vÒ vÊn ®Ò t«n gi¸o ë viÖt nam(*)

(1)

vÒ vÊn ®Ò t«n gi¸o ë viÖt nam

^(*)

trÇn b¹ch ®»ng

hi nghiªn cøu vÒ t«n gi¸o ë ViÖt Nam, nhiÒu häc gi¶ n−íc ngoµi c¶m thÊy khã kh¨n, phøc t¹p v× sù thê cóng rÊt ®a d¹ng.

Còng cã ng−êi cho r»ng c¸c t«n gi¸o hiÖn hµnh kh«ng cã ®¹o gi¸o nµo thuÇn tóy cña ViÖt Nam mµ du nhËp tõ n−íc ngoµi: ®¹o PhËt tõ Ên

§é, Trung Quèc sang, ®¹o Thiªn Chóa tõ ph−¬ng T©y, L·o gi¸o còng tõ Trung Quèc, v.v... Nh÷ng ®¹o gi¸o néi sinh nh− Cao §µi tù cho lµ "siªu ®¹o" nh−ng trªn ®iÖn thê cña Tßa Th¸nh cã gi¸o chñ cña nhiÒu t«n gi¸o kh¸c, kÓ c¶ danh nh©n v¨n hãa. Cßn Hßa H¶o còng lÊy tªn lµ PhËt gi¸o Hßa H¶o.

Tõ xa x−a, ng−êi ViÖt Nam ®· thê cóng tr−íc khi cã c¸c t«n gi¸o ngo¹i nhËp. Ph¶i ch¨ng ng−êi ViÖt Nam kh«ng cã mét ®¹o gèc nµo cña riªng m×nh vµ viÖc thê cóng ch−a ®ñ nghÜa lµ mét t«n gi¸o theo c¸ch hiÓu chÆt chÏ nh− n−íc ngoµi th−êng dïng.

D©n téc ViÖt Nam cã §Òn Hïng ë Phong Ch©u, tØnh Phó Thä, víi ngµy giç Tæ mïng 10 th¸ng Ba, cã ®Òn thê çc vÞ anh hïng cøu n−íc nh− Hai Bµ Tr−ng, Bµ TriÖu, Lý Th−êng KiÖt, TrÇn H−ng §¹o, Quang Trung, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh, thê çc danh nh©n v¨n hãa, thê çc vÞ tõng hiÓn hiÖn ®Ó phß d©n cøu n−íc nh− Phï

§æng Thiªn V−¬ng v.v... ë ®Êt thÐp Cñ Chi thuéc TP. Hå ChÝ Minh, chóng ta lËp ®Òn thê BÕn D−îc ®Ó thê cóng c¸c liÖt sÜ. Thê cóng h¼n hoi chø kh«ng ph¶i chØ lµ mét ®Þa danh di tÝch lÞch sö hay mét cuéc tr−ng bµy hiÖn vËt.

Trong tõng lµng, cã thê Thµnh Hoµng, nay thê thªm liÖt sÜ, nh÷ng ng−êi cã c«ng lín trong kh¸ng chiÕn chèng ngo¹i x©m. Mçi dßng hä cã nhµ thê Tæ, mçi ngµnh nghÒ thê tæ phô, cã ngµy giç tæ s−, mçi gia ®×nh cã bµn thê tæ tiªn, «ng bµ vµ nh÷ng ng−êi ®· khuÊt.

NÕu kh«ng kÓ viÖc thê cóng c¸c vÞ thÇn linh siªu nhiªn ë kh¾p n¬i, th× viÖc thê cóng tæ tiªn, nh÷ng ng−êi cã c«ng sinh thµnh, khai s¸ng, nu«i d−ìng vµ b¶o vÖ sù ph¸t triÓn cña d©n téc, cña gia ®×nh chÝnh lµ mét nÐt ®Ñp trong b¶n s¾c v¨n hãa, trong ®¹o ®øc cña ng−êi ViÖt Nam. ¡n tr¸i nhí kÎ trång c©y, uèng n−íc nhí nguån lµ thÓ hiÖn ®øc tÝnh nh©n nghÜa, trung hiÕu, nÕu lµm ng−îc l¹i lµ vong b¶n, mÊt gèc...

*. Nhµ nghiªn cøu TrÇn B¹ch §»ng tõ TP. Hå ChÝ Minh göi cho tßa so¹n bµi viÕt: VÊn ®Ò T«n gi¸o-T− t−ëng vµ chÝnh s¸ch x∙ héi. Do khu«n khæ cña t¹p chÝ chóng t«i xin trÝch ®¨ng mét phÇn cña bµi viÕt trªn. §Çu ®Ò bµi trÝch ®¨ng nµy lµ cña t¹p chÝ nghiªn cøu t«n gi¸o.

K

(2)

§−¬ng nhiªn, trong viÖc thê cóng cã mét khÝa c¹nh thuéc vÒ tÝn ng−ìng. §èt mét nÐn nhang c¾m trªn bµn thê ®Ó tá lßng t«n kÝnh, còng cã thÓ kÌm theo viÖc khÊn v¸i, thØnh cÇu vong linh ng−êi ®· khuÊt phï hé cho cuéc sèng cña m×nh ®−îc yªn lµnh, may m¾n, tai qua n¹n khái. XÐt cho cïng, khÝa c¹nh nµy kh«ng cã h¹i v× nã lµm cho ng−êi thØnh cÇu bít lo l¾ng, yªn t©m "ë hiÒn gÆp lµnh", ®−îc tæ tiªn, «ng bµ lu«n ë bªn c¹nh ®Ó gióp ®ì. Cóng b¸i trong nh÷ng ngµy giç, tÕt lµ nh÷ng dÞp sum häp gia ®×nh ®Ó con ch¸u nhí c«ng ¬n tæ tiªn, «ng bµ vµ nh÷ng ng−êi th©n ®· khuÊt, t¹o mét nÐt ®Ñp cña truyÒn thèng gia ®×nh, chèng sù tha hãa tiªu cùc tõ x·

héi.

