, bëi bÒ dµy v¨n ho¸ ViÖt Nam lµ rÊt ®¸ng tù hµo nÕu so víi mét sè nÒn v¨n ho¸ trÎ kh¸c trong khu vùc vµ trªn thÕ giíi. Do tÝnh ®Æc thï vÒ v¨n ho¸ quy ®Þnh nªn b¶ng gi¸ trÞ cña ng−êi ViÖt ch¾c ch¾n cã nh÷ng nÐt kh¸c biÖt so víi ph−¬ng T©y vµ

®ã lµ c¬ së ®Ó ViÖt Nam cã tiÕng nãi riªng cña m×nh, thËm chÝ kh«ng chÊp nhËn mét sè gi¸ trÞ vÒ d©n chñ vµ nh©n quyÒn ph−¬ng T©y cùc ®oan.

VÒ ®¹i thÓ, mét quan niÖm nh− thÕ

®−îc sè ®«ng t¸n thµnh. Tuy nhiªn, ®i vµo chi tiÕt th× vÊn ®Ò cã thÓ nãi cßn kh¸ t¶n m¹n. Giíi nghiªn cøu ch−a hÒ thèng nhÊt

®−îc víi nhau: hÖ thèng gi¸ trÞ ®Æc thï cña v¨n ho¸ ViÖt Nam gåm nh÷ng gi¸ trÞ nµo? §©u lµ çi ®Æc thï vÒ v¨n ho¸ ®−îc sinh ra ë ng−êi ViÖt vµ chØ riªng ng−êi ViÖt míi cã? Ngoµi çc gi¸ trÞ thuéc v¨n ho¸ Nho gi¸o, çc gi¸ trÞ kh¸c nh− PhËt gi¸o, çc gi¸ trÞ b¶n ®Þa, mét sè gi¸ trÞ ngo¹i sinh nh−ng ®· ®−îc ViÖt ho¸... cã thuéc thµnh phÇn cña b¶ng gi¸ trÞ ®Æc

thï ViÖt Nam hay kh«ng? V¨n ho¸ Nho gi¸o nÕu cã t¸c dông tÝch cùc ®èi víi mÊy con rång ch©u ¸ th× t¹i sao ë ViÖt Nam nã l¹i ch−a thÓ hiÖn ®−îc tÝnh tÝch cùc nh−

thÕ? v.v...

C¸c cuéc héi th¶o vµ nh÷ng bµi viÕt

®· c«ng bè, nãi chung, ®Òu Ýt nhiÒu v−íng ë nh÷ng c©u hái nµy. Lý do? Cã lÏ ngoµi tÝnh phøc t¹p cña b¶n th©n häc thuËt th×

vÊn ®Ò cßn v× ë ViÖt Nam, dï giíi trÝ thøc rÊt quan t©m, nh−ng sè ng−êi chuyªn s©u nghiªn cøu, lý gi¶i nh÷ng vÊn ®Ò nµy kh«ng nhiÒu. Nãi kh«ng hÒ qu¸, ch−a ai cã ®−îc mét hÖ thèng thËt bµi b¶n nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ gi¸ trÞ ch©u ¸ ë ViÖt Nam vµ cña ViÖt Nam.

Theo dâi nh÷ng bµn luËn l©u nay vÒ vÊn ®Ò nµy, chóng t«i nhËn thÊy, hÇu hÕt c¸c nhµ nghiªn cøu ®Çu ngµnh vÒ Nho häc, §«ng ph−¬ng häc, v¨n ho¸ häc, sö häc, v¨n häc... ®Òu Ýt nhiÒu ®· tham gia bµn luËn vÒ gi¸ trÞ ch©u ¸. Mét sè tªn tuæi còng cã thÓ coi lµ tiªu biÓu cho nh÷ng bµn luËn nµy nh− TrÇn §×nh H−îu, Vò Khiªu, Phan Huy Lª, TrÇn Quèc V−îng, Cao Xu©n H¹o, Phan Ngäc, v.v... Tuy nhiªn, xin lçi nh÷ng t¸c gi¶ ®¸ng kÝnh kh¸c, trong bµi nµy, chóng t«i xin chØ bµn tíi quan ®iÓm cña Phan Ngäc. V× theo chóng t«i, «ng lµ ng−êi cã nhiÒu c«ng tr×nh h¬n c¶ bµn ®Õn −u thÕ cña c¸c gi¸

trÞ ch©u ¸ trong sù ph¸t triÓn cña x· héi hiÖn ®¹i. H¬n thÕ n÷a, quan ®iÓm cña «ng vÒ vÊn ®Ò nµy kh¸ nhÊt qu¸n: tr−íc sau

