PEMANFABMB
NPUGUK "BBU SEBAGAD BAHCIN BAKU
PEMBUATAN
SILASE
SECARA
BIOLOGIS
Oleh
RETV LlSTYA HANDAYAMI F 21. 1232
' 1 9 8 9
P A K U L T A S T E K N O L O G I PERTANIhLIIU
IIISTETUT PERTAMlAbl BOOQR
RETY LISTYA
HANDAYANI.
F 21.1232. Pemanfaatan ~ u c u k TebU Sebagai Bahan Baku Pembuatan S I lase secara B i o ~ o g t s . D IDaWah bimbingan Suhadi H a r d ~ o , MSc.
...
R 1 NGKASAN
P U C U ~ tebU merupakan iimbah perkebunan tebu yang
diperoleh dari proses pemotongan tebu. ~ i m b a h
ini
terdapatdalam jumlah banyak dan sedikit pemanfaatannya. Biasanya
pucuk tebu dimanfaatkan dalam bentuk segar oleh peternak di
.
sekitar perkebunan tebu,
Tanaman
tebu ditebang pada waktu m u s ~ m kemarau, padasaat hijauan pakan ternak yang berUpa rumput segar sukar
diperoleh. Pemanfaatan pucuk tebu merupakan alternatrf cara
untuk menutupi kekurangan bahan hijauan pakan. P U C U K tebu
bersifat cepat kering dan mudah layu sehingga harus dilakukan
usaha pengawetan untuk memanfaatkannya. Salah satu teknik
pengawetan limbah hasil pertanian adalah dengan ensilase yang
menshasilkan silase sebagai bahan pakan.
Penelitian
ini
bertujuan mempelajari pemanfaatan pucuktebu sebagai bahan baku pembuatan silase secara biologis.
Dipelajari pula pengaruh Penambahan dedak dan tetes terhadap
silase
yang dihasilkan. Rancangan yang digunakan adalahRancangan Blok ACaK dengan dua kali ulangan.
Hasil Penelitian menunjukkdn pH cenderung menurun hingga
hari k e 30 tetapi penurunan ini berjalan lambat karena adanya
Penambahan
urea
Sehingga mernbentuk gugus NH3 yangP W F A A T A N P U C E TEBU SEBAGAI BAHAN BAKU
PEMBUATAN
S ILASE SECARA BIOLