LtJÄr
S
OF LAW,
ISSN 2525-2666
so: 43 2020
TAP CHiPHÅp LUÅT VA THUC TIÉN
HUE JOURNAL OF LAW AND PRACTICE
HUL
TRUONG DAI HQC LUST, DAI HQC HUÉ
University of Law, Hue University
CHi XUÅT BÅN
HOI DONG BIÉN TAP Doån DÉC Luong Nguyén Duy Phuong Hå Thi Mai Hién
Lé Hbng Henh
Vö Khånh Vinh Dåo Tri
Phem Hbng Thåi Thåi Vinh Thing
Trinh Thåo Cao Dinh Lånh Lé Thi Nga
TONG BIÉN TAP Doån Dtc Luong
PHÖ TONG BIÉN TAP Nguyen Duy Phuong Nguyön Hbng San
THU TOA SO*N Cao Dinh Lånh
TRV SÖ TOA SO*N
1 KY
PHÅp LUST
VA THUC TIÉN
TRUONG DAI HOC LUAT, DAI HOC HUÉ
Website: http://hul.edu.vn/tap-chi-phap-luat-va-thuc-tien.html
Email: [email protected]
Du&ng Vö Vän Kiét, phuöng An Tåy, thånh ph6 Hué, tinh Thira
Thién Hue
DT: 0234.3935665
Giåy phép hoot déng båo chi s6:
296/GP - BTTTT ngåy 06/6/2016 trén co nång cåp tir Thöng tin phåp l! näm 2011. In toi Cöng ty TNHH MTV In
Doån Dilc Ltro•ng
Hoång Thi Viet Anh
Nguyön Hång Bäc
Hoång Dinh Düng
Tran Thi Hi
Nguyén Sosn Hå
Nguyén Vän Hoi Hoång Thi Loan
Lé Ngoc Phü
Hoång Thi Vinh Quynh
wC
Åp dung Bé Illit Dån sv vå Lu4t Thuo•ng moi trong quan he hqp döng
Ché dinh cun cö tåi sån trong Bö 1114t Dån sv 2015 vå bin luan ve cam co Oen güi tiét kiém toi ngån hång
Thyc trong gian lin thué qua tri giå tinh thué döi hång Iida nhöp khåu Viet Nam hién nay
vå giåi phåp hoån thién
Töi hånh nghb mé tin, di doan theo quy dinh cüa Bö 1114t Hinh sv 2015
Båo vé quyén Ivi nguöi tiéu ding cå nhån khi k! két hop döng tin dung ngån hång
Phåp Illit vé nhiém vu vå quyén hon cüa Ban Quån l! Khu kinh té trong viéc båo vé
möi tru&ng toi Khu kinh té Viet Nam
Mét sö van dé phåp l! vé Sinh con bäng k) thuat 116 trq Sinh sån
Giåm såt quyén Ivc nhå nu&c du&i trieu doi Häu Lé vå nhüng båi hoc cho viéc xåy dvng he thong
giåm såt quyén Ivc hién nay
Giåm såt, phån bien xä höi trong linhvvc quån l!
vå sü dung dåt dai
1
12
21
33
38
47
54
67
78
Trån Chi Thånh Åpdungquydinhphåp lu4t 1Æsvkién båtkhåkhång 87 Büi Thi Quynh Trang
Bili Thi Quynh Trang
Nguyön Thi Thanh Tli
vå thvc hién hgp döng khi hoån cånh thay döi co bån trong b6i cånh dich Covid-19 toi Viet Nam
Mét so vån dé phåp l! vé båi thu&ng thiét danh tiéng kinh doanh theo Cöng uåc Vién 1980 Phåt trien cåc hinh thfrc hö trq nhäm bio vé quyen
102
114 vå Dich
nöp thué - kinh nghiém toi mét so quoc gia Ivi ngu&i
Thanh Minh. In xong vå nop Kru
chinh såch doi Viet Nam
chiéu thång 8 näm 2020. vå khuyén nghi
TAP CHi PHÅp LUAT vÅ THVc TIÉN - SO 43/2020
GIÅM sÅT QUYÉN LVc NHÅ NUÖc DÜ61 TRIÉU DAI HAU LÉ vÅ NHÜNG BAI HOC CHO VIEc xAY DUNG HE THONG
GIÅM sÅT QUYÉN LVc HIEN NAY
Tåm tät:
Båi viét tap trung phån tich nhüng quan niém, tu tuöng trong viéc xåy dyng he thöng kiém soåt quyen Ivc nhå nu6c th&i Lé vå xåc dinh co ché kiem soåt quyén lyc du6i th&i Hau Lé. Chinh såch kiém soåt quyén Ivc duff th&i 1-1411 Lé duqc tien hånh trén co so nhüng giå tri vé quyén lyc cüa Nho giåo, cåc quy dinh vé tö chi'rc bé måy nhå nu6c vå h?
thöng xü ph@t, khen thuöng rö rång. Trén co
d6, båi viét sé dua ra mot so båi hoc vå
giåi phåp nhäm hu&ng t6i hoån thién h?thöng phåp luat hi?n nay.
Tic khåa:
Héu Lé, nhå mr6c, kiém soåt quyén Ivc,
LÉ NGOC PHÜ*
Ngåy nhän båi: 04/05/2020 Ngåyphån bién: 15/05/2020 Ngåy däng båi: 15/06/2020 A bstract:
The paper focuses on analysing the theories, reliefs in term of construction of the state power control and indentifies the legal mechanism of supervisingthe state power in the Hau Le Dynasty. The supervisory power policies of Hau Le Dynasty were consituted on the basic of the Confunism theories of power; the construction the the state, a clear system of sactions and rewards. Based on that, the author draws several lessons and provides solutions to complete our legal system at the present.
Kepwords:
Hau Le, state, controlling of power,
Nho giåo. control of state power, Confunism.
Du6i triéu dei Håu Lé, co cåu tö chtc bé måy dot duec nhüng sv phåt trién menh me, däc biét lå du6i th&i k) Vua Lé Thånh Töng (1460-1497). Quy&n luc nhå nu6c thbi 1--14u Lé dä Phåt trién t6i trinh dé quan liéu, sv can thiép cüa chfnh quyén dia trung uo•ng dén tüng dia Phuong co xu hu6ng md röng hon. Tuy nhién, xu thé phåt trién cüa quyén lyc khöng döng nghia v6i sv chuyén quyén vå tüy tién cüa nhå Vua vå cåc co quan nhå nu6c, mat khåc quyen nhå nu6c duqc kiém soåt mét cåc nghiém ngät du6i cåc nguyén tic chfnh tri, tu tu&ng vå cåc co ché giåm såt du&i quyén nhå Vua. Nhüng cåi cåch vé tö chtc bé måy nhå nu6c, nhåt lå trong linh Wc kiém soåt quyén Ivc nhå nu6c th&i Icy nåy mang nhüng giå tri quan trong cho van dé xåy dvng bé måy nhå nu6c ta hi?n nay.
Giång vién Khoa Luat Hånh chinh, Tnr&ng Dai hoc Lu4t, Dei hoc Hué; Email: [email protected]
TRÚÖNG HQC LU*T, HQC HUĎ
Trong bÓi cänh hÔi nhÔp quoc tô manh më hiën nay, hoc hôi các kinh nghiëm cůa cá quÓc gia di truóc lä cän thiët. Tuy nhiën, dé hiČu mÔt cách day dů các giá tri cůa kiôm soá quyën luc nhä nuóc, cän nhfrng su quan tam nhát dinh doi v&i giá tri ve kiem soát quyen lit trong chính quá trinh lich sů dát nuóc. Nghiôn cúu ve van de näy can duqc dät trong môi q hŕ vói các giá tri Vän hóa, chính tri, tu tu&ng cůa tůng giai dom, tinh hinh CII thô cůa quôc gi nhäm ”gäy thônh dtrgc cái Vän minh vát chát nhłr Täy hoc, nhtcng ván có cái däc tính důo ra dtcgc cái nhán cách”l. Do dó, tiëp thu nhfrng giá tri ve kiem soát quyën luc nhä nuóc dlľói triôu dai HÔu Lô së mang lai nhiëu ý nghia vä giá tri to Ión dôi vói quá trinh xôy dung các cc chô kiëm soát quyën luc nhä nuóc sau näy.
1. Ttr tu•öng, quan niëm có ánh hu•öng to Ión doi vói quyen Ivc vä kiem soát quyen Ivc nhä mrúc du•ói thöi ký Häu Lô
Các tu liëu lich sů cho thäy räng, Nho giáo có mÔt änh huŮng Ión dôn quá trinh hinh thänh vä tô chúc cůa bô máy nhä nuóc duói triôu dei HÔu Lë, trong dó có vôn de kiôm soát quyen luc nhä nuác. Vän dô näy bät nguon tů thöi ký Bäc thuÔc vä diën ra trong suôt thöi gian nhä Minh dô hô nuóc ta (1414-1427). Sau khi chiém ViÔt Nam, nhä Minh cuóp di cůa Viet Nam môt phän Ión gia täi tri thúc thay väo dó läm trän ngäp dát nuóc näy vái sách vč Trung Quôc. Nhä Lô, dů muÓn hay không muôn, dä phäi tiôp nhÔn nho giáo chính thúc Trung QuÓc, thú nho giáo cůa Chu Hy2. Tů thöi Vua Lô Thánh Tông trč di, các vua thöi Hôli dëu tôn sůng tu tu&ng Nho giáo vä Iva chon Nho giáo läm hô tu tuöng chính trong viôc kiëm soát quyën luc nhä nuác. Tu tučng vě kiëm soát quyën luc trong bô máy nhä nuóc duqc thé hiën thông quan các phłrong dien chính bao gôm: Nguôn gôc cůa quyën luc, hen chô quyën luc cůa nhä vua vä quan lai.
Vô nguôn goc quyën luc, Nho giáo cho räng č trong vzž trv giř ngôi cao 11071 cd lá Thtcgng de vä Thzrng dé lô ông vua muu cáu hgnh plavc cho ngztůi dán . Diôu näy có nghia lä quyën luc bät nguôn không phäi tir mÔt vi vua näo mä dôn tů Thugng dô. Nhu vÔy, nhä vua không phäi lä nguôn goc cůa quyen luc, quyën luc cůa nhä vua không phäi tu có mä duqc trao cho vä Vua ducc coi lô dgi biéu cůa Thitp•ng dé ô trén dát, lôm frung gian giűa de vä nhän dán . Vua có ba cách nhän quyën bao gôm: Nhän quyën do vua truÓc
nhän quyën cůa cha truyën lai, nhän quyën do cách mang . Dů lä nhÔn quyôn thông phuung pháp näo di chäng nfra, Vua trong thöi ký phong kiôn luôn có růůng hen quyën luc tôn tai trong nghia vy vä trách nhiëm dôi vói vói nguöi dän. Vua tuy mangnhŮng
I Trhn Trong Kim (2008), Nho giáo, Nxb Vän hóa - Thông tin, Hä Nôi, tr.693.
2 Lé Thänh Khôi (1858), Lich Viet Nam nguôn gdc thä kýŘx, Nxb Thé giái, Hä Nôi, tr256•
3 Nguyěn Hién Lé (1958), giáo -
triá lý chính tri, Säi Gôn, tr.1 1.
4 5 6 Nguyěn I-lién Lé (1958), sdd, tr.13.
TAP CHi PHAp LU4T vÀ THVc TIÉN - sÔ 43/2020
quyèn vô cùng lén nhtrng quyên Ivc dé không cé nghïa là tuyêt déi hay bât diêt. Diêu này thé hiên thông qua câu n6i Manh Tù: 'Dân vi quy, xâ tâc thé chi, quân vi khinh " (Y muôn néi là quy ho•n hêt, sau méi téi giang son xà tâc sau cùng méi t&i Vua). Nhà vua phài mang phân Véi nguròi dân, coi y dân nhtr y trèi, do dé trong qui tình cai tri Vua cân tuân theo nhfrng chuan mvc nhat dinh. Nhùng chuan mrc {y không phài do Tròi dè ra mà do câc bic hiên nhân dòi tnr6c quy dinh cho dèi sau, trong dé can nhâc dén Tir Dfrc durqc Nho giâo dè câp bao gôm: Nhân dao, Kinh càn, Khiêm tén và Tin. Trong Tt Dl'rc dé, Nhân dao là quan trong nhât, nghïa là Vua phài là ngtròi nhân dfrc nhât, hét lòng vì dân chüng, vi lë dô mà thiên hg nhò düc nhân, mat thiên hg cüng vì bât nhân" . Khi dâ cé durqc thiên ha roi thì Vua phài lay sv kinh can "dê git cho mei hành dông khôi khinh suât và dê làm gtco•ng cho kè ditff' , khi nhà vua "dâ không làm tròn nhiëm vu, lai tàn bqo, thì khôngphài là Vua nta, mà là mât tëi nhân" . Mât khi Vua trè thành toi dân thì ngtròi dân hoàn toàn cé thé phé bô ông vua dé.
Dôi quan lai, tuy nho giâo quan nièm bê tôi phài git dao trung v&i vua, nhurng dong thòi cüng không dông tình dôi Véi cic quan viên "ngu trung" mà nguqc lai, quan nièm "trung thân là ngtcòi biêt chen "vua sdng" dê thò, biêt làm cho vua cé tài déc... Dôi bon phin cùa thân tt, ho cé nghïa VII "khuyên rün Vua dê dân dit Vua làm diêu thiën, khuyên rün không dtcqc thì ngün càn Vua làm diêu dc, nêu ngün càn cûng không dztqc thì phài thôi ngay, không giüp Vua nùa" 11 . Cic quan lai trong thòi k} này mot khi durqc tuyén chon nghiêm ttc, quan lai triêu dình là nhüng nguèi cô Pham hanh, tài nâng, không chiu khuât mình dê làm dieu bât chinh, phi nghïa . Tur tur&ng nêu trên luôn duqc thê hiên trong hoat dông cùa câc quan lai thèi k} Hâu Lê, nhât là dôi céc "ngôn quan" cé chtc nàng can giân Vua, dàn hac Cic quan lai sai Pham. Dây cé the coi là nên tàng tur tuòng cùa cc chê "can giân" nhà vua và kiêm soit hành vi cùa câc quan viên trong triêu dình.
2. Gi{m sét quyen lurc thông qua ph{p luât và cic cc quan kiem tra, gi{m sit thuQc bê nhà nu&c
Thèi Hâu Lê dânh déu buéc phât triên manh më cùa bê mây nhà nuéc và qui trình phâp diên héa trong lich st câc triêu dai phong kiên Viêt Nam. Du&i triêu vua Lê Thânh Tông dâ lënh
7Nguyen Hién Lê (1958), sdd, tr.32.
8Nguyen Hién Lê (1958), sdd, tr.33.
9
Nguyen Hién Lê (1958), sdd, tr.29.
10Mai Vàn Thing, Nguyën Minh Tufi (2014), Nhà nzcbc và phdp luât triéu I-lâu Lé viëc bào vê quyên con ngltài, Nxb Dai hQC Quôc gia Hà Mi, tr.36.
Il
12
Nguyen Minh Tuân (2008), Mât géc nhìn vè vua Viêt nam thài k) phong kién, Top chi Dân chù và Phâp luât, 1/2008, tr.49-53.
69
TRUONG DAI HQC LU*T, DAI HQC HUÉ
cho cåc vän thån nöi tiéng nhtr Thån Nhån Trung, Quåch Dinh Båo, Db Nhuan, Dåo Cir, båm Vän Lé bién tap bé Thién Nam I-Iq Täp g6p nh4t nhüng ché dö, luat IQ, vän hånh, såch cåo
100 quyén höi dién13. Döi v6i vån dé thvc hién kiém soåt quy&n lyc doi v6i quan lei, nhå chü tnrong thyc hién kiém soåt quy&n lyc nhå nu6c thöng qua cåc bien phåp cän bån bao
ra quy dinh phåp luat vé phån chia quy&n Ivc nhå nu6c cho cåc co quan, cå nhån khåc nhau; thiét lap cåc don vi, co quan co chirc näng giåm såt hoot déng cüa cåc co quan chuyén mön vå quy dinh ché dö khen thu&ng rö rång.
2.1. Giåm såt quyen lyc thöng qua vi?c phån chia quyen ITC vå chic näng giÜca cåc quan, cå nhån Trung tro•ng vå dia pluro•ng
Viéc phån tån quyen lyc duqc tien hånh thöng qua cåc cåi cåch, tap trung h6a quyén nhå nu6c dia phuo•ng vå trung uong. Näm 1471, vua Lé Thånh Töng cho hiéu dinh Lé triéu quan che, xåc dinh viéc säp xép quan chi'rc lå "dé cho 161 nhö cimg rång buöc nhau, khinh trpng cimg kiém ché nhau. Uy quyén khöng giå må lé nztåc lei khölay . Sau cuöc cåi tö hånh chinh cüa vua Lé Thånh Töng, töng sö vién chi'rc lén dén con sö 5.370 nguöi, ti'rc 0, 1% dån sö, trong so nåy, 2.755 låm viéc toi triéu dinh (399 dån sv, 1.910 quån sv vå 466 tüy ting) vå 261 låm viécö cåc dia phuong (926 dån sv, 857 quån sv, 41 tüy ting vå 791 phy tråch cåc chi'rc vu thir yéu)15. Thöng qua cuöc cåi cåch nåy, bé måy nhå nu6c trung uong dä duqc "xép dätphån minh, phån cöng rö rång, khöng din dgp lén nhau. Ngoåi viéc läp ra cåc cc quan kiém tra, chåp hånh, diéu hånh lå såu bö, såu tv, Lé Thånh Töng cön läp ra mét mang Itcöi cåc cc quan kiém tra, giåm såt viéc thccc hién nhiém vv, quyén hqn cüa cåc tö chic, cå nhän näm quyén Ivc Iå såu khoa, NgtSii dåi, cåc quan ngc sit cåc dgo... coi treng swphån chia vå kiém soåt län nhau giÜta h? thing hånh chinh, quän scc, twphåp vågiåmsat' . Bén cenh d6, chfrc näng, nhiém vu cåc cc quancüng dugc säp dät, phån cöng mot cåch tuong döi hoån chinh.
Döi cåc chirc quan dfrng dåu triéu, khåc v6i thöi 1=9, th&i 1-1411 Lé khöng tién hånh dét ra cåc chfrc quan Té tu6ng, thay våo d6 quyén hånh cüa dei thån dl'rng dåu duqc phån chia cho cåc chitc quan khåc nhau. Cåc cåi cåch, sta döi lién quan dén cåc chfrc quan dfrng quan lei trieu dinh duec vua Lé Thånh Töng cho räng n häm muc tiéu "hiéu hét mei dqo thön@'17. Theo Lé triéu quan ché: Cåc chi'rc trqng cüa doi thån göm: Thåi su, Thåi (11/'Thåi ph6 vå Thåi båo (déu håm chånh nhåt phåm), Thiéu su, Thiéu üy, Thiéu ph6, Thiéu bä0 (déu
13Nguyen Si Giåc, Vü Vän Mäu (1961), Lé trih chiéu linh thién chinh, nhå in Binh Minh, Såi Göll' tr•l 14 Lé Thånh Töng (1471), "Thé le viéc hi?u dinh Lé tri&u quan ché", Möt s; vän bån didn ché vå phåp luät Nam 0 XVdén thé' kjXV111, Tap 2, Nxb Khoa hoc xä höi, Hå Nöi, tr.383.
15 Chu Thién (1943), Lé Thånh Töng, Nxb Hån Thuyén, Hå Nöi, tr.51.
16 Nguyen Hoåi Vän, Däng Duy Thin (2012), Chinh såch dåo tqo sic dung quan Iqi th&i Lé Thånh Töng tåc cån bé hién nay, Nxb Chinh tri qu6c gia, Hå Nöi, tr.41.
17 Thånh Töng (1471), sdd, tr.382.
TAP CHi PHÅp LUAT vÅ THVc TIÉN - SO 43/2020
chånh nhi phåm)18. Tuy nhién, nhüng chfrccüng chi mang tinh chåt phong tang cho cåc dei thån c6 cöng lao chir khöng näm quyén hånh thvc sv nhu nhüng tnr6c. Chfrc näng cüa cåc co quan Trung uo•ng cüng dtrqc phån chia, phån cöng mét cåch tucng döi hoån
thién Cho Luc bé vå Luc tv. Luc bé lå he th6ng cåc co quan duqc thånh lap tir th&i LY
(1009-1225) vå tiép tuc duec duy tri vå hoån thién du6i th&i Tran. Qua cåc vua Lé ThåiLé Thåi Töng, Lé Nhån Töng, Luc bé durqc phåt trién vå dén th&i Lé Nghi Dån dä tién hånh cong viéc "chia dét cåc quan
Luc bö" våo näm 146019. Th&i Häu Lé, bö måy nhå mr6c chia thånh 6 bé, bao gdm Lai, HO, I-.é, Binh, Hinh Cöng. Du'mg dåu möi Bö lå 1 vi Thurgng vå 2 vi Tå Hüu Thi Lang. Bén conh Luc bö, nhå Håu Lé tién hånh dat Luc TV (näm 1466), våo th&i gian dåu cåc chi'rc quan du'mg dåu möi tv chua duqc d4t chuyén tråch må dé vién quan dl?ng däu cåc bé dåm nhiém. Gita cåc co quan nåy luön c6 sv phoi hop, chi ph6i dbng th&i kiém soåt län nhau, chäng hen nhu "gei linh lay quän lå viéc cüa Doc phi, må thé thbng nhåtphåi do Bö Binh; chi ra thu våo Iå viéc cüa Bö 1-15, må giüp dö tat cé Khoa Hö."2 . Nhu vay, khöng mot cc quan nåo c6 thé näm hoån toån cåc quyén Ivc tai Trung uo•ng duqc, cåc cong viéc déu duqc thvc hién du6i sv diéu hånh cüa nhå Vua, dåm båo quyén Ivc khöng thé tap trung quå nhi&u våo mot chü thé hoäc khå näng mot chü thé näm quå nhiéu quyén Ivc dån dén lem quyén, tiém quyén.
Xu hu6ng giåm såt quyén Ivc vå phån chia quyén Ivc cüa nhå nu6c duqc tiep tuc toi cåc cåp chfnh quyén dia phuong. I-IQ thöng chinh quyén quån chü ngay tir thöi dåu cüa Lé Thåi Tö dä chi phöi khå chät che tan xä21 . Th&i Vua Lé Thånh Töng dä tién hånh chuyén 5 deo tir th&i Lé Thåi Tö thånh 12 deo thira tuyén v6i muc dich nhäm teo sv thöng nhåt trong viéc quån 19 hånh chfnh vå phån chia quyén Ivc dé khöng mét dia phuong nåo c6 dü quyén lyc dé tién hånh cåt cir. Bö måy quån l! nhå nu6c dia phucng bao göm Dö Ty - Thira Ty - Hien TY chuöng quån, phån lap giüa cåc quyén Binh - Chfnh - Hinh. Muc dich cüa sv phån chia
"nhäm thu quyén hånh cüa cåc quan Igi cüa cåc dia phtcong, täp trung quyén vé trung vå hgn ché khuynh htc&ng phän tån trong xä hQ1 . Möi quan h? giüa Trung uo•ng vå dia Phuong du&i th&i 1--1411 Lé cüng duqc nhå nu6c diéu chinh mét cåch chät ché. Döi v&i don vi cap xä, vua Lé Thåi Tö dä tién hånh chia tåch cåc xä thånh Dei xä, Trung xä vå Tiéu xä trén co so sö lugng hö cüa möi xä, döng th&i cät d4t, quy dinh sö luq•ng ngech xä truöng vå tiéu chuan döi v&i xä tru&ng. Nguyén nhån viéc kiém soåt quyén Ivc dia phuong khöng chi dirng 14i viéc Chong cåt ct må cön nhäm dåm båo viéc thöng nhåt thi hånh cåc quyét såch
18
Sir hoc (1997), Lé Treu quan ché (Phem Vän Lieu dich vå chü giåi), Vien St hoc vå Nxb. Vän h6a
19öng tin, Hå Néi, tr.30.
20Dai toån tint, Bån thvc luc, Q. 12, 2a (1998), Nxb Khoa Hå Nöi, Nöi, b-204, 205.
21Lé Thånh Töng (1471), sdd, tr.383.
Nguyen Minh Tu&ng (2019), Tb chtc bö måy nhå nuoc quan chü Viet Nam (tü näm 939 dén nam 1884), Hå
22
pi, tr.359.
Nguyen
Minh Tu&ng, sdd, tr.361.
TRÜÖNG DAI HQC LUAT, DAI HQC HUÉ
cüa quöc gia. (j nu6c ta, co cåu lång vå nur&c tön toi khå ch4t ché, mot mät cåi thién döan ket cüa nhån dån nhtrng mat khåc lei khién Cho cåc chinh såch cüa quoc gia khöng thöng nhåt, quan Iqi cap xä c6 diéu kién dé Iåm viéc tüy tién. Quan Iqi cap xä - cåp thap nhåt trong hé th6ng hånh chfnh, cüng quy dinh chät ché danh ngqch, dibu kién dé låm xä tnr&ng, viec båu xä tnröng båo lén trén, néu båu sai sé bi bäi bö. Do d6, nhüng co che kiém soåt quyén cüa nhå 1-1411 Lé dä g6p phån quan trong trong viéc too nén tinh th6ng nhåt, chät che cüa cåc chinh såch do chinh quyén trung uong ban hånh.
2.2. Giåm såt quyen ITC cåc cc quan kiem tra, giåm såt cia cåc cm quan thuéc bé måy nhå mtåc Du&i th&i I-Iäu Lé, van db kiém soåt quyén Ivc nhå ntr6c dtrqc thvc hién thöng qua döng cüa hai he thöng co quan chinh bao gdm.• Luc Khoa vå Ngv st? dåi. nguon goc, he th6ng cåc co quan giåm såt cüa cåc tribu dei phong kién nu6c ta dä tbn t4i tir th&i nhå L! vå dirgc phåt trién qua fmg th&i k), dén th&i Vua Lé Thånh Töng co quan nåy dtrqc nhå Héu Lé hoån thién co bån hai co quan chinh lå Luc Khoa vå Ngv sti dåi. Mö hinh cüa hai he thong co quan nåy dugc nhå I-lau Lé phöng theo mö hinh cüa tribu dinh Trung Quoc.
Ngv sir dåi lå co quan dugc thånh lap du&i triéu Tran v&i nhiém vu chfnh lå khuyén cåo, chi rö nhüng Idi låm cüa Vua, can giån Vua; dån hac hoäc buöc töi cåc quan 23, dong th&i
laem cå chic näng kiém soåt viéc xétxii ån hen . Co quan Ngv sü dåi dugc tö chirc döng th&i & trung tromg vå dia phuo•ng. (3 trung uo•ng, quan vién dfrng dåu Ngv dåi lå Dö ngv st mang håm Chånh tam phåm, cåc quan giüp viéc bao göm ph6 Dö Ngv vå Thiém Dö Ngv St vå quan Dé Hinh Giåm Såt Ngv Sir chuyén coi viéc hinh ån do Ngv dåi phån doån, buöc töi. Ngv st? dåi bao göm 4 co quan giüp viéc chfnh: Kinh lich ty coi viéc däng luc cåc an;
Tu vu sånh cd nhiém vu tröng coi töng quåt cåc viéc 14t vat hång ngåy cüa Ngv sir dåi; Chiéu ma so cd nhiém vu ghi chép sö såch vän thu, An nguc ty chuyén tröng coi hinh nguc. Tei 13 deo thi'ra tuyén cüng dät cåc co quan Ngv st dei dia Phuong nhäm giåm såt quan lei toi cåc dqo, dlmg dåu lå Giåm såt ngv sü.
Luc Khoa lå co quan giåm såt m6i xuåt hién du&i th&i Héu Lé. Sau khi tién hånh dét 14i luc bö, näm 1425, vua Lé Nghi Dån dä tién hånh thiét dat cåc cc quan luc Khoa v&i muc dich giåm såt bao göm: Trung thu khoa giåm såt Bö Lei, Håi khoa giåm såt Bö HO, Döng khoa giåm såt Bé Lé, Tåy khoa giåm såt Bö Binh, Nam khoa giåm såt Bé Hinh vå Bäc khoa såt Bö Cöng. Cüng v&i viéc dät såu vién, thång 8 näm Quang Thuan thfr 6 (1465) Lé Thånh Töng cho döi dät Luc khoa theo tén cüa Luc bé 5. Luc khoa tién hånh cåc h04t döng nhäm
23Nguyén Cöng L! (2011), Giåo duc khoa ci vå quan ché Viét Nam thåiphong kién, thåi Phåp thuöc, Nxb hoc Qu6c gia thånh ph6 1-1b Chi Minh, tr.274.
24 Dinh Gia Trinh (1968), Sc thåo lich nhå mtåc våphåp quyén Viét Nam, tap 1 - th&i dei tnr6c phong kién th&i dei phong kién (tir ngubn g6c dén thé k} thfr XIX), Nxb Khoa hoc xä höi, Hå Nöi tr. 143.
25 Dai Viet k! toån thu, sdd, tr.406.
TAP CHi PHÅp LUAT vÅ THVc TIÉN - SO 43/2020
tiéu giåm såt viéc thyc hién cöng viéc cüa cåc Bö tuong frng, vi du nhu "Bö Lgi thäng bö kllöng xt'nag tåi thi Khoa Lqi cd quyén båc bö.Cön nhtt cåc phü, vé, quån nhu sö såch, chät rat nhieu; ttcång süy quän döi, chon Ira phän biét, cåc chitc Kinh lich, Thü Iinh dé dttgc xét tåu häc ca . Nhäm dåm båo cho sv cöng minh cüa Luc Khoa, cåc khoa nåy durqc dur&i diéu hånh cüa höang dé, khöng phy thuöc våo cåc quan thuöc Luc Bö. Döng th&i, dia vi vå danh vong cüa cåc quan thuöc Luc khoa trong triéu cüng råt 1671, dåm båo dü uy tin vå
hu&ng dé thvc hién cöng viéc giåm såt quyen lyc cå tuyén trung ugng vå dia phuong.
2.3. Giåm såt quyen Iærc nhå mråc thöng qua cåc khen thu•ång vå che tåi
Bén canh cåc chuan myc doo dtc cüa ngu&i låm quan phåi tu, db cao tråch nhiém döi v6i ngu&i dån, phåp luat th&i k) Hau Lé cüng quy dinh cåc van lién quan dén viéc thuöng cho cåc quan vién c6 cöng vå hinh phot cho nhüng ké khöng thvc hién düng nghia vu. Vån db nåy duqc dé cap toi hai vän bån bao gom cåc chiéu IQnh cüa nhå vua vå Luat Hbng Düc. Chång hen,
"Quan Iqi & cåc nha mön trong kinh ngoåi trän, phåi tuän theo chic vu må Phung hånh cöng viéc. Vién chic nåo biét giÜc gin cän thän chic w, thanh liém cöng bäng, siéng näng, män cån cö cing trong viéc hånh chinh, hoäc dä dü nién hqn, (dtcgc thuyén thäng di noi khåc) må löng din åi mö,• hoäc quan däu hat cd giäy tien cit, thi phåi xåc thwc, gia thäng cho vién ay möt trät, må giÜc Iqi chö cü, dé tö cåch khuyén khich. Néu vién nåo khöng biét giÜc chic vu, låm nhiéu diéu nhÜmg lam, néu löi nhe thi biém chic triét vé; löi näng thi bät Chiu töi sung quån (bät giång xuöng låm linh vå dåy ra bién gi&i) suöt khöngphvc chic hö dung nüa 27
. CO thé nh@n thay räng, phåp 1114t th&i k) Häu Lé dä co quan ni#m rö rång vé viéc xåy dyng cåc ché tåi vå cåc hinh thüc thäng, thu&ng döi v6i cåc quan vién dya trén két quå låm viéc toi vi tri duqc giao.
Bén cenh cåc chiéu IQnh, luat Höng DI'rc cüng thé hién vai trö cüa minh trong viéc dinh ra cåc khung hinh phot cüa hånh vi nhåm kiém soåt quyén lyc trong tay nguöi näm cöng vu. Cau trüc cüa Luat chi dinh rö nhü•ng khung hånh vi cüa quan vién vå kém theo ché tåi tucng (mg khi quan vién vi phom cåc khung hånh vi d6, cåc hånh vi van con trong khuön kho cüa khung thi Chua bi Xir 19. Vi du, Diéu 299: "Cåc quan vién che giäu dån dinh khöi nöp thué, sai dich möt ngtt&i thi xit 600 tncmg, hä nhiéu ngcöi thi thém töi vå van tién thué dich, nöp cöng khb". Cåc hinh phot döi v6i hånh vi sai tråi cüa quan vién duqc quy dinh nghiém khåc bén conh viéc phåi
ngån khö mot khoån tién. Diéu 138 c6 quy dinh: "Quan ty låm än tråi luät må än höi 10 tic 1 quan dén 9 quan thi xic töi biém hay bäi chic; tic 10 quan dén 19 quan thi xic töi dö hay Itcu, tic 20 quan trå lén thi xic töi chém. NhÜmg béc cöng thin qui thin cimg nhÜmg ngtc&i cd tåi dtcgc dw våo hqng båt nghi må än höi tic 1 quan dén 9 quan thi xicphqt ten 50 quan; tic 10 quan dén 19 quan thi phqt tién tit 60 quan dén 100 quan; tic 20 quan trå lén thi xic töi dö, nhÜmg tién än hoi 10 xüphqt
gåp döi nöp våo kho ".
26
27Lé Thånh
Töng (1471), sdd, tr.383.
guy&n Si Giåc, Vü Vån Mau (1961 ), Lé tribu chiéu Iinh thién chinh, Nhå in Binh Minh, Såi Gön, tr.9.
73
TRÜÖNG DAI HQC LU*T, DAI HQC HUÉ
Cåu tic phåp luat ngoåi quy dinh tråch nhiém cong vu döng th&i quy dinh tråch nhiém
phåp 19 må cå nhån phåi Chiu dé dé ra gibi hen hånh vi nhäm kiém soåt quy&n lyc näm trong tay nhüng ngu&i näm cöng vu. Cåc quy dinh lién quan den Xir 19 hånh vi sai Pham cüa cåc quan vién cüng duqc can nhäc vé müc dé nang nhe dé dua ra hinh phqt, nhu tai Dibu 47 Luat Hång phån biét sv phem töi vi "tha ngttöi låm lö khöng kb töi näng, bät téi ngztöi co y khöng töi nhe " vå "nhümg ngtc&iphgm töi, tuy tén gei töi khöng låm ID hay cåj', phåi xem xét töi näng nhe må thém b&t".
3. MQt så kinh nghiém va xåy dyng bQ måy cc quan giåm såt quyån urc trong nhå
hi?n nay
M4c dü vé tö chi'rc bé måy nhå nur6c cüng nhu phåp luat th&i 1-1411 Lé dä khöng con phi]
hop hoån cånh song hién doi, tuy nhién mot so giå tri vé nhå mr6c cüa cåc béc tién nhån th&i k) nåy mang nhüng båi hoc kinh nghiém quy giå cho quå trinh hoån thién bé måy nhå nu6c vå kiém soåt quyén Ivc nhå nu6c hién nay.
Thi nhät, cht trong xåy dvng doo düc cong vu trén co cåc giå tri vé Lé vå Dl'rc. Cåc giå tri deo dtc cüa quan lei duqc xåy dvng trén co so Lé vå DÉC bao göm quy täc giao tiép trong cåc möi quan he xä höi, tön trong cåc thfr bäc, trat tv n6i Chung khi thvc hånh cöng v), khöng lei dung cöng vu må gay kh6 khän cho ngu&i dån, khöng vi lei fch, sq cu&ng quyén må né trånh, üng hö hånh vi sai tråi cüa cap trén. Trong båt k) hoån cånh nåo, nhüng giå tri vé d40 dirc cüa cån bö, cöng chi'rc trong thi hånh cöng cüa Lé tri vå Dfrc tri luön can duqc dé cao, c6 durqc Lé vå DÉC ngu&i thi hånh cöng vu sé thvc hién cåc hoot döng cöng vu mét cåch vö man cån. Tinh thån "liém chinh", "dåm n6i thäng" cüa cåc ngön quan lå mot trong nhüng båi hoc quan trong döi v6i cåc cån bö, cöng chfrc thyc hién cåc nhiém kiém tra, thanh tra, giåm
såt trong th&i dei hién nay. Deo dL'rc cöng vu c6 thé duec xem lå cöi re cüa quå trinh kiém soåt quyén Ivc, lé n6 kiém soåt nhu cåu st dung quyén lyc tir möi cå nhån näm quyén IVC•
Thi hai, chü trong tinh déc lap cüa bö måy giåm såt vå tiéu chuan cüa cån bö, cöng trong xåy dvng co ché kiém soåt quyén Ivc nhå nu6c cap chfnh quyén. Tru6c hét, can viéc Iva chon cåc cå nhån dåm duong chi'rc vu kiém tra, giåm såt trong bé måy nhå nu6c•
th&i Hau Lé, cåc vién quan dåm duong tråch nhiém nåy luön duqc Iva chon k' cång luön vi the, uy tin cao trong cåc quan vién cüa triéu dinh. Döi v6i cåc co quan giåm såt, vai trö cua Ngv st dåi vå Luc khoa duqc dé cao nhäm phåt huy hiéu quå hoot döng giåm såt quyénkhåo Vån dé giåm såt quyén Ivc cåc cap dia phuong cüng mang nhiéu båi hoc co tinh than cho chüng ta hién nay. (3 cap doo, nhå Héu Lé thiét lap mö hinh Giåm såt ngV st 13 tuyén trong cå nu6c. Cåc Giåm såt ngv st 13 deo tnrc tiép båo cåo nhå vua, khöng
cüa phV
cåc thuöc cåc co quan hånh chfnh dia phuong. Döng th&i, nhäm xåc dinh rö tråch nhiém
Giåm såt ngv sü, näm 1486, vua Lé Thånh Töng ra chi du räng: "Ké tic nay, Giåm såt ngcsttco
TAP CHi PHÅp LU8T vÅ THVc TIÉN - SO 43/2020
sai di cöng cån nai khi déc nhtc cåc An Bang, Htcng höa, Lang San, Thåi Nguyén vå Qtlång Nam thi sai Giåm såt ngw st? cai dqo. Neu Giåm såt ngw sir cai deo sai di dä het röi thi Cho sai Ngw st? thöng cai. Neu Ngw sir cai dgo vå Ngw sic thöng cai sai di dä het röi, måi län
sai Ngw sir dqo khac , „28
. Doi cåp xä, nhå 1-1411 Lé quy dinh chat che danh ngoch, diéu dé låm xä tnröng, viéc bau xä tru&ng båo lén trén, neu bau sai sé bi bäi bö. Dåy cüng lå mot nét dån chü trong quån 19 nhå nu6c cåp dia phtrong th&i Höu Lé vå lå båi hoc kinh nghiém cho viéc tö chi'rc bé måy nhå nu6c hién nay.
Thi ba, cht trong xåy dvng phåp luat ve tråch nhiém cüa cån bö, cöng chüc trong khi thi hånh cöng vu. Tinh thån vé viéc xåy dvng mot he thöng rö rång vé cåc hånh vi cu the gän lien cåc hinh thi'rc khen thuö•ng h04c Xir phot cüa bö luat Höng DI'rc lå mét trong nhüng båi hoc, gei y" döi viéc xåy dvng he thong phåp luat vé quån 19 nhå nu6c hién nay. Quå trinh xåy dyng cåc quy dinh cüa phåp luat can xåc dinh rö tråch nhiém vå c6 ché tåi, khen thuöng phü hqp thöng qua viéc xåy dyng thang do cu thé hånh vi vi phqm vå tucmg (mg lå nhüng tråch nhiém phåp l! sé phåi gånh Chiu, hoäc nhüng hinh thi'rc khen thu&ng phü hop. Quy dinh trén nhäm trånh nhfrng tråch nhiém, nghia vu Chung Chung, khöng gän v6i tråch nhiém cu thé vå phy thuöc quå l&n våo chi chü quan cüa nguöi xem xét hånh vi. Quy dinh theo hinh thüc néu trén khöng chi too nén sv rö rång, minh bech trong Xir 19 ky luat cån bö, cöng chi'rc, vién chüc må con too ra sv thöng nhåt trong quån 19 nhå nu6c thay vi Phu thuöc våo kién chü quan cüa höi döng dé
xü l! luat.
