I kukune mai a Urupounamu, i hua mai a Urupare rāua ko Whāinga. Ko te mahi nui te whai mai ana, arā, ko te tōia mai o rāua tahi ki te pae tata20.
1984-89
Ngā Tūmanako : Te kura tuatahi.
Hei apataki, otirā, hei tuarā mō Sharples ko te whānau o Te Kōhanga Reo o Hoani
Waititi Marae. Nō te whānau hoki te manako nui kia poipoia tonutia ā rātou tamariki ki te reo me ngā tikanga Māori, me te aha, nā rātou a Sharples i akiaki kia whakatūria tētahi kura ki Hoani Waititi Marae hei kāinga mō ā rātou tamariki. Ka mutu, mārō ana te whāia o tērā manako e rātou kia tutuki rā anō;
Nō te tīmatanga o te tau ′84, nā runga i ngā hiahia o ngā mātua o te kōhanga reo, me te whakaaro whānui ki ngā tamariki, kīhai ngā mātua i te hiahia kia tuku ā rātou tamariki ki te kura auraki. Kua haere kē, kua puta kē
ētahi i te tau ′84, kua kitea e te whānau nei te raru i pā ki aua tamariki...i tino titi ai ō rātou waewae ki te whenua me te kī, ‘kāhore, kāore mō te tuku!’ (Bev).
Tino kore nei ētahi o ngā mātua i whakaae kia tukuna ā rātou tamariki ki ngā kura auraki, he kore nō rātou i hiahia kia pāngia rātou e ngā taimahatanga i utaina ki runga ki ngā mokopuna, otirā ki ngā whānau kua puta kē i te kōhanga reo. Waihoki, ko ngā akoranga Māori i kaha tonu te manakohia. Nā reira, ka puritia tonutia ētahi o ngā
tamariki ki te kōhanga reo, ahakoa ka rima, ka ono tau rānei te pakeke, ka kimihia ai he nohoanga mō rātou.
Heoi anō, i mua i tēnā, ki taku mahara, nāku tēnei mahara, kua pakeke kē a Reikura mā mō te kōhanga reo, nā reira, i whakaae a Te Aroha kia nukuhia atu ngā tamariki ono tau, rima tau, ki Ngā Tūmanako, ki reira i tū te kura tuatahi o roto tonu i Ngā Tūmanako. Nō muri mai i hanga anō te marae i tētahi whare, ki a mātou ko te whare ko Iti Kahurangi, engari he ingoa anō tōna. Ko tōna pūtake o mua ko te wāhi i reira a Saskia Robson mā, i reira rātou e kōwhaiwhai ana, ērā tūmomo. Na, nā te marae tērā whare i whakawātea, kātahi, i nukuhia atu ngā tamariki ki tērā whare kuraina ai (Bev).
…ka tukuna ngā mea pakeke o te kōhanga kia kaua e moe, ka tonoa atu ki tētahi wāhi kē atu, kāore i tino mōhio i taua wā rā, he aha taua wāhi. Engari, ko tāku noa iho i mōhio ai, kāore rātou i te moe pēnei i a mātou ngā mea nohinohi i a rātou. Nāwai nāwai, ka pakeke, ka tata rima tau tōku pakeke, ā, ko au tētahi o ērā tamariki ka kore e whakamoea, ka tukuna ki tēnā wāhi. Ko Whaea Aroha te mea kawe i ngā mea pakeke ki tērā wāhi akoako ai. I taku taetanga ki reira, koa katoa ana taku ngākau i te mea i mōhio au, ā, kua pakeke ahau{kata}. Koirā tā mātou wherawhera tuatahi i ngā mahi kura i raro iho i a Whaea Aroha. Ko tērā wāhi rā, kāore i matara i te kōhanga tonu, he pre-fab, he whare kanukanu nei te āhua, ā, ka noho ko tēnā hei kura tuatahi mō mātou. Koirā aku mahara tuatahi mō Te Kura Kaupapa Māori o Hoani Waititi (Kawariki).