«ng ®Òu ®Ò cao gi¸ trÞ Nho gi¸o, gi¸ trÞ v¨n ho¸ d©n téc vµ tin t−ëng vµo ¶nh h−ëng tÝch cùc cña nã trong sù ph¸t triÓn cña x· héi hiÖn ®¹i. Phan Ngäc viÕt:

“Khæng häc tån t¹i ®−îc hai ngh×n n¨m ë mét phÇn ba nh©n lo¹i, dï cã bÞ xuyªn t¹c, còng lµ mét gi¸ trÞ cña ch©u ¸. Kh«ng nh÷ng thÕ, nã kh«ng chØ lµ mét gi¸ trÞ cña ch©u ¸ mµ cña c¶ nh©n lo¹i trong giai

¸ cÇn ph¶i hiÓu nh÷ng gi¸ trÞ cña thÕ

(9)

giíi” (7, tr. 225).

Phan Ngäc coi nh÷ng phÈm chÊt nãi trªn lµ −u thÕ cña v¨n ho¸ Khæng gi¸o trong thêi ®¹i ngµy nay. Kh¸i qu¸t tõ thùc tÕ c¸c quèc gia cã v¨n ho¸ Nho gi¸o, viÖn dÉn chÝnh Khæng tö vµ nh÷ng bËc minh triÕt nh− Hå ChÝ Minh, T«n DËt Tiªn... nãi vÒ −u thÕ cña Nho gi¸o, Phan Ngäc ®· tr×nh bµy rÊt Ên t−îng vÒ nh÷ng phÈm chÊt nµy. Ch¼ng h¹n, vÒ hiÕu häc,

«ng viÕt: “T©m thøc lµ çi kh«ng cÇn häc còng biÕt. ViÖt kiÒu hÇu nh− kh«ng biÕt g× tíi Nho gi¸o, ngoµi miÖng ®¶ kÝch Nho gi¸o kÞch liÖt, nh−ng hä vÉn v−¬n lªn tõ nh÷ng ®Þa vÞ thÊp kÐm nhÊt ®Ó trë thµnh nh÷ng ng−êi lµm chñ kinh tÕ, khoa häc kü thuËt chÝnh nhê truyÒn thèng ham häc mµ Khæng tö ®Ò x−íng. Sè ngo¹i kiÒu ë çc n−íc hÕt søc ®«ng ®¶o, nh−ng ngoµi çc n−íc theo v¨n ho¸ nµy, chØ thÊy cã ng−êi Do Th¸i lµ s¸nh ®−îc víi hä mµ th«i” (8, tr. 193-194).

chñ thÕ giíi. §ã lµ nÒn v¨n ho¸ lÊy c¸

nhiÒu tiÒn, çi nã gäi lµ quyÒn con ng−êi thùc ra chØ lµ quyÒn cña ç nh©n... §ã lµ nÒn v¨n ho¸ xem con ng−êi lµ mét “®éng vËt kinh tÕ”. Nã lµ v¨n ho¸ thóc ®Èy ç

nh©n lµm chñ thiªn nhiªn vµ x· héi vµ trong ba thÕ kû qua chÝnh nã thay ®æi thÕ giíi dùa trªn ba kh¸i niÖm chñ ®¹o lµ tiÕn bé, khoa häc vµ nh©n quyÒn". Trong ph©n tÝch cña m×nh, thùc ra, Phan Ngäc cã c−êng ®iÖu c¸i hay cña ph−¬ng §«ng vµ c¸i dë cña ph−¬ng T©y. DÉu vËy, ng−êi

®äc vÉn nhËn thÊy, ®©u lµ thùc tÕ kh¸ch quan, tÝnh hîp lý kh«ng chèi c·i ®−îc cña gi¸ trÞ ph−¬ng T©y vµ gi¸ trÞ ch©u ¸, cßn

Khi so s¸nh Nho gi¸o víi ®¹o Tin Lµnh, Phan Ngäc viÕt: “Nghiªn cøu ®¹o Tin Lµnh, Weber nhËn thÊy ®¹o nµy thÝch hîp víi sù ph¸t triÓn cña chñ nghÜa t−

b¶n, v× nã d¹y cho con ng−êi tiÕt kiÖm, biÕt sèng kham khæ ®Ó tÝch lòy vèn vµ chÊp nhËn mét cuéc sèng khã kh¨n. Ta còng cã thÓ nãi nh− vËy vÒ Khæng häc.

