NBHIEN cuu CHiNH TBI XAHOI
TOTOONG N H A N NGHIA CUA NGO THI NHAM
NGUYEN BA ClfONG *
N
hO' giao coi "nhan nghfa khong chf la tieu chuan gia tri cCia nen tang dao lam ngucri ma cdn 1^ tieu chuan gia tri cua cac hanh vi hien thi/c cua cac ca the trong xa hgi"'^'. Tuy nhien, nh&n nghTa vdi ham nghTa la nhOng chuan tac co ban cua lu^n \^ xa hpi phong kien thi lai bpc Ip nhQng han che nhat dinh, dac biet la viec phan biet trat % dang cap xa hpi. Dieu do cd the thay ngay d Khdng TCr, bcri 6ng khong coi mpi ngudi dSn deu co nhan nghTa ma chi d tang Idp tren thude giai cap thong tn hoac chl d ngudi quan t&. Khong TCf noi: "Quan ti) nhi bat nhan gia, hffu hT phu' Vi hOu tieu nhan nhi nhdn gia da' (Ngucri quan tff ma pham dieu bat nhan, thi co; nhung chua co ke tieu nhan ma lam dffpc d i i u nhan [Luan ngff, "Hien van"-7])'^'. Cac nha Nho vd vua chua ddi sau, ke tff then Han d Tning Quoc bao gid cung noi tdi nhan nghTa nhung tr§n cuong vj ci)a ke cam quyen - b l tren (vua quan) t6 su thfffflig xot, cuu mang, ban on cho ngudi duin (ddn). Ngay ca qudn giac (giac Minh, giac Thanh,...) di xam lupc cung mffpn danh nhan nghTa de "hop ly hoa" nhffng thG doan ap bffc, bdc lot nhan dan ta. Nhieu nha Nho d nudc ta cung de cap v l nhdn nghTa vd thffc hanh nhdn nghTa trong ddi sdng ca nhan, trong su nghiep cdng hien 6o\ vdi dat nudc va ddn toe.Ngd Thi Nham (1746 -1803) la nha tu tucmg I6i lac trong Ijch sCr Viet Nam the k^ XVIII cung la ngucri nhff the. Ong khdng chi neu cao nhan nghTa, thuc
*Tiehsi. TrUdng £>gi hoc Su pham Hd Ndi.
1 - Nguyen Tdi Bdng: 'Nen tdng Nho gido cua tU tudng xd hpi hdi hoa". Van di si? hUu vd phdt triin ben viJtng d Viet Nam vd Trung Quoc trong nhihig nam dau tfii' ky XXI, (Luang Binh Hdi chu bien), Nxb Khoa hgc xd hoi, Hd Noi, 2008, tr.203. . 2 - Viin Nghien cihi Hdn Nom: Ngii vdn Hdn Nom, tdp I - Tii Thu (Trdn Le Sdng chu bien), Nxb Khoa hoc xa hdi, Hd Ndi, 2002.
hanh nhan nghTa, ma con thuc glue viec giao dye nhan nghia ddi vdi mpi ddi tuong trong xa hpi. Nhan nghTa d Ngd Thi Nham t h ^ hl|n d nhung npi dung ca ban sau:
Thff nhat, Nhan nghia la tinh yeu thffdng con ngffdi
6 Ngd Thi Nham, tu tudng nhan nghTa mang ndi dung b'nh yeu thucmg con ngudi dffpc the hien qua su lap luan, phan tich va dien giai ve nhdn nghTa.
Co the noi 6 do da the hien su phat then khong ngffng tu duy tnet hgc ci!ia lich sCf tu tudng dan tpc, frong do tieu bieu la tu tudng cCia Nguyin Trai va Nguyin Binh Khiem.
Ngo Thi Nham khang dinh nhdn nghTa la dau mdi cOa dao lam ngudi, nhan nghTa la dfch den hop dao ly cCia moi ngff^ (nhdn nghTa tnjng chinh, nhdn dao chi dai doan)'^*. Ong da vuot ra khoi cai gifl han ve nhdn nghTa cua Nho gido Khong Manh co phdn biet ngffdi than so de di tdi quan nilm thuong y l u con ngffdi khdng phdn biet. Theo dng, "gpi la "dao"
thi phai tdn kinh bac tdn tn/dng, thuang y l u ngudi than cija minh; cho Id "nhdn", tffc la phai buon cung buon, vui cung vui, chd cd the thff xa gan ma ke thdn ngffdi so khac bilt; dCfng vi thdi van thjnh suy ma khi vui luc te khdng thudng. Can than khuyin bao nhau thi khdng dd vd, hda thuan, bao nhau canh giac thi khdng bi nhue. Giff gin thoi nhd thi l l , ung dung to ve mon dinh. Trin thi lam rang rd su nghiep td tdng; dudi thi de phuc lanh cho con chau, dd Id dieu chang cung tdt dep lam sao?"'*'. Nhu vay, Ngd Thi Nham khdng chi md rpng gidi han cua nhan
3 - Vien Nghien cUu Hdn Nom: Ngd Thi Nhdm todn tdp, tdp 77, Nxb Khoa hoc xd hoi, Hd Noi, 2004, tr.
653.
4 - Vien Nghien ciiu Hdn Nom: Ngo Thi Nham todn tdp. tdp I, Nxb Khoa hoc xd hdi, Hd Not, 2003, tr.528.
TAP CHi GIAO DUC LY LUAN - SO 246 (5/2016)#
21
NBHIEN CUUCHlNH TBI-XAHOl
- tinh yeu thuong, su chia se, dum bgc nhau khdng phan bidt md cdn ndu ve nghia (du dng l(hdng true tiep ndi den khdi niem ndy) - trach nhidm, bdn phan gida con ngudi vdi nhau vd ddi vdi the hd trudc (td tien) cung nhu ddi vdi the he sau (con chau).
Ngd Thi Nham eung chi ra tac dung eda tinh ydu thuang con ngudi ddi vdi su nghidp tri nude, an dan.
Ong eho rang, ngudi ma cd tam Idng "nhdn" thi vffng vdng nhu nui, cd tri tue sang sudt thi se ductc gap nhieu thuan loi, duac trdi dat, ndi sdng phu tra de thanh cdng nen mae du phai dam duong trach nhiem nang nd cQng chi eoi la viee nhdn ha md thdi''. Quan niem ndy cua Ngd Thi Nham tuong ddng vdi quan niem eda Nguyin Trai vd Nguyen Binh Khiem de cab tac dung cua nhan nghTa cd the eham ddt duoc chidn tranh va gdy dung cudc sdng eho nhan dan duoe ydn binh.
CDng nhu nhieu nhd Nho khae chO trpng giao due dao Iam ngudi theo Nho giao, tdn thd cde bac thanh hien dao Nho, Ngd Thi Nham khang dinh:
"eda Thanh khdng gi quy bang thanh dugc dieu nhan" (Thanh mdn vuu quJ u thdnh nhdn)!". Ong khuyen ngudi Idm vua phai biet ddng Iai d chif
"Nhdn" (Qudn chl u nhdn)!^. Vi the, dng ehd truang
"dung Idng nhan cOa con ngudi dd gat bo su tham lam,... nhu the la cd Idng nhan". Nhung dng phan biet "tham" ed hai nghTa: "Tham cua cai, dye vpng thi khdng tdt, tham dieu nhdn thi Iai tdt. Ngudi cd Idng nhan tham tiec danh nghTa, ke bat nhan tham mudn quydn loi"™. 6 ddy, Ngd Thi Nham eoi trong nhdn va quan niem t h a m didu nhan thi lai tdt", ddng nhat Idng nhdn vdi danh nghTa. Ong lai coi
"tham eda cai, due vgng thi khdng t d f vd chi to ke bat nhdn tham mudn quyen igi. Nhu the, Ngd Thi Nham van tiep tuc each nhin l<hat khe eda Nho gia ve van de quyen Igi. Cd the dng da tiep thu tu tudng
5 - Vien Nghten cttu Hdn Ndm: Ngd Thi Nhdm todn tdp, Sdd, tap I, tr. 95-96.
6 - Vien Nghien cthi Hdn Ndm: Ngd Thi Nhdm todn tap, Sdd, tap I, tr.390.
7 • Vien Nghien cicu Hdn Ndm. Ngd Thi Nham todn tap, tap TV, Nxb Khoa hoc xd hdi, Hd Ndi, 2005, tr.401
8 - Vien Nghien cthi Hdn Ndm: Ngd Thi Nhdm todn tap, Sdd, tdp IV, tr 192
2 2
Khdng T d vd mdi quan he giOa nghTa vd lgi ("Quan td hidu rd vd nghTa, tieu nhan hieu rd ve loi") [Luan ngd, Vj nhdn"-16]. Oay la mdt diem cdn han chd eda dng, nhung ia han che mang tinh lich sd.
Nhan nghTa d Ngd Thi Nham edn la su tdn trang j va thue hidn quydn sdng cua con ngudi. Ong giao due didu dd thdng qua vide len an hu tuc va ca muu dd chinh tri ddi vdi ngudi phu nd. Trong bdi Tich vQ (Mua dam), dng cam thdng vdi ndi dau khd u sau cua Cdng chda Huyen Trdn (1287 -1340) da "hoa thanh tieng mua dam trong dem xuan mai nd". Ong td eao cai hd tuc vd nhan dao eda ngudi Chidm Thanh "thu ghet ngudi son phan", cd y djnh fhieu chdt Hodng Hdu eda nudc hg khi chdng id vua Ch^
Man (Jaya Sinhavamian III, 1288 -1307) qua ddi.
Qua dd, Ngd Thi Nham cung Idn dn muu dd chinh tri eda nhd Tran ga Cdng chda de nhan sfnh Ie bang hai chau 0 , Ly (vdng dat tiJ sdng Gianh ddn sdng Thu Bdn, bao gdm cdc tinh: Quang Binh, Quang Tri, Thda Thien Hue, Ba N i n g vd mdt phan tinh Quang Nam ngdy nay) tao "Igi chung mudn thua" dd cho
"ngudi dep ngoai van dam bi 19 mdt ddi, ndi oan hdn ban edn trdo dang theo eon nude'"'.
Tu tudng nhdn nghia d Ngd Thi Nham cung dugc md rdng vdi ca ddi tugng Id qudn giac da dau hang. Dieu nay eOng Id su tiep tue t u tudng va hanh dpng eda Nguyen Trai vd Ld Lgi trong khdng chien chdng qudn Minh. Ong da de nghj vdi vua Quang Trung, khi bat duge hang binh thi khdng giet ma tha ra, phdn chia vdo ede eo ddi, bd sung eho quan ngu, cap cho luong thuc, khien hg tranh duge noi khd phai gdng cdm, bao loan dugc tinh mang. Dd la vide lam "dng vdi mdnh trdi, thuan theo Idng ngudi", la "vide xua nay hidm" eda "bde vuong gia xem bdn bien nhu mgt nhd"""'. Rd rdng nhffng hdnh ddng do cd tac ddng giao due tinh yeu thuong con ngudi, tinh than khoan hdng, do lugng trong tnjyen thdng eda dan tdc ta.
Nhu vay, nhan nghia d Ngd Thi Nham Id tinh yeu I thuong eon ngudi ma cy the la yeu dan, yeu ngudi
9 - Vien Nghien ciiu Hdn Nom: Ngd Thi Nhdm todn tap, Sdd, tdp II, tr.376 - 377.
10 - Vien Nghiin cUu Hdn Ndm: Ngd Tki Nhdm todn tap, Sdd, tap II, tr.618,-619.
T*P CHi GIAO Dpc LVLU»N-S<5 2 * (5/2014) j
NGHIEN ciiu CHiNH TRI-XA Hdi lao dpng. Nhan nghTa cdn la cd sd cDa nhilu pham
chat dao dffc va gid trj nhan van khac. Mac du nhan thffc duoc nguyen nhdn vat chat tac dpng den vile thuc hien nhan nghTa nhLmg Ngd Thi Nham vdn chO yeu dffa vao y chi dao dffc de keu gpi ngudi ta thuc hien tinh yeu ttiuang eon ngudi.
Thff hai, Nhan nghTa la nen tang tLf duy va hanh dong
Nha'n nghTa d Ngd Thi Nham khdng chi la tinh yeu thuang con ngudi, la dao lam ngffdi ma cdn la nen tang phuang phap luan tff duy vd hanh dpng cua eon ngffdi. Nhdn nghTa cung la tff h.fdng chQ dao vd xuyen sudt su nghiep cffu nudc, an dan cCia ong.
Cung nhff Nguyen Trai va Nguyen Binh Khilm chu trpng giao due nhan nghTa nhu la phuang phap t u duy va hanh dpng cua moi ngudi, Ngd Thi Nham cdng eoi nhan nghTa nhu la phuang tiln, cong cu de con ngffdi binh tdm chd dao vuot qua sdng day, song Idn, dat tdi su thanh thcri, vui ve trong eude sdng (Nhdn nghTa vi cao tmng tin da/.../ Tai dao khff lai nhan ap lang,/ Binh tam hanh ehi dang danh khoa)'"'. Gng chi ra tac dung cCia "nhan", "ngh^",
"dao": "Dilu nhan khien con ngucri khdn Idn, dieu nghTa khi^n van vat thich nghi; dieu dang lam md lam dLfOc dd la dao, neu nhu trong Idng cdn tran trd thi chf dam the hien qua ldi noi" (Nhan vi nhdn tnrdng nhi nghTa sff vat chi, hffu kha hdnh tac hanh thj dao. Nhffpc hoac dpng ho tam the, nai cam tmdc chi thoai ngdn)*"'. 6 ddy, Ngd Thi Nham cung da n l u I l n phffong thffc bieu h i l n cua tu duy con ngudi - ngdn ngff, bcri khi "the hien qua ldi noi" thi nhffng
"tran trd" trong Idng duac bpc Id, giai toa.
Ban ve nhan nghTa, Ngd Thi Nham cdn chi ra tac dung Idu dai va rpng md cGa nd. TU tril't ly "an cu lac nghiep", dng coi d i l u nhan nhu "la ngdi nha y i n dn eda ngudi" ma neu khdng cd no thi con ngudi
"khdng di) dam duang duac" nhffng cdng viec Idn d d d i ' " \ Ong coi viec tff minh thffc hanh dieu nghTa thi bao gid eung cam thay "ddu dau dat trcri deu cung
thenh thang". Vi the, dng nhan manh trong mpi suy nghT phai hudng tdi nhffng chuan muc dao dffc cua ngffdi cd Idng nhan, ngffdi cd dung khf, eda bac tn gia. Bdi, ngudi cd Idng nhan thi khdng nd lam hai ngffdi de mffu Icri cho minh; ngffdi cd dung khi khdng bao gid tranh ke manh, khinh Idn ke ydu; bac tn gia khdng bao gid muu toan no bung bang chut lpi nho, q u i n di cai hga 1 ^ ch^t ngudl'^*'. Cd the nhan thay d day, dng-da neu len djnh hudng suy nghT va hanh dpng theo hinh mdu cua ngudi quan tff vdi cac pham ehat ca ban la nhdn - tri - dung.
Ngd Thi Nham eung chi ra phuong phap suy nghT phu hap dao ly chinh nghTa: "Vile ddi cd luc thudng lue bien, cai dang quy Id su hieu bi^t ve dao ly, giffa sdng va ch^t, mat cdn, phai tim cai d i l u hop v^' chinh nghTa, cdn giau sang phu quy thi khdng lien quan gi vao dd"'^^'. Theo dng, do la Idi day bao cua Thanh nhan vdi "nghTa rong ;? sdu, phai theo tffng loai ma suy xet mdi hidu dupc". Nhu the, Ngd Thi Nham du cd chi ra phuong phap suy nghT, hanh dpng dffa t r i n nen tang nhdn nghTa nhffng khdng vuot khoi gidi han cua nha Nho va nhffng chuan mffc dao dffc CLia Nho giao.
Trong quan n i l m v l nhdn nghTa, Ngd Thi Nham da khdng chi nhan manh tinh yeu thuong con ngudi ma cdn chi ra phuang phap tff duy va hanh dpng dua tren nen tang nhan nghTa. Ong xae djnh nhdn nghTa la dau mdi va dich den cCia dao iam ngucri.
Biem mdi trong quan niem v^ nhan nghTa cua dng so vdi cac bac tien bdi Id da gan sff tdn trpng gia tn lam ngudi v(!ri viec thffc h i l n quyen sdng ciia con ngffdi, trong do cd ngudi phy nff. Qua quan n i l m cija dng, tinh nhan van va ehilu sdu tff tffdng dan tdc dffpc bo sung vao pham tm "nhan nghTa", gdp phan hinh thdnh va phat trien ban sac ddn tdc trong Nho giao V i l t Nam. Nhffng quan n i l m dd cua Ngd Thi Nham chUa dffng nhffng gia trj nhat djnh va cd y nghTa ddi vcri vile giao due con n g u ^ d nudc ta hien nay.fE)
11 - Vien Nghien cihi Hdn Nom: Ngd Thi Nhdm todn tap. Sdd, tap II, tr.360.
12 - Vien Nghien cdlu Hdn Ndm: Ngd Thi Nhdm todn tap, Sdd. tdp II, tr.829.
13 • Viin Nghien cthi Hdn Ndm: Ngd Thi Nhdm todn tdp, Sdd, tap I, tr.666.
14 - Vien Nghien cUu Hdn Nom, Ngo Thi Nhdm todn tap, Sdd, tap II, tr.666.
15 - Vien Nghien cihi Hdn Ndm. Ngo Tki Nhdm todn tap, Sdd, tap IV, tr.485.
TAP CHi GIAO Dye LV LU^N - SO 246 <5/2016)« 23