Ka tōia atu ngā tuākana o te kōhanga ki te wharenui i Hoani Waititi Marae, ki Ngā Tūmanako, ki reira ako ai. Nāwai rā, ka kimihia tētahi anō whare mō rātou. Ka noho atu tētahi o ngā whaea, a Te Aroha Paenga hei whaea mō rātou. Tāna, he āta whakangungu i ngā mokopuna rā kia tupu tonu ai, kia whanake tonu ai ō rātou mōhiotanga. Nā whai anō, e tika ana kia mea atu i konei, ko te kura tuatahi i Hoani Waititi i whakatūria ki roto tonu i te poho o te whare tūpuna o Ngā Tūmanako.
Te whakaū i te whakaaro.
E whai waewae ai te whakaaro kia whakatūria he kura, he kimi tautoko te mahi. Otirā, ko te whakaaro tuatahi i hua ake i roto i a Sharples ko te haere ki te Kāwanatanga, ki reira kimi āwhina ai.
Ka pātōtō i te kuaha, ka uru atu ahau ki roto i te rūma, māua ko taku hoa, ki atu ki a rātou, ‘Ah, we want to build a school’. ‘Well, that’s great, but we build schools, not you’. ‘Āe, engari kei te pīrangi mātou ki te whakatū i tētahi kura kōrero Māori ana i ngā wā katoa.’ ‘Well, there’s no such schools as that’, said the ministry. ‘She reckons’, said I. ‘Koinā taku haramai ki koneki, kei te pīrangi mātou ki te whakatū i tēnei momo kura, māu e awhi mai i a mātou’. Kī mai ia, ‘kāore e taea, haere ki Te Puni Kōkiri...’ (Sharples, 2010b).
Hāunga anō tā Sharples whakakata i te hunga whakarongo ki tana kauhau, i rangona tonutia te āhua o ngā taimahatanga i poke i te hunga kōkiri i te KKM i tōna tīmatanga.
Auare ake tā rātou rapu tautoko; he karo noa i pahawa, otirā, ko te korenga o ngā rauemi, o ngā rawa, me ngā tāngata e tika ana mō te whakatū kura hei karo matua. He mea whakautu te tono āwhina a Sharples mā ki te mahi a te pakirehua;
Kua whakaritea rānei he whare kura? Ko wai hei kura mahita?
He tohu whakaako tamariki rānei āna?
He tuatahitanga tēnei, te whakatū kura motuhake, mō te whānau o Hoani Waititi Marae. Nō reira, ehara i te mea i āta whakaarohia e Sharples mā ngā momo rauemi hei whakarite, ngā momo haepapa rānei hei pīkau mā rātou e pai ai te whakatūria o tētahi
kura e rātou; tē whai wā kia pērā. Ehara hoki i te mea he tohunga rātou ki te whakatū kura, ki te whakaako tamariki rānei. Heoi anō tā rātou i mōhio ai, me kimi tētahi anō ara e noho ao Māori tonu ai ngā mokopuna ka eke ana rātou ki te kura; koia pū.
Nā reira, hāunga anō te perea o rātou e Karo rāua ko Wero, i whakawhirinaki tonu atu te whānau ki a Manako. Ka mutu, ko ngā karo hei tutungi i te ahi o KKM; tē tukuna kia
tīneia e te Kāwanatanga, e ngāi whakahē rānei. Nō reira, i tuhia katoatia e Sharples ngā
karo ki tētahi rārangi mahi hei whakatutuki mā rātou. Puta atu ana rātou ko ana hoa i te hui tuatahi ki te Kāwanatanga, ka hoki atu ai ki Hoani Waititi Marae, ko Ngākau Hihiko hei waka.
He kāinga mō te kura.
Ko te karo tuatahi i hāngai ki ngā whare kura; me whai kāinga, otirā, me whai whare hei whakaruruhau mō ngā tamariki. Tā Sharples,
Ka hoki mātou, ka taraiwa i te tāone, kimihia tētahi whare pai mō te kura....Kite au i te rahi o ngā matapihi, oh he pai tēnei mō te kura. Ka hokona, ka mauria mai kia tū i te whenua nei (2010b).