Nh÷ng ng−êi theo Khæng gi¸o thÝch sèng mét cuéc sèng gi¶n dÞ, kh«ng bÞ nh÷ng ®ßi hái vËt chÊt dµy vß, tr¸i l¹i t×m thÊy niÒm vui trong cuéc sèng hµi hoµ víi mäi ng−êi chung quanh, ®Æc biÖt hä g¾n bã víi gia

®×nh, lo cho con ch¸u cßn h¬n lo cho chÝnh m×nh” (8, tr. 194).

Còng cÇn nãi thªm r»ng, thêi gian gÇn ®©y ë ViÖt Nam, trong xu h−íng chung cña viÖc thùc hiÖn t− t−ëng gi÷ g×n b¶n s¾c v¨n ho¸ truyÒn thèng, nhiÒu yÕu tè v¨n ho¸ Nho gi¸o ®· ®−îc kh«i phôc vµ

®Ò cao; thËm chÝ trong c¸c tr−êng häc, khÈu hiÖu “Tiªn häc lÔ, hËu häc v¨n” ®·

t−ëng, c¶ x· héi ®Òu thÊy c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ truyÒn thèng mµ trong ®ã nh÷ng nÐt tÝch cùc cña v¨n ho¸ Nho gi¸o lµ mét bé phËn, ®ang cÇn ph¶i ®−îc t«n vinh vµ kh«i phôc nh− lµ mét trong c¸c ph−¬ng

1. Ham häc, th«ng minh vµ th¸o v¸t, nh¹y bÐn víi mäi thay ®æi.

2. CÇn cï, chÞu khã, thÝch nghi víi hoµn c¶nh.

3. G¾n bã víi Tæ quèc, hä hµng, bµ con.

4. ThÝch sèng mét cuéc sèng gi¶n dÞ;

kh«ng bÞ nh÷ng ®ßi hái vËt chÊt dµy vß; lo cho con ch¸u cßn h¬n lo cho chÝnh m×nh.

(10)

thøc ®Ó øng xö víi c¸c d¹ng v¨n ho¸

ngo¹i sinh, ngo¹i lai ®ang du nhËp tõ lµn sãng toµn cÇu ho¸. Nh÷ng gi¸ trÞ mµ Phan Ngäc kh¸i qu¸t, trªn nh÷ng nÐt lín lµ phï hîp víi t©m lý chung cña c¶ céng

B»ng viÖc dÉn ra nh÷ng quan niÖm

®iÓn h×nh vÒ gi¸ trÞ ch©u ¸ ë trªn, chóng t«i muèn l−u ý r»ng, mÆc dï ë tõng nhµ nghiªn cøu, bøc tranh cô thÓ vÒ c¸c gi¸ trÞ ch©u ¸ cã thÓ lµ kh«ng gièng nhau, song nÕu chän ra nh÷ng ®iÓm gièng nhau cã trong mäi quan niÖm, th× ë tÊt c¶ nh÷ng ng−êi ®· tõng suy nghÜ vÒ sù kh¸c biÖt gi¸ trÞ gi÷a ch©u ¸ vµ ph−¬ng T©y Ýt nhÊt

®Òu cã nh÷ng ý t−ëng chung lµ:

- Trong x· héi hiÖn ®¹i, chóng cã thÓ

Nãi mét c¸ch kh¸c, chÝnh x¸c h¬n, hiÖn ®ang cã mét quan niÖm kh¸ phæ biÕn cho r»ng, ng−êi ch©u ¸ ®·, ®ang vµ sÏ sèng theo gi¸ trÞ quan ch©u ¸. Gi¸ trÞ quan nµy kh¸c víi ph−¬ng T©y vµ trong x· héi hiÖn ®¹i, gi¸ trÞ quan nµy cã thÓ sÏ t¹o ®iÒu kiÖn cho c¸c x· héi ch©u ¸ ph¸t triÓn thuËn lîi h¬n so víi ph−¬ng T©y.