Tr−íc ®©y, ®· cã ý kiÕn cùc ®oan coi tÊt c¶

viÖc thê cóng lµ mª tÝn dÞ ®oan, coi ®êi sèng t©m linh lµ kh«ng cÇn thiÕt dÉn ®Õn viÖc phñ nhËn qu¸ khø tèt ®Ñp, x©m ph¹m mét c¸ch ngí ngÈn ®Õn nh÷ng n¬i thê cóng cÇn ®−îc b¶o vÖ mµ l¹i ®−îc coi lµ b¶o vÖ thuÇn phong mÜ tôc cña d©n téc.

Cã thÓ nãi khÝa c¹nh ®¹o ®øc trong viÖc thê cóng nãi trªn lµ chñ yÕu vµ nÕu coi ®ã lµ ®¹o

®øc th× ®ã chÝnh lµ ®¹o gèc, ®¹o nÒn cña ng−êi ViÖt Nam.

TÊt c¶ c¸c t«n gi¸o kh¸c tõ bªn ngoµi vµo nh− ®¹o PhËt, ®¹o Thiªn Chóa v.v... kh«ng thÓ xãa bá ®−îc ®¹o gèc ®ã mµ rèt cuéc ph¶i chung sèng phï hîp víi nã, nÕu muèn thu phôc ®−îc tÝn ®å. NhiÒu gia ®×nh ViÖt Nam cã trang thê PhËt, thê thÇn linh nh−ng bao giê còng nhá h¬n bµn thê tæ tiªn, «ng bµ. C¸c tÝn ®å Thiªn Chóa gi¸o ®Õn nay vÉn thê tæ tiªn, nh÷ng ngµy giç, ch¹p vÉn lµm cç cÇu nguyÖn cho ng−êi ®·

khuÊt. §èi víi nh÷ng gia ®×nh kh«ng lËp bµn thê tæ tiªn riªng th× chØ lµ viÖc chuyÓn bµn thê tæ tiªn ®Õn bµn thê Chóa, tøc lµ thê phông tæ tiªn qua bµn thê Chóa.

Nh÷ng ®¹o gi¸o néi sinh cµng kh«ng thÓ bá

®¹o thê cóng tæ tiªn, «ng bµ. §¹o Cao §µi

khuyªn con ng−êi thê cóng tæ tiªn nh−ng kh«ng cóng mÆn vµ ®èt vµng m·. Cßn PhËt gi¸o Hßa H¶o ®−a hiÕu nghÜa vµ ®Êt n−íc lªn hµng ®Çu trong bèn ®iÒu ©n (©n tæ tiªn cha mÑ,

©n ®Êt n−íc, ©n tam b¶o vµ ©n ®ång bµo, nh©n lo¹i).

Còng tõ ®¹o gèc nµy, ng−êi ViÖt Nam tiÕp thu mét c¸ch tù nhiªn ®¹o lÝ cña B¸c Hå:

"Trung víi n−íc, hiÕu víi d©n" trong sù nghiÖp gi¶i phãng d©n téc vµ x©y dùng ®Êt n−íc.

Mét ®Æc ®iÓm lín n÷a cña t×nh h×nh tÝn ng−ìng cÇn ®−îc l−u ý lµ tÝnh bao dung tÝn ng−ìng cña ng−êi ViÖt Nam.

TÝnh bao dung, t− t−ëng phãng kho¸ng trong ®èi nh©n xö thÕ n»m trong nh©n c¸ch ViÖt Nam, h×nh thµnh trong qu¸ tr×nh ®oµn kÕt, kÒ vai s¸t c¸nh v−ît mäi khã kh¨n gian khæ suèt mét ngh×n n¨m dùng n−íc vµ gi÷

n−íc.

ë ViÖt Nam kh«ng cã sù k× thÞ t«n gi¸o, cµng kh«ng cã xung ®ét v× lÝ do dÞ biÖt t«n gi¸o. Cßn chuyÖn bän ®Õ quèc lîi dông nh÷ng phÇn tö ®éi lèt t«n gi¸o ®Ó chia rÏ nh©n d©n, chèng l¹i d©n téc trong mét sè tr−êng hîp nµo

®ã kh«ng thuéc lÜnh vùc k× thÞ t«n gi¸o.

ChuyÖn vua chóa ViÖt Nam cÊm ®¹o Thiªn Chóa xuÊt ph¸t tõ sù lo sî ®¹o tiÕp tay cho giÆc ngoµi. Cßn Ng« §×nh DiÖm ®µn ¸p c¸c

®¹o PhËt, Cao §µi, Hßa H¶o −u ®·i Thiªn Chóa gi¸o ®Ó t¹o c¬ së x· héi cho m×nh l¹i thuéc thñ ®o¹n chÝnh trÞ.

Tuy còng cã nh÷ng cuéc tranh luËn trªn b¸o chÝ xung quanh gi¸o lÝ cña ®¹o PhËt vµ

®¹o Thiªn Chóa vµo nh÷ng n¨m 30 cña thÕ kØ nµy, nh−ng kh«ng v× thÕ mµ sù dÞ biÖt t«n gi¸o trë thµnh lÝ do ®Ó k× thÞ hay khinh miÖt nhau.

§èi víi ng−êi ViÖt Nam, ®¹o nµo còng

®−îc coi träng, miÔn lµ gi¸o lÝ kh«ng ®i

(3)

ng−îc l¹i ®¹o ®øc c¨n b¶n cña d©n téc, tr¸i víi thuÇn phong mÜ tôc cña nh©n d©n, kh«ng ph¶n l¹i lîi Ých cña céng ®ång, cña ®Êt n−íc.

Trong nhiÒu gia ®×nh, c¸c thµnh viªn cã thÓ theo nhiÒu ®¹o hoÆc kh«ng theo ®¹o mµ vÉn sèng víi nhau yªn lµnh, kh«ng xÝch mÝch v× lÝ do t«n gi¸o. LÔ PhËt ®¶n, lÔ Chóa Gi¸ng sinh lµ ngµy vui chung cña c¶ l−¬ng vµ gi¸o.