Nō te whīore tonu o te tau 1984 ka kawea te whare rā ki ngā whenua o Hoani Waititi
Marae, ka tīmata ai ngā mahi whakatikatika i a ia, he karukaru, he pākarukaru nō te hanga. Ka mutu, me kore ake te whānau o te kura;
I roto tonu i te whānau te waimarie, i ngā tāngata mōhio ki te hanga i te whare, te whakatika hiko, aua momo. Nā i runga i tērā āhua i tū ai te whare (Bev).
Me kore ake hoki te Māori; ka tōia mai te hunga Māori e akoako ana i ngā momo mahi a te kāmura, a te kaiwhakarite hiko, a te kaimahi kōrere wai, hei tautoko i ngā mahi. Tā Sharples atu ki a Chris Winitana (2011), “Ka tīkina atu ngā tama rā, ka putaputa mai te tangata ki te āwhina – koirā te aroha o te Māori. Ka tutukia.” (p. 204). Kāore tonu i roa i ora anō te whare i tōna kāinga hou, ki Hoani Waititi Marae.
Nō te tīmatanga o te tau ′85, na, kua tū he whare. E rua noa iho ngā rūma, kotahi te rūma kaiako, paku noa, ā, e rua ngā rūma hei kohikohi rauemi. He mea kata tēnā ki a mātou i te mea karekau he rauemi. Koinā, me te wharepaku. Kotahi te wharepaku taku mahara, ā, no, e rua, kotahi mō ngā tama, kotahi mō ngā kōhine (Bev).
E mahara tonu ana te kairangahau nei ki te āhua o tērā o ngā whare. Ehara i te mea he whare nui rawa atu, heoi anō, he mahana, he haumaru, ka mutu, nō mātou tonu. E rua ōna wāhanga ka noho hei akomanga; ko te kura kōhungahunga ki tētahi pito, ko te kura kōpuapua, arā, ko ngā pakeke ki tērā atu. He wā tōna ka noho wehe ngā tamariki, he wā anō, ka noho tahi te teina me te tuakana. Hāunga anō te iti, te pākarukaru, te karukaru rānei o te whare, i tino waia haere mātou ki a ia, i tino aroha atu mātou ki tērā kāinga,
me te aha, ahakoa tē kitea ā-tinana nei i ēnei wā, e kore e noho tawhiti i ngā mahara o te hunga i noho atu ki roto i a ia i roto i ngā tau.
He kāhui kaiako.
Nāwai rā te aro i tahuri ki te rapu i tētahi manukura hei tūmuaki, otirā, hei kaiako. Ka
toko ake te whakaaro ki a Kāterina Te Heikōkō Mataira; he mātanga whakaako i te reo Māori ki te hunga pakeke, he ringa rehe o Te Ātaarangi. Tā Sharples rāua ko Te Aroha
Paenga he kotahi atu ki te kakī, ka ahu atu ki tō Mataira kāinga, ki Whāingaroa, ki reira whakatakoto ai i tā rāua kaupapa ki mua tonu i tana aroaro. Eaoia, tē whakaaetia noatia tā rāua i tono ai.
K A kia ora, haramai ki roto.
P E Kāterina, kei te pīrangi mātou whakatū kura Māori i Waititi Marae. Haramai au ki te pātai ki a koe, haramai hei tūmuaki mō tō tātou kura?
K Nē. He keke anō mō kōrua?
P Ka kōrero mātou...
K Ā, kua pō, me noho kōrua mō te pō.
P Ok . Ka noho mātou. Ka ara i te ata...
Kia ora Kāterina, he aha ō whakaaro?
K Ā me haere tātou ki te ruku moana, ki te tiki pāua, ki te tiki kaimoana.
P Ok. I haere mātou. E toru pō kua pāhi... Kāterina, kei te hoki au ki Tāmaki.
K Ā kei te pai, hoki atu’
P He aha ō whakaaro mō te kaupapa nei?’
K Māku e wāea atu’...21 (Morgan, 2010)
Kāore tonu i āta whakautua e Mataira te tono nō Sharples mā e noho atu ana ki a ia, heoi anō, i noho kē hei whakaarotanga māna.