4. Két luån
Triéu dei Häu Lé dä det thånh tvu nhåt dinh trong viéc xåy dvng tö chüc giåm såt quyén nhå nu6c. Nhüng nöi dung lién quan dén tö chirc he thöng giåm såt quyén lyc nhå nu6c dlr6i thbi Häu Lé dugc töng két du&i mét sö diém sau:
Thi? nhät, he thöng giåm såt quyén Ivc du6i thbi Häu Lé duqc xåy dvng trén co so cåc hoc thuyet vé tråch nhiém cüa Vua vå Quan lei cüa Nho giåo vå cåc giå tri truyén thöng cüa dån töc. Quyén Ivc cüa Vua vå Quan lei dü l&n nhtrng luön bi gi6i hen trong khuön khö cüa
Lé vå Dl'rc.
Thtt' hai, co ché giåm såt quyén Ivc nhå mr6c du&i triéu dei Häu Lé duqc thvc hién trén td chirc bö måy nhå nu6c vå he thong co quan giåm såt quyén Ivc hoot döng hiéu quå tir trung uo•ng dén dia phucng, trong d6 nöi bat nhåt lå vai trö cüa 2 co quan Luc khoa vå Ngu dåi. Ngoåi ra, vai trö cüa cåc "ngön quan" trong giåm såt quyén lyc nhå nu6c cüng duqc phåt huy hiéu quå. Cåc ngön quan trong thbi Icy nåy mang trong tråch can giån Vua, dån h4c cåc quan Iqi co hånh vi vi phom phåp luat, deo låm quan. Cåc "ngön quan" mang chüc tråch, nhiem vu n4ng né, nhtrng döng th&i cüng mang phåm håm cao vå c6 uy tin trong triéu dinh.
28Dai Viet
sir ky toån thur, sdd, tr.204,205.
75
TRÜÖNG DAI HOC LU*T, DAI HQC HUÉ
Thi ba, h? thång phåp luat th&i k) Häu Lé, trong d6 c6 thé kb dén cåc vän bån nhu Hbng Düc, cåc chiéu, IQnh cüa nhå vua th&i k) I-Iåu Lé,... dä phåt huy hiéu quå trong döng giåm såt quyén lyc nhå nu6c Trung trong vå dia phuong. Cåc vän bån nåy dä quy dinh rö rång chfrc näng, nhiém vu vå moi quan he rång buöc trong hoot döng cüa cåc co quan.
Dbng th&i quy dinh tråch nhiém, khen thu&ng, hinh phot dåi cåc Quan lei trong thi hånh cöng viéc, hen ché tinh trong nhüng nhiéu cüa quan lei d6i v&i nhån dån.
Nghién cüu co che giåm såt quyen Ivc du&i th&i 1-14u Lé mang nhüng båi hoc quy giå xåy dvng doo dfrc cong vu; tinh déc lap cüa cåc co quan, cå nhån thvc hién nhiém vu giåm såt quyén luc nhå nu6c; giåi phåp nhäm xåc dinh tråch nhiém cüa cån bö, vién chi'rc trong thi hånh cöng vu. Phåt huy cåc giå tri lich sü, vän h6a dån toc két hop cåc quan niérn cüa th&i dei hién nay lå phuo•ng thfrc tiép can phi hep dé xåy dvng co ché kiem soåt quyén Ivc hi#u quå nhäm hoån thién muc tiéu xåy dvng nhå nu6c phåp quyén, nhå nu6c cüa nhån dån.
DANI-I TÅI LIEU THAM KHÅO 1. Chu Thién (1943), Lé Thånh Töng, Nxb Hån Thuyén, Hå Nöi.
2. Dinh Gia Trinh (1968), So thåo lich sic nhå nwåc vå phåp quyén Viet Nam, tap I - th&i dei tru&c phong kién vå thöi doi phong kién (tir nguön g6c dén thé ky tht XIX), Nxb Khoa hoc xä höi, Hå Nöi.
3. Dei Viét sic k' toån thzt, Bån ky thvc luc, Quyén 12, tb 2a (1998), Nxb Khoa hoc xä höi, I-lå Nöi.
4. Lé Thånh Khöi (1858), Lich sic Viét Nam tic nguön göc dén giüa thé k' Nxb Thé gi&i, Hå Nöi.
5. Lé Thånh Töng (1471), Thé' l? viéc hiéu dinh Lé triéu quan ché, trong cu6n
vän bån dién ché vå phåp luat Viet Nam tir thé Icy XV dén thé XVIII, tap 2, Nxb Khoa hoc xä höi, Hå Nöi.
6. Mai Vän Thäng, Nguyen Minh Tuan (2014), Nhå nttåc vå phåp luät tribu I-läu Lé V'åi viéc båo vé quyén con ngzr&i, Nxb Dei hoc Quöc gia Hå Nöi.
7. Nguyén Cöng L! (2011), Giåo duc khoa cit vå quan ché Viét Nam thåi phong kiéll' thåi Phåp thuöc, Nxb D4i hoc Qu6c gia thånh ph6 1--1b Chi Minh.
8. Nguyén Hién Lé (1958), Mho giåo - Mét triét l)" chinh tri, Såi Gdn.
9. Nguyen Hoåi Vän, Däng Duy Thin (2012), Chinh såch dåo tgo sic dung quan Iqi Lé Thånh Töng vå cöng tåc cån bé hién nay, Nxb Chfnh tri quöc gia, Hå Nöi.
10. Nguyén Minh Tuån (2008), Mét göc nhin vé Vua Viét Nam th&i kjphong kibl' TOP chi Din chü vå Phåp luat, s6 1/2008.
T4P CHi PHÂp LUST VX THVc TIÉN - SO 43/2020
Il. Nguyen Minh Tuòng (2019), Tô chfcc bê mdy nhà ntc&c quân chû Viêt Nam (tit
m 939 dén nüm 1884), Nxb Khoa hoc xâ Mi, Hà Nôi.12. Nguyën Si Giâc, Vü Vân Màu (1961), Lê triêu chiêu linh thiên chinh, nhà in Bình
inh Sài Gòn.
13. Tràn Trong Kim (2008), Nho gido, Nxb Vân h6a - Thông tin, Hà Mi.
14. Viên Sir hQC (1997), Lê Triêu quan ché (Pham Vàn Liêu dich và chü giài), Nxb Vân Thông tin, Hà Mi.
77