Cã thÓ nãi, tÝnh bao dung tÝn ng−ìng, t−

t−ëng tù do tÝn ng−ìng thuéc nÕp nghÜ, nÕp sèng b×nh th−êng cña ng−êi ViÖt Nam, lµ c¬ së cña sù ®oµn kÕt l−¬ng - gi¸o trong sù nghiÖp dùng n−íc vµ gi÷ n−íc.

Mét nÐt næi bËt cña t×nh h×nh t«n gi¸o ë ViÖt Nam lµ sù t¸c ®éng m¹nh mÏ cña thêi cuéc, cña c¸c biÕn cè, sù kiÖn chÝnh trÞ ®Õn c¸c ®¹o gi¸o, nhÊt lµ trong hai thÕ kØ qua.

Nh©n tè t¸c ®éng trùc tiÕp vµ m¹nh nhÊt lµ cuéc ®Êu tranh gi¶i phãng d©n téc liªn tôc diÔn ra tõ khi thùc d©n Ph¸p ®¸nh chiÕm n−íc ta vµo gi÷a thÕ kØ XIX cho ®Õn khi hoµn thµnh sù nghiÖp chèng Mü cøu n−íc th¸ng T− n¨m 1975.

DiÔn biÕn s«i ®éng cña thêi cuéc b¾t buéc c¸c t«n gi¸o ph¶i tá th¸i ®é, ®øng vÒ trËn tuyÕn nµo trong cuéc ®Êu tranh dÉn ®Õn sù ph©n hãa kh«ng thÓ tr¸nh ®−îc, chñ yÕu theo ba ph−¬ng h−íng sau:

1. §a sè tÝn ®å vµ chøc s¾c h−íng vÒ cuéc

®Êu tranh gi¶i phãng d©n téc, tham gia b»ng nhiÒu h×nh thøc, kÓ c¶ nh÷ng phÐp thÇn bÝ mµ chÝnh quyÒn thùc d©n gäi lµ “chñ nghÜa d©n téc t«n gi¸o”.

2. CÇu an, yÕm thÕ, nh¾m m¾t tr−íc thêi cuéc, khuyªn tÝn ®å chØ lo viÖc ®¹o, lo lµm ¨n, tr¸nh tham gia ho¹t ®éng chÝnh trÞ. Th¸i ®é nµy

®−¬ng nhiªn cã lîi cho giai cÊp thèng trÞ.

3. BÞ ®Õ quèc lîi dông, chia rÏ, l«i kÐo

®øng vÒ phÝa kÎ thï d©n téc, chèng l¹i sù nghiÖp c¸ch m¹ng, chèng nh©n d©n. Bän ph¶n

®éng ®éi lèt t«n gi¸o xuyªn t¹c gi¸o lÝ, mua chuéc tÝn ®å mÊt c¶nh gi¸c cã thÓ g©y thiÖt h¹i cho cuéc ®Êu tranh, nh−ng cuèi cïng còng thÊt b¹i.

LÞch sö ®· chøng minh xu h−íng chñ yÕu cña c¸c t«n gi¸o ë n−íc ta lµ h−íng vÒ d©n téc, g¾n bã víi ®Êt n−íc. XÐt cho cïng th×

gi÷a c¸c gi¸o lÝ vµ truyÒn thèng yªu n−íc, th−¬ng nßi cña ng−êi ViÖt Nam kh«ng cã m©u thuÉn mµ hç trî lÉn nhau. §èi víi phËt tö ViÖt Nam kh«ng cã sù khiªn c−ìng gi÷a §¹o ph¸p vµ D©n téc, còng gièng nh− ®èi víi Thiªn Chóa gi¸o th× kÝnh Chóa vµ yªu n−íc lµ thuËn lÝ.

N¨m 1926, tr¶ lêi c©u hái cña nhµ b¸o: “Ai xui thÇy chïa ®i biÓu t×nh”, s− ThiÖn ChiÕu thuéc Chïa Linh S¬n ®· viÕt b¸o tr¶ lêi:

“ThuyÕt tõ bi cøu khæ cña PhËt tæ xui phËt tö tham gia nh÷ng cuéc vËn ®éng yªu n−íc th−¬ng d©n chí kh«ng ai xui c¶”. Còng ®óng nh− «ng §Ëu Quang LÜnh, mét linh môc cèt c¸n cña phong trµo Duy T©n bÞ Ph¸p b¾t ®µy ra C«n §¶o ®· nãi: “Tr−íc khi lµm ng−êi tu hµnh, ph¶i lµ mét c«ng d©n yªu n−íc ®·”.

ThiÕt nghÜ, kh«ng cÇn chøng minh thªm v×

s¸ch b¸o ®· ®−a kh¸ nhiÒu sö liÖu vÒ c¸c xu h−íng t«n gi¸o ë n−íc ta.

*

* *

Trªn miÒn ®Êt míi phÝa Nam cña Tæ quèc, t«n gi¸o cã mét sè nÐt riªng, tuy vÒ gi¸o lÝ c¬ b¶n vÉn gièng víi c¸c vïng kh¸c trong c¶

n−íc. Nh÷ng nÐt ®Æc thï b¾t nguån tõ nh÷ng

®iÒu kiÖn tù nhiªn, kinh tÕ, ®êi sèng x· héi v¨n hãa cã phÇn kh¸c víi phÝa B¾c.

Bªn c¹nh nh÷ng thuËn lîi vÒ thæ nh−ìng, khÝ hËu nhiÖt ®íi cho n«ng nghiÖp, trªn ®Êt míi hoang vu nµy chøa ®ùng nhiÒu søc m¹nh tù nhiªn ®e däa cuéc sèng hµng ngµy cña con ng−êi dï ë ®ång b»ng b¸t ng¸t hay rõng nói

©m u. Còng gièng nh− ë phÝa B¾c, nói cao cµng lµ n¬i dÔ ph¸t sinh sù thê cóng, h×nh nh−

(4)

c¸c vÞ thÇn linh, Trêi, PhËt ngù ë trªn cao ®Ó chi phèi mu«n loµi. NÕu ë phÝa B¾c cã T¶n Viªn s¬n thÇn, cã Chïa H−¬ng trªn nói th× ë Nam Bé, tuy Ýt nói nh−ng còng lµ n¬i thê cóng vµ ®iÓm khai ®¹o huyÒn bÝ cña mét sè t«n gi¸o. ë miÒn

§«ng cã Chïa Bµ ë nói Bµ §en, miÒn T©y vïng nói Hµ Tiªn, An Giang, Ch©u §èc lµ n¬i tËp trung thê cóng, chïa chiÒn, miÕu m¹o thiªng liªng. Gi¸o s− TrÇn V¨n Giµu cã nhËn xÐt r»ng:

“§ång b»ng s«ng Cöu Long lµ miÕng ®Êt hÕt søc mÇu mì vµ còng lµ miÕng ®Êt s¶n sinh nhiÒu ®¹o kh¸ l¹ lïng, mª tÝn dÞ ®oan hÕt søc phæ biÕn”⁽¹⁾.

hµnh trang t«n gi¸o cña l−u d©n vµo ®Êt míi cã ®ñ tam gi¸o vµ ®¹o thê tæ tiªn, «ng bµ. Tuy nhiªn, Nho gi¸o vèn kh«ng s©u s¾c ®èi víi ®a sè l−u d©n Ýt häc, vÒ sau l¹i tá ra bÊt lùc ®èi víi cuéc x©m l¨ng cña thùc d©n Ph¸p nªn PhËt gi¸o vµ §¹o gi¸o næi tréi lªn cïng víi ma thuËt cæ truyÒn trén lÉn víi nhau.

Víi hµnh trang ®ã, còng dÔ hiÓu r»ng, sèng trªn vïng ®Êt míi ®Çy mèi ®e däa cña c¸c lùc l−îng tù nhiªn xa l¹ th× cã sù phong phó, ®a d¹ng vÒ mÆt tÝn ng−ìng cña l−u d©n. Chóng ta còng thÊy mét sù pha trén vµ ¶nh h−ëng cña luång t«n gi¸o Nam ¸ cña ng−êi Ch¨m, ch−a kÓ PhËt gi¸o TiÓu thõa cña ng−êi Khmer, Håi gi¸o,

®¹o Bah'ai v.v...

Ngoµi nh÷ng t«n gi¸o lín nh− PhËt gi¸o, Thiªn Chóa gi¸o, Cao §µi, Hßa H¶o cßn cã nhiÒu ®¹o nhá, sím në chãng tµn nh− ®¹o Lµnh,

®¹o PhËt §−êng, ®¹o Minh S−, ®¹o PhËt ThÇy,

®¹o HiÕu NghÜa, thËm chÝ l¹ lïng nh− ®¹o Dõa,

®¹o N»m, ®¹o §i ChËm v.v... Thùc tr¹ng ®ã cho thÊy cã sù dÔ d·i, kh«ng s©u s¾c trong mª tÝn cña tÝn ®å, còng dÔ bá ®¹o nÕu thÊy kh«ng cßn linh nghiÖm. ë nh÷ng ®¹o nhá, gi¸o chñ cã tr×nh ®é hiÓu biÕt nh−ng kh«ng h¬n tÝn ®å bao nhiªu, gi¸o lÝ mang nÆng tÝnh thùc dông.

VÒ mÆt kinh tÕ, ë Nam Bé sau mét thêi gian khai ph¸, s¶n xuÊt hµng hãa chiÕm −u thÕ so víi

víi kinh tÕ c«ng nghiÖp ®−îc khai th¸c nhÊt lµ tõ khi Ph¸p x©m chiÕm. VÒ mÆt x· héi, sù rµng buéc phong kiÕn láng lÎo t¹o nh÷ng tiÒn

®Ò d©n chñ cña n«ng d©n ë ®Þa ph−¬ng. TÝnh n¨ng ®éng, phãng kho¸ng, tÝnh hiÖu qu¶, thùc dông næi tréi lµm cho con ng−êi Ýt b¶o thñ h¬n. Nh÷ng t¸c ®éng vÒ kinh tÕ - x· héi ®ã ®èi víi t«n gi¸o còng lµm cho nh÷ng t«n gi¸o cò n¨ng ®éng h¬n, Ýt b¶o thñ h¬n vµ kÝch thÝch sù ra ®êi cña nh÷ng t«n gi¸o míi. TÝnh yÕm thÕ cña t«n gi¸o gi¶m, tÝnh nhËp thÕ t¨ng lªn.

Trªn vïng ®Êt míi ®Çy biÕn ®éng ®ã, t«n gi¸o kh«ng thÓ b¶o thñ nh− ®iÓm xuÊt ph¸t.

Ph¶i ®æi míi tõ tri thøc ®Õn hµnh ®éng.

Ta cã thÓ thÊy biÓu hiÖn cña tri thøc hãa trong phong trµo ChÊn h−ng PhËt gi¸o vµo nh÷ng n¨m 30, tuy ®· cã mÇm mèng tõ nh÷ng n¨m 20. NhiÒu b¸o chÝ, s¸ch vë PhËt gi¸o ra

®êi, kÓ c¶ s¸ch dÞch. NhiÒu héi PhËt gi¸o ra

®êi ë Nam Kú nh− Héi PhËt gi¸o T−¬ng tÕ do Chïa Tam B¶o (R¹ch Gi¸) chñ tr−¬ng. Héi nµy bÞ chÝnh quyÒn thùc d©n gi¶i t¸n v× xÐt b¾t

®−îc mét x−ëng lµm t¹c ®¹n trong Chïa Tam B¶o vµo n¨m 1940. Héi L−ìng Xuyªn PhËt häc cã mét tr−êng PhËt häc, An Nam PhËt häc, Héi Nam Kú nghiªn cøu PhËt häc, v.v...

§Ò tµi c¸c cuéc tranh luËn trªn b¸o chÝ xung quanh c¸c vÊn ®Ò cña gi¸o lÝ PhËt gi¸o nh−: cã Th−îng §Õ s¸ng t¹o mu«n vËt kh«ng?

Cã linh hån bÊt tö kh«ng ? Cã Thiªn §−êng, n−íc TÞnh §é, T©y Ph−¬ng cùc l¹c kh«ng ? Cã hay kh«ng cã ngo¹i giíi ? v.v... C¸c nhµ s−

ThiÖn ChiÕu, ThÝch §«n HËu, B¸c sÜ Lª §×nh Th¸m tÝch cùc tham gia diÔn ®µn nµy...

1.TrÇn V¨n Giµu. Sù ph¸t triÓn cña t− t−ëng ë ViÖt Nam tõ thÕ kØ XIX ®Õn c¸ch m¹ng th¸ng T¸m. Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1996. TËp I, tr. 508.

(5)

Nh÷ng häc gi¶ ®−¬ng thêi ngoµi ®¹o PhËt còng tham gia phª b×nh sù chÊn h−ng PhËt gi¸o.

Tranh luËn vÒ chÊn h−ng PhËt gi¸o råi ch−a thÊy lèi ra. S− ThiÖn ChiÕu lóc cßn gi¸o thä ë Linh S¬n Tù ®· nghiÒn ngÉm ®«i c©u ®èi ë cöa chïa, l−îc dÞch nh− sau:

"§¹o PhËt lµ nhËp thÕ chø kh«ng ph¶i yÕm thÕ.

Tõ bi l¾m lóc ph¶i s¸t sinh ®Ó cøu hé chóng sinh"

S− ThiÖn ChiÕu tÝch cùc tham gia tranh luËn vµ ®Õn n¨m 1936 ®· ph¸t hµnh cuèn s¸ch lµm chÊn ®éng d− luËn lóc bÊy giê, tùa ®Ò: T¹i sao t«i c¶m ¬n ®¹o PhËt ?

Tr−íc nh÷ng bÕ t¾c, m©u thuÉn gi÷a PhËt gi¸o vµ ®êi th−êng, cã ng−êi hái ThiÖn ChiÕu ph¶i gi¶i khæ cho chóng sinh vÒ chç nµo? S−

cho r»ng cuéc ®Êu tranh ®Ó gi¶i khæ lµ cuéc ®Êu tranh trong x· héi, gi¶i khæ trªn mÆt ®Êt chí kh«ng ph¶i ë kiÕp t¸i sinh h·o huyÒn.

Xu h−íng g¾n víi cuéc ®Êu tranh cña d©n téc, g¾n víi ho¹t ®éng cøu khæ trong ®ång bµo cña PhËt gi¸o ngµy cµng m¹nh vµ sau nµy chi phèi xu h−íng hµnh ®¹o, thÓ hiÖn râ nhÊt trong c¸c cuéc kh¸ng chiÕn chèng x©m l−îc.

Sau HiÖp ®Þnh GenÌve 1954, c¸c nhµ tu hµnh PhËt gi¸o ë miÒn B¾c di c− vµo Nam ®· cïng víi PhËt gi¸o phÝa Nam nhanh chãng g¾n tÝn ng−ìng víi chÝnh trÞ vµ ®µo t¹o gi¸o héi bµi b¶n h¬n theo triÕt häc PhËt gi¸o ph−¬ng T©y. Ho¹t

®éng PhËt gi¸o cã lÝ luËn, cã tæ chøc chÆt chÏ vµ n¨ng ®éng h¬n, g¾n ®¹o víi ®êi kh¨ng khÝt h¬n.

T×nh h×nh Thiªn Chóa gi¸o ë Nam Bé còng cã ®Æc ®iÓm riªng so víi phÝa B¾c. Dï cho ®¹o Thiªn Chóa cã thuËn lîi do kh«ng bÞ h¹n chÕ bëi lÖnh cÊm ®¹o cña triÒu ®×nh nh− ë miÒn Trung, miÒn B¾c nh−ng sù ph¸t triÓn cña ®¹o gÆp ph¶i trë ng¹i kh¸c, ®ã lµ ®¹o thê Tæ tiªn,

«ng bµ cña l−u d©n rÊt m¹nh. Tuy cã nh÷ng vïng tËp trung gi¸o d©n nh− Cï lao Giªng, T©n TriÒu, C¸i M¬n v.v... nh−ng kh«ng biÕn thµnh nh÷ng vïng Thiªn Chóa gi¸o toµn tßng nh− Bïi Chu, Ph¸t DiÖm. ¶nh h−ëng cña ®¹o

®èi víi x· héi ë c¸c vïng cã ®¹o kh«ng lín nh− ë mét sè vïng phÝa B¾c.

Sù h×nh thµnh c¸c ®Þa phËn Thiªn Chóa gi¸o ë Nam Bé còng rÊt chËm. NÕu ®Þa phËn Hµ Néi ®−îc thµnh lËp n¨m 1679 th× 165 n¨m sau, ®Þa phËn ®Çu tiªn cña Nam Bé míi ®−îc thµnh lËp ë Sµi Gßn (1844).

Thiªn Chóa gi¸o vµo vïng ®Êt n¨ng ®éng nµy trong bèi c¶nh t− b¶n ph−¬ng T©y ®Õn kÝch thÝch ph¸t triÓn s¶n xuÊt hµng hãa, t¹o m«i tr−êng cã tÝnh c¸ch c«ng nghiÖp, cµng t¹o bé mÆt t«n gi¸o kh¸c víi vïng n«ng th«n tù cÊp tù tóc mang nÆng tÝnh b¶o thñ. Sè l−îng gi¸o d©n Nam Bé tuy Ýt nh−ng g¾n víi ®êi th−êng m¹nh h¬n.

Khi cuéc Kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p bïng næ, bÊt chÊp lêi ®e däa cña Tßa Kh©m m¹ng tuyÖt th«ng c¸c gi¸o d©n nµo tham gia ®Êu tranh, rÊt nhiÒu linh môc ®· ra b−ng biÒn gãp phÇn ®¸nh giÆc cøu n−íc. Cã gia ®×nh c¶ ba gi¸o sÜ tham gia kh¸ng chiÕn nh− c¸c «ng NguyÔn B¸ LuËt, NguyÔn B¸ Sang, NguyÔn B¸

KÝnh. NhiÒu trÝ thøc C«ng gi¸o cã tªn tuæi nh−

Th¸i V¨n Lung, NguyÔn Thµnh VÜnh, Ph¹m Ngäc ThuÇn, Ph¹m Ngäc Th¶o, NguyÔn Tù Do v.v...®· gi÷ nh÷ng chøc vô quan träng trong Kh¸ng chiÕn.

Cuéc di c− gi¸o d©n tõ miÒn B¾c vµo Nam sau HiÖp ®Þnh GenÌve 1954 ®· lµm t¨ng sè gi¸o d©n t¹i chç lªn gÊp ®«i. Lóc ®Çu Ng«

§×nh DiÖm dùa vµo sè gi¸o d©n nµy ®Ó thùc hiÖn ©m m−u chia rÏ t«n gi¸o, chia rÏ d©n téc nh−ng chØ sau mét thêi gian ng¾n, ©m m−u ®ã bÞ v¹ch mÆt. Rèt cuéc, søc m¹nh cña tÝnh c¸ch Nam Bé trïm lªn, h−íng C«ng gi¸o trë vÒ víi

(6)

d©n téc. C¸c linh môc ®−îc ®µo t¹o ë BØ, Ph¸p ... hµnh ®¹o nh− ë ph−¬ng T©y, mÆc ¸o s¬mi

®eo Th¸nh gi¸ vµ x«ng x¸o trong ®êi th−êng, thÝch nghi víi hoµn c¶nh. §· cã nhiÒu cuéc ®Êu tranh trªn b¸o chÝ, tæ chøc ñng hé Kh¸ng chiÕn,

®Êu tranh chèng chÕ ®é lao tï hµ kh¾c cña chÝnh quyÒn tay sai, tæ chøc cøu ®ãi, b¶o vÖ quyÒn lîi cho ng−êi lao ®éng, ®ßi lËp l¹i hßa b×nh v.v... ë hÇu hÕt c¸c ®Þa ph−¬ng, nhiÒu linh môc vµ gi¸o d©n ®· tÝch cùc tham gia chèng Mü cøu n−íc.

Cã thÓ nãi Thiªn Chóa gi¸o ë Nam Bé ®· trë thµnh lùc l−îng nh¹y c¶m víi ®êi sèng x· héi, lµ lùc l−îng tiÕn bé ®¸ng tù hµo víi truyÒn thèng yªu n−íc cña d©n téc, gãp phÇn xãa mÆc c¶m tõ x−a r»ng C«ng gi¸o tiÕp tay cho thùc d©n Ph¸p.

§Ó gãp phÇn lµm râ t¸c ®éng cña thêi cuéc

®Õn t«n gi¸o, xin ®iÓm qua mét vµi nÐt vÒ mét sè ®¹o gi¸o néi sinh ë Nam Bé.

§¹o Cao §µi cã danh x−ng lµ §¹i ®¹o Tam kú Phæ ®é ®−îc chÝnh thøc thµnh lËp theo Tê Khai ®¹o göi Thèng ®èc Nam Kú ®Ò ngµy 7-10- 1926. Trong sè 28 ng−êi kÝ tªn d−íi tê khai

®øng ®Çu lµ «ng Lª V¨n Trung⁽²⁾, ta thÊy chØ trõ ba vÞ thÇy tu, cßn ®Òu thuéc tÇng líp c«ng chøc, quan l¹i, nghiÖp chñ, ®iÒn chñ.

Sù ra ®êi cña ®¹o Cao §µi g¾n chÆt víi bèi c¶nh kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi Nam Bé trong cuéc khai th¸c thuéc ®Þa quy m« cña thùc d©n Ph¸p sau ThÕ chiÕn thø nhÊt. Lóc ®ã ë Nam Bé h×nh thµnh mét tÇng líp t− s¶n gèc ®Þa chñ vµ tÇng líp c«ng chøc, quan l¹i cã yªu cÇu v−¬n lªn trong kinh doanh, muèn cã vÞ trÝ chÝnh trÞ ®Ó hç trî c¹nh tranh víi t− b¶n Ph¸p.

Tuy Cao §µi kh«ng ph¶i mét t«n gi¸o c¶i l−¬ng, nh−ng vÉn lµ s¶n phÈm cña t− t−ëng c¶i l−¬ng vÒ chÝnh trÞ. Thùc d©n Ph¸p thÊy tr−íc tÝnh tÊt yÕu cña nhu cÇu c¶i l−¬ng ®ã, nªn ch¼ng nh÷ng cho phÐp mµ cßn ®Õn dù lÔ thµnh lËp ®¹o.

VÒ mÆt gi¸o lÝ, ®¹o kh«ng dùa trªn mét c¬

së triÕt häc ®éc lËp nh− çc t«n gi¸o kh¸c mµ coi m×nh ®−îc giao sø mÖnh ®øng trªn çc ®¹o tõng cã trªn thÕ gian ®Ó lµm cho con ng−êi hµnh ®¹o ®óng víi §øc ChÝ T«n. Dùa vµo cÇu c¬ vµ çc h×nh thøc mê ¶o t«n gi¸o ®Ó gi¸o hãa tÝn ®å.

§¹o më réng nhanh, ®a sè tÝn ®å cã thu nhËp kh¸ gi¶, thuéc tÇng líp trung l−u cña x·

héi lóc ®ã. HÖ thèng tæ chøc cña ®¹o thÊp tho¸ng c¬ chÕ cña chÝnh quyÒn t− s¶n: lËp ph¸p vµ hµnh ph¸p (HiÖp Thiªn ®µi vµ Cöu Trïng ®µi).

Thµnh phÇn tÝn ®å nhiÒu mµu s¾c ë c¸c ®Þa ph−¬ng kh¸c nhau, ngay tõ lóc khai s¸ng ®·

chia thµnh 12 chi ph¸i mang tÝnh c¸ch c¸t cø víi xu h−íng ho¹t ®éng kh«ng thèng nhÊt.

NhËt vµo §«ng D−¬ng ®· lîi dông Cao §µi - chñ yÕu lµ ph¸i T©y Ninh - lµm chç dùa chÝnh trÞ, t×nh b¸o, tæ chøc lùc l−îng b¸n vò trang, c¶ lµm kinh tÕ n÷a. NhËt còng ®−a Cao

§µi lªn n¾m chÝnh quyÒn khi ®Çu hµng §ång minh nh−ng C¸ch m¹ng th¸ng T¸m ®· lµm vì ý ®å ®ã.

Xu h−íng yªu n−íc ®· cã tõ tr−íc, ®−îc ph¸t huy. NhiÒu chi ph¸i tÝch cùc tham gia Kh¸ng chiÕn nh−: Minh Ch¬n §¹o cña Cao TriÒu Ph¸t ⁽³⁾ ë B¹c Liªu. Cô Ph¸t lµ Chñ tÞch Héi th¸nh Cao §µi 12 ph¸i thèng nhÊt, Chñ tÞch Héi Liªn ViÖt Nam Bé, Cè vÊn ñy ban

2. ¤ng Lª V¨n Trung vèn lµ c«ng chøc dinh Thèng ®èc Nam Kú, thµnh viªn Héi ®ång T− vÊn cña chÝnh quyÒn thuéc ®Þa (Conseil du Gouvernement) do Toµn quyÒn §«ng D−¬ng chØ

®Þnh, ®−îc Ph¸p th−ëng béi tinh (Chevalier de la LÐgion d'honneur).

3. Cô Cao TriÒu Ph¸t vèn lµ ®¹i ®iÒn chñ ë B¹c Liªu, kÜ s− n«ng häc, tõng tham gia C«ng ®oµn ë Ph¸p (CGT), vÒ n−íc tõng lµ thñ lÜnh cña §«ng D−¬ng Lao ®éng §¶ng (mµ ®iÒu lÖ ghi râ lµ theo chñ nghÜa M¸c-Lªnin), tham gia c−íp chÝnh quyÒn ë B¹c Liªu trong C¸ch m¹ng th¸ng T¸m, ®−îc kÕt n¹p vµo §¶ng Céng s¶n §«ng D−¬ng n¨m 1948.

(7)

Kh¸ng chiÕn hµnh chÝnh Nam Bé. ¤ng ®èc phñ NguyÔn Ngäc T−¬ng ®øng ®Çu Ban ChØnh ®¹o BÕn Tre cã hai con tham gia Kh¸ng chiÕn: LiÖt sÜ KÜ s− NguyÔn Ngäc Nhùt, nguyªn ñy viªn x·

héi ñy ban kh¸ng chiÕn hµnh chÝnh Nam Bé vµ NguyÔn Ngäc BÝch, nguyªn Khu bé phã Khu 9, v.v...

Trong lóc ®ã, Ph¸p tæ chøc mét sè lùc l−îng Cao §µi chiÕm ®ãng mét sè vïng, lÊy T©y Ninh lµm c¨n cø chÝnh. R¶i r¸c kh¾p Nam Bé ®Òu cã

Mét sè ph¸i kh¸c lõng chõng, trung lËp, cã lîi cho Kh¸ng chiÕn (ph¸i §èc phñ Ca ë TiÒn Giang, Liªn Hßa Tæng héi ë Sµi Gßn, v.v... ).

Thêi chèng Mü, l¹i ph©n hãa. LÇn nµy Ph¹m C«ng T¾c ®øng ®Çu ph¸i T©y Ninh h« hµo quèc céng chung sèng, l−u vong lªn Phn«m Pªnh chèng DiÖm. Nhãm Cao Hoµi Sang thay Ph¹m C«ng T¾c gi÷ th¸i ®é trung lËp nh−ng con «ng Cao Hoµi Sang - nhµ gi¸o Cao Hoµi Hµ - lµ c¬

së cèt c¸n cña Kh¸ng chiÕn.

Sau khi bÞ DiÖm ®µn ¸p, Cao §µi tiÕp tôc ph©n hãa. Mét nhãm qu©n phiÖt quy phôc DiÖm do NguyÔn Thµnh Ph−¬ng, V¨n Thµnh Cao, TrÞnh Minh ThÕ cÇm ®Çu. Mét sè tÝn ®å lo yªn æn lµm ¨n, nh−ng phÇn lín tÝn ®å ñng hé Kh¸ng chiÕn b»ng nhiÒu h×nh thøc thÝch hîp. NhiÒu trÝ thøc tham gia MÆt trËn D©n téc gi¶i phãng, ®¹i diÖn lµ Ngäc ®Çu S− NguyÔn V¨n Ngîi, ñy viªn

§oµn chñ tÞch MÆt trËn Trung −¬ng vµ ThiÕu t¸

§Æc biÖt, ®ång bµo Cao §µi Ban ChØnh ®¹o ë Trµ Vinh khi ®−îc tin B¸c Hå mÊt, ®· lËp §Òn thê Hå Chñ TÞch, dï bÞ ®Þch b¾n ph¸

nh−ng vÉn t×m mäi c¸ch söa ch÷a, b¶o vÖ ®Òn thê ®Õn khi gi¶i phãng.

PhËt gi¸o Hßa H¶o ®−îc s¸ng lËp n¨m 1939 do Gi¸o chñ Huúnh Phó Sæ khëi x−íng t¹i x· Hßa H¶o (T©n Ch©u - Ch©u §èc). §a sè tÝn ®å

lµ n«ng d©n miÒn T©y. Gi¸o chñ th−êng lµm th¬ dÔ hiÓu viÕt ra sÊm gi¶ng ®Ó gi¸o hãa chóng sinh, theo ®¹o PhËt, lÊy ph¸p m«n TÞnh

§é lµm c¨n b¶n vµ ®Ò ra c¸ch tu ®¹o t¹i gia ®Ó siªu tho¸t, khuyªn gi¸o d©n kh«ng dïng giÊy tiÒn, vµng b¹c, ph−ín x¸, trai ®µn v.v...

§¹o Hßa H¶o liªn quan ®Õn phong trµo n«ng d©n ë miÒn T©y Nam Bé, mang s¾c th¸i n«ng d©n rÊt ®Ëm. ¤ng Huúnh Phó Sæ sau vµi lÇn lªn nói Tµ L¬n (T©y Nam Campuchia)

§øc ThÇy tõng lµ n¬i nh÷ng c¸n bé c¸ch m¹ng Èn n¸u ®Ó ho¹t ®éng nhÊt lµ sau thÊt b¹i cña khëi nghÜa Nam Kú.