Pau ana te toru rā, ka hoki a Sharples rāua ko Paenga ki Tāmaki Makaurau tatari ai ki te whakatau whakamutunga. Taro kau iho, ka pā te rongo kua whakaae atu a Mataira ki te tono, otirā, kia noho atu ki te kaupapa mō te takiwā o te rua tau te roa. Nō reira, ka noho ko Kāterina Mataira rāua ko Te Aroha Paenga hei kaiako tuatahi mō TKKM o HWM.
Ka whakatairangatia.
Eke ana ki te tau 1985 ko te whakatutukitanga o te moemoeā e kainamu mai ana. Na, i te whānau e whakangonge ngao ana mō te whakatū kura te take, i kaha putaputa atu a
Sharples ki waenga i te hapori. I tae atu ia ki ngā tini huihuinga kia rangiwhāwhā te rangona o tēnei kaupapa e tupu mai ana i te pā tūwatawata o Ngā Tūmanako, otirā, o
Hoani Waititi Marae. I kaha te kōrerotia me te whakapāohotia o ngā nekenekehanga, otirā, o ngā whāinga o te kaupapa nei. Reo irirangi mai, niupepa atu, i kōrerotia te
kaupapa nei me kore noa ka whāia hoki taua ara e tangata kē atu hei oranga mō ō rātou ake whānau.
Hāunga anō tērā, ehara i te mea i āta āminetia, i kaha tautokona rānei te kaupapa o te
KKM e te tī, e te tā. He wā ōna i kaha whiua te hunga kōkiri ki ngā heitara, ki ngā kupu whakamanioro a ngāi whakapono kore, a ngāi hūkore. Ka mutu, tā ētahi, he kaupapa whakatāuke, he kaupapa kaikiri kē te KKM. Heoi, tē tukuna e Sharples mā kia tīkoki te waka i tēnei hunga, ka whāia tonutia ai tā rātou i manako ai.
Ko te pae tata, whakamaua kia tina!
Nāwai rā, ka whakamaua te pae tata, ka whakatuwherangia TKKM o HWM. I pōhiritia
o te tini ngerongero i runga i te reo karanga o tēnei o ngā kaupapa nui whakaharahara, o te KKM.
I riro mā Tā Pāora Reeves ngā karakia hei taki, waihoki, nā te pirimia o tērā wā, nā David Lange (he tino hoa nō Sharples) te whare i whakatuwhera (i runga tonu i tana tono kia pērā), otirā, te kaupapa i whakarewa. I riro hoki i te kura tētahi tekau mano tāra hei hāpai ake i te kauapapa; nā Te Poari Rota ngā pūtea tautoko, otirā, nā David Lange i
tuku atu ki te kura i te tuwheratanga (Morgan, 2010 ; Winitana, 2011).
Ka oke i te kaupapa.
Ahakoa i tuwhera te kura, kei pōhēhē te tangata i ngāwari te haere atu i reira. Tutuki noa ana tērā ko te mahi taumaha tonu i mua i te aroaro; ko te whakatinanahia o te kaupapa, ko te whāngaia o ngā mokopuna ki ngā reka o te ao Māori. Ko te pātai ia, ‘Me pēhea e tutuki ai?’
Kua puta kē te kōrero he tuatahitanga tēnei momo kaupapa; atu i Te Kōhanga Reo, karekau he tauira, ā-kura nei, hei whai mā te whānau o Hoani Waititi Marae. Ko rātou kē hei tauira mō te iwi Māori whānui.
Waihoki, ahakoa he tohunga whakaako reo Māori a Mataira, ehara i te mea i waia ia ki te whakaako i ngā tamariki i tētahi kura pēnei i te KKM. Ko tana aronga i aua tau rā ko
te whakaako i te reo Māori ki te hunga pakeke i raro i te maru o Te Ātaarangi. Tāna,
... taku tūtaki tuatahitanga ki ngā tamariki nei...ko ngā tamariki 10 e noho mai ana i mua i a au me taku titiro atu me te mea nei e titiro mai ana rātou ki a au me te mea nei he atua tonu au. Kātahi ka tino pā mai te koroingo i roto i a au taku rongo ki te wairua o ngā tamariki nei, mō te rapu i tētahi kaupapa whāngai i a rātou katoa, koirā hoki tāku i rongo – ko te titiro mai me te mea nei e noho tuwhera mai ana ō rātou āhua katoa ā-hinengaro, ā-ngākau ki a au. Me te aha, kāore aku paku mōhio me aha. Na, he kōrero pono tērā. Hāunga te haramai o Pita, tana kaha īnoi kia haramai au ki konei, i taua wā kore kore nei i roto i a au tētahi paku whakaaro he pēhea te whāngai i ngā tamariki (Morgan, 2012).
Hāunga anō ōna pūkenga whakaako, hāunga anō tana mātau ki te reo Māori, he ao anō
te ao o te whakaako tamariki, otirā, o te whakahaere kura. Kaiako mai, ākonga atu, katoa te whānau o te kura i te ako, i te whāwhā, i te raweke i ngā āhuatanga katoa o te
kura.
Ko te aroha te kaiārahi.
Katoa ngā marautanga, ngā rautaki me ngā mahere ako i whakaritea kētia i aua wā i hua mai i ngā kura auraki, otirā, i te ao Pākehā. Nō reira, karekau he marautanga, he rautaki,
he mahere ako, ā-Māori nei, hei whai mā Mataira rāua ko Paenga, otirā, mā te kāhui kaiako. Ko tā rāua he kimi, he waihanga rānei i ā rāua ake. Otirā, i tuku mā te aroha, mā te wairua poipoi, mā te manaaki, ka mutu, mā ngā tamariki tonu ngā mahi whakaako hei ārahi. Tā Mataira;
Mehemea he aroha kei roto i a koe mō ngā tamariki, ngāwari noa iho. Nā te mea, ko te mahi nui, kāore i whakaaro ki ngā mahi mō te kura, ko te mahi nui kē ko te whakakoakoa i ngā tamariki i roto i ngā mahi katoa e reka ana ki a rātou. Koirā te tīmatanga (Morgan, 2010).
Tāna, tīmata mai ai te kaupapa, ko te hari me te koa o ngā tamariki te matua i ngā
whakahaerenga katoa. I aua wā, kua roa kē a ngāi Māori e tāmia ana, otirā, e rongo ana i ngā taimahatanga i hua ake i ngā kura Pākehā. I tere kitea te pōuri o ngā tamariki i puta i ngā kōhanga reo, ka haere ai ki ngā kura Pākehā. Ka mutu, i tīmata te huri tuarā atu a ētahi o ngāi Māori ki ngā mahi whai mātauranga, otirā, ki ngā kura. Me te aha,
Kāore i pīrangi kia puta tērā āhuatanga i roto i ēnei tamariki, pīrangi au kia koa tonu i roto i ngā mahi katoa...ahakoa he aha te mahi, kia koa ngā tamariki i roto i te mahi. Ētahi wā, ehara mā te āta noho ki konā, tuhi ai i tētahi mahere rautaki, te aha noa iho, te aha noa iho me kī tīmata pēnei, whakaoti atu pēnā. Mēnā ka waihotia mā tō ngākau koe e arataki, ka ahatia. Ka rongo koe ki te āhua o ngā tamariki rā, ka mōhio koe mehemea kei runga koe i te huarahi tika mō rātou, kāore rānei (Morgan, 2010).
E mārama mārika ana ahau ki tēnei āhua. Nōku i te kura, hāunga anō te mahi, te horopaki rānei, ko te aroha, ko te wairua whakaharakoa tērā i mātua rangona.
He kaupapa motuhake.
Whānau mai ana te KKM ka tū tauaro ki te Kāwanatanga, me te aha, kāore i mana i ngā ture o te whenua. Nā whai anō hoki kāore i whai wāhi ai te KKM ki ngā pūtea a te Kāwanatanga e pai ai te utu i ngā kaiwhakaako, te hoko rauemi, te hoko rawa rānei mā
te kura.
I tīmata mai te kaupapa nei i te kore; he kaupapa rawa-kore, rauemi-kore, kaiako-kore,
whare-kore. I riro mā te whānau, mā te hapori, mā te hunga whakapono hoki hei waihanga, hei whakarite, hei rapu i ngā momo katoa e hiahiatia ana e pai ai te whakahaerehia o te kura.