§Æt vÊn ®Ò vÒ gi¸ trÞ quan ch©u ¸, chóng t«i cho r»ng, sù kh¸c biÖt ®¸ng ph¶i bµn luËn, tr−íc hÕt, lµ kh¸c biÖt vÒ gi¸ trÞ quan chø kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i lµ kh¸c biÖt gi÷a c¸c gi¸ trÞ. Nãi ®Õn gi¸ trÞ

®Æc thï ch©u ¸, thùc chÊt, lµ nãi tíi sù kh¸c biÖt vÒ gi¸ trÞ quan, thÓ hiÖn trong b¶ng gi¸ trÞ hoÆc hÖ thèng gi¸ trÞ. NghÜa lµ, víi c¸c nÒn v¨n ho¸ kh¸c nhau, th«ng

th−êng, b¶ng gi¸ trÞ hay hÖ thèng gi¸ trÞ còng kh¸c nhau. Tuy nhiªn, c¸c gi¸ trÞ cô thÓ trong mçi hÖ thèng gi¸ trÞ phÇn nhiÒu l¹i th−êng gièng nhau. RÊt hiÕm cã gi¸ trÞ

®Æc thï vÒ tÝnh c¸ch con ng−êi chØ riªng biÖt thuéc vÒ mét d©n téc nµo ®ã. L©u nay, khi bµn tíi c¸c gi¸ trÞ −u tréi ch©u ¸, nhµ nghiªn cøu nµo còng bÞ ph¶n b¸c bëi lËp luËn: ch¼ng cã gi¸ trÞ nµo lµ “phÈm chÊt riªng” cña ng−êi ch©u ¸; ®iÒu g× ch©u

¸ t«n vinh th× vÒ ®¹i thÓ ë n¬i kh¸c ng−êi ta còng t«n vinh. CÇn cï, hiÕu häc, t«n träng gia ®×nh, ®Ò cao tr¸ch nhiÖm céng

®ång… lµ nh÷ng ®øc tÝnh chung cña toµn nh©n lo¹i. Ch¼ng lÏ chØ cã ng−êi ch©u ¸ lµ hiÕu häc vµ yªu lao ®éng cßn ë nh÷ng n¬i kh¸c tÝnh çch con ng−êi l¹i kÐm cái h¬n hay sao. VÊn ®Ò lµ ë chç, çi kh¸c nhau gi÷a çc b¶ng gi¸ trÞ, tr−íc hÕt lµ kh¸c nhau vÒ vÞ trÝ cña tõng gi¸ trÞ. Ng−êi ch©u ¸ coi cÇn cï, yªu lao ®éng lµ gi¸ trÞ hµng ®Çu cña sù lµm ng−êi. Nh−ng ng−êi Mü l¹i coi tinh thÇn tù lùc çnh sinh míi lµ gi¸ trÞ ®¸ng quý nhÊt, cÇn cï còng ®−îc coi träng nh−ng chØ ®øng thø ba sau tù lùc çnh sinh vµ thµnh ®¹t ç nh©n. Nãi r»ng ng−êi §«ng ¸ cÇn cï, ng−êi Do Th¸i kh«n ngoan, hay ng−êi §øc −a chÝnh x¸c... nÕu ®óng, còng chØ cã nghÜa lµ çc gi¸ trÞ ®ã ®−îc t«n träng h¬n, ®−îc xÕp vµo vÞ trÝ −u tiªn h¬n so víi çc gi¸ trÞ kh¸c. TuyÖt nhiªn kh«ng cã nghÜa lµ chØ cã ng−êi §«ng ¸ míi cÇn cï cßn ng−êi n¬i kh¸c l−êi biÕng, chØ cã ng−êi Do Th¸i lµ kh«n ngoan cßn l¹i lµ ngèc nghÕch hay kÐm th«ng minh...