¶nh h−ëng cña thêi cuéc ®Õn ®¹o Hßa H¶o rÊt râ. Trong lêi d¹y cña §øc ThÇy cã ®o¹n:

®ì xø së quª h−¬ng lóc nghiªng nghÌo vµ lµm cho trë nªn ®−îc c−êng thÞnh. R¸ng cøu cÊp n−íc nhµ khi kÎ ngoµi thèng trÞ. Bê câi lÆng, ta míi yªn, quèc gia giµu m¹nh, ta míi Êm"⁽⁴⁾. Gi¸o chñ Huúnh Phó Sæ trong Kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p ®−îc cö lµm Cè vÊn ñy ban Kh¸ng chiÕn hµnh chÝnh Nam Bé. Ta còng

®−îc biÕt S− thóc Hßa H¶o Huúnh V¨n TrÝ tõng lµ Trung ®oµn tr−ëng Trung ®oµn 304 vµ trong Kh¸ng chiÕn chèng Mü lµ ®¹i biÓu PhËt gi¸o Hßa H¶o trong Héi ®ång Cè vÊn ChÝnh phñ C¸ch m¹ng l©m thêi Céng hßa miÒn Nam ViÖt Nam.

4. Cöu Long Giang. Toan ¸nh. Ng−êi ViÖt ®Êt ViÖt - Nam Chi Tïng Th−, Sµi Gßn, 1967, tr. 301.

(8)

Trong lóc ®a sè tÝn ®å vµ chøc s¾c Hßa H¶o, vèn lµ n«ng d©n tÝch cùc tham gia hai cuéc kh¸ng chiÕn th× mét sè phÇn tö lîi dông ®¹o theo ý ®å lµm v−¬ng, lµm t−íng mét vïng, bÞ Ph¸p kÝch ®éng chèng l¹i nh©n d©n nh−: Ba Côt, Hai Ngo¸n, N¨m Löa (GÐnÐral cing feu) nh− ta tõng nghe tiÕng.

Lïi xa thêi gian tõ sau khi Ph¸p x©m chiÕm Nam Bé, ta thÊy cã nhiÒu cuéc khëi nghÜa cña n«ng d©n chèng Ph¸p mang h×nh thøc t«n gi¸o,

®¸ng chó ý lµ:

- Cuéc khëi nghÜa n¨m 1873 do Ch¸nh qu¶n c¬ TrÇn V¨n Thµnh l·nh ®¹o lÊy c¨n cø ë L¸ng Linh vïng nói Sam (An Giang). ¤ng lµ mét vÞ ch©n tu cña chi ph¸i PhËt gi¸o gäi lµ Böu S¬n Kú H−¬ng. Cuéc khëi nghÜa n«ng d©n nµy bÞ giÆc Ph¸p dËp t¾t nhanh chãng.

Cuéc khëi nghÜa n¨m 1875 do cô NguyÔn V¨n ChÊt chØ huy ë vïng L¸ng ThÐ (Vòng Liªm - VÜnh Long) giÕt chÕt mét sè quan qu©n Ph¸p.

Cuéc khëi nghÜa nµy cã quan hÖ víi mét cuéc vËn ®éng t«n gi¸o gäi lµ ®¹o Lµnh. Khi ®¹o bÞ khñng bè th× chuyÓn thµnh ®¹o PhËt §−êng råi

®¹o Minh S−.

- Hai cuéc khëi nghÜa n¨m 1913 vµ 1916 do

«ng NguyÔn H÷u TrÝ tæ chøc, cã c¨n cø t¹i c¸c chïa trªn nói Tµ L¬n (Campuchia) vµ Chïa Nói CÊm thuéc d·y ThÊt S¬n (T©y Nam Bé). Hai cuéc khëi nghÜa huy ®éng c¶ th¶y hµng ngµn n«ng d©n víi lßng c¨m thï qu©n c−íp n−íc

®Òu thÊt b¹i nh−ng cã tiÕng vang lín.

®é cao mÊy tr¨m mÐt, ®−êng lªn chïa rÊt khã, ph¶i mÊt 5 giê. VËy mµ nã rÊt ®å sé: cã 32 bµn thê vµng son léng lÉy, cã t−îng PhËt b»ng xi m¨ng cao 4 mÐt, ngang 2 mÐt víi mét chu«ng khæng lå bªn tr¸i. Trong s©n cã lãt nhiÒu bé v¸n lín ®ñ cho h¬n 500 ng−êi ngåi

*

* *

S¬ l−îc ®«i nÐt vÒ t«n gi¸o ë ViÖt Nam nãi chung vµ ë c¸c tØnh phÝa Nam nãi riªng, chóng ta nhËn thÊy sù ®a d¹ng cña toµn c¶nh bøc tranh t«n gi¸o ViÖt Nam. Mét ®iÒu râ rµng lµ tr−íc khi c¸c t«n gi¸o n−íc ngoµi du nhËp vµo ViÖt Nam, ng−êi ViÖt Nam ®· cã mét ®¹o gèc cña m×nh - ®ã lµ ®¹o thê tæ tiªn, «ng bµ.

§¹o gèc ®ã lu«n ®−îc c¸c t«n gi¸o ngo¹i nhËp còng nh− c¸c t«n gi¸o néi sinh vËn dông lµm c¬ së cho sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña m×nh.

Trong suèt qu¸ tr×nh ph¸t triÓn ®ã çc t«n gi¸o ë ViÖt Nam lu«n chÞu sù t¸c ®éng m¹nh mÏ cña çc biÕn cè trong lÞch sö d©n téc. ViÖc ®Ò ra mét chÝnh s¸ch x· héi hîp lÝ ®èi víi çc t«n gi¸o nh»m ph¸t huy nh÷ng mÆt tÝch cùc vµ h¹n chÕ nh÷ng ¶nh h−ëng tiªu cùc cña chóng tíi qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña ®Êt n−íc trong giai

®o¹n míi chóng t«i sÏ ®Ò cËp trong mét dÞp kh¸c.