... pono au i te tuwheratanga mai o tō tātou kura tuatahi nei, karekau he paku rauemi. Engari, ko tētahi, he tohunga kaimahi toi a Arnold Wilson. I taua wā, kei reira tonu ina ora ana, engari, i taua wā i Te Rakipaewhenua ia e noho ana. Nāna te katoa o ngā taputapu toi i koha mai. He peita, he penehinu, he pepa, he aha rānei. Anō rā, nā ētahi o ngā tāngata noho mai ki te hapori i toha mai i ngā tēpu, tūru, he aha rānei, ngā pukapuka, ā hika mā, ko te katoa o ngā pukapuka he Pākehā, karekau he pukapuka Māori. Engari, he nui ngā pukapuka i tukuna mai e te hapori nei (Bev).
Nā te hunga whakaaro nui, nā te momo pēnei i a Arnold Wilson i whai taputapu ai, i
whai rawa ai TKKM o HWM. Ka takohatia mai e rātou ngā momo ka taea e rātou hei whakamahi mā te whānau o te kura.
Ahakoa ngā koha mai a te momo o te koroua rā, i aua wā rā, me uaua ka kitea ngā rauemi reo Māori hei whakaratarata i ngā tamariki. Katoa ngā rauemi kura i oti kē te
whakaritea, i kohangia rānei ki te kura, he Pākehā. Katoa ngā pukapuka me ngā kiriata tamariki o aua wā he Pākehā. Nō reira, tā te whānau he waihanga i tā rātou i hiahia ai;
Kāre he paku aha. Mahara tonu au ki a Whaea Evelyn, ko ia te tino pūkenga mō te whakarite pukapuka. Pukapuka nui! Ka mahara tonu atu koe i runga i
te pepa parauri rā, kua haere te tāruarua haere i te mihini, kua kutikuti haere atu, ana, ki reira kua tohua ki raro ko ngā kupu hei kīnaki i te pikitia. Kāore he rauemi, ā, nā mātou tonu ngā rauemi i hanga (Ana).
Nō muri kē mai, ko te tino mahi o aua pukapuka, i noho a Kāterina ki te whakamāori. I riro i a mātou te patopato i ana kupu hei whakapia ki runga i ngā kupu Pākehā, pērā i te Jubilee. He pukapuka e hāngai atu ana ki tētahi ngeru nui rawa. Te katoa i pērā. Kāterina ... nāna te wairua o ngā kupu Pākehā i whakamāori, ā, ko mātou kē ngā kaipatopato i runga i ngā, ehara ko ngā rorohiko, ko ngā mea, he pūrere pato kupu (Bev).
Ka tīkina ngā rauemi reo Pākehā e whakaratarata nei i ngā tamariki, ka tōia mai ko te wairua, otirā ko ngā huatau auaha, ka whakamāoritia hei taonga whakamirimiri i te reo, otirā, i ngā whakaaro o ngā mokopuna.
Mōhio tonu au i āhua pōhara mātou ā-pūtea nei. Ko tētahi o ngā mea ka hua ake i taku hirikapo {kata} nōku e whakaaro ana ki tēnei kaupapa, ko ngā pukapuka i te wā i a mātou i te kura tahito, kua turakina iāianei nā, engari, i taua wā rā kotahi noa te whare, i wehewehengia kia rua ngā akomanga o roto, me ētahi tari. Ana, ko ngā pukapuka he reo Pākehā, ā, nā ngā kaiako ētahi whārangi i āpiti atu ki runga i ngā tuhinga Pākehā, ana, ko te reo Māori i tuhia (ki te pene), i roto tonu i ngā pukapuka. Kāore au i te mōhio kei whea ēnā pukapuka i āianei nā, kāore e kore kua karukaru katoa te āhua, engari, he tino kura ēnā ki a au (Stephanie).
Mā te aha i tēnā hei tīmatanga! Me kore ake ngā ringa rehe o te whānau hei whakarite rauemi reo Māori hei whakakiko i ngā mahi kura i ōna tau tuatahi.