VËy, gi¸ trÞ quan lµ g×? Cã thÓ t¹m nªu ®Þnh nghÜa vÒ kh¸i niÖm nµy nh− sau:

Gi¸ trÞ quan - ®ã lµ hÖ thèng c¸c gi¸

trÞ c¸ nh©n vµ gi¸ trÞ x· héi ®· ®Þnh h×nh vµ t¹o thµnh quan ®iÓm, quan niÖm, t©m thÕ... cã ý nghÜa nh×n nhËn, ®¸nh gi¸ vµ

®Þnh h−íng ®èi víi con ng−êi vµ céng

®ång trong qu¸ tr×nh ®iÒu chØnh c¸ch sèng, lèi sèng vµ hµnh vi. Gi¸ trÞ quan cña mçi céng ®ång ®−îc thÓ hiÖn trong

(11)

t−¬ng quan vÞ trÝ cña tõng gi¸ trÞ trong b¶ng gi¸ trÞ; t−¬ng quan ®ã th−êng lµ s¶n phÈm l©u dµi cña lÞch sö sinh tån vµ ph¸t triÓn cña mçi nÒn v¨n ho¸. Gi¸ trÞ quan cña mçi céng ®ång tån t¹i mét c¸ch tù nhiªn trong mçi thµnh viªn céng ®ång; nã chi phèi viÖc x¸c ®Þnh ý nghÜa cña cuéc sèng vµ ý nghÜa cña sù lµm ng−êi ®èi víi mçi thµnh viªn céng ®ång.

®iÒu tèt ®Ñp khiÕn cho ph−¬ng T©y ph¶i th¸n phôc, ng−ìng mé”, nh− mét vµi t¸c gi¶ v× qu¸ yªu ch©u ¸ ®· nhÊn m¹nh mét çch c−êng ®iÖu. Song nh÷ng nÐt −u tréi cña gi¸ trÞ quan ch©u ¸ lµ cã thËt. SÏ lµ sai lÇm nÕu kh«ng chó ý tháa ®¸ng ®Õn sù kh¸c biÖt nµy trong nghiªn cøu so s¸nh gi÷a çc nÒn v¨n ho¸, ®Æc biÖt, trong viÖc ho¹ch ®Þnh çc kÕ ho¹ch ph¸t triÓn tiÕp theo cña çc x· héi ch©u ¸, trong ®ã cã ViÖt Nam.

Tµi liÖu trÝch dÉn

1. Peter Bugge. The Idea of Europe- Europe and Others. Vietnam NCSSH &

Denmark NIAS, Asian values and Vietnam’s development in comparative perspectives. H.: 2000.

2. Chen Fenglin. MÊy suy nghÜ vÒ quan niÖm gi¸ trÞ §«ng ¸. Tµi liÖu phôc vô nghiªn cøu, ViÖn Th«ng tin KHXH, sè TN 99-44.

3. Tommy Koh. The 10 Values Which Undergird East Asian Strength and Success. The International Herald Tribune, 11-12 December, 1993.

4. Mahathir Mohamad. Democracy, Human Rights EAEC and Asian values. Volume 1, Politics, Democracy and the New Asia. Volume 2. Kuala Lumpur, 2000.

5. Mahathir Mohamad. The Asian values debate. A speech delivered at the 29th

International General Meeting of the Pacific Basin Economic Council (PBEC) in Washington, DC, United States, on May, 21 1996. Politics, Democracy and the New Asia. Volume 2, Kuala Lumpur p. 139-146, 2000.

6. Francis Fukuyama. Asian Value and the Asian Crisis. Commentary, Feb, p.23-27, 1998.

7. Phan Ngäc. Thö xÐt Khæng häc theo quan ®iÓm nhËn thøc luËn. S¸ch: C¸c gi¸ trÞ ch©u ¸ vµ sù ph¸t triÓn ë ViÖt Nam. H.: 2000.

8. Phan Ngäc. B¶n s¾c v¨n ho¸ ViÖt Nam.

H.: V¨n häc, 2002.

9. David I. Hitchcock. Politics, Democracy and the New Asia. Selected Speeches by David I. Hitchcock. The United States and East Asia: New Commonalities and then, all those

Differences, 1997.

http://www.unu.edu/unupress/asian- value.html# Commonalities.

10.Richard Robison. The politics of Asian Values. The Pacific Review, Vol. 9. No.

3, 1999. Politics and Markets in the Wake of the Asian Crisis, (2000); The Political Economy of Southeast Asia:

Conflicts, Crises and Change (2001);

Reorganising Power in Indonesia: The Politics of Oligarchy in an Age of

Markets, (2004).

http://www.iss.nl/navFrame/content=/fa culty/robison/index.html

12.Tu Wei-Ming. The Triadic Chord:

Confucian ethics, Industrial East Asia, and Max Weber. Proceedings of the 1987, Singapore Conference on Confucian Ethics and the Modernization of Industrial East Asia.

Singapore: Institute of East Asian Philosophies, 1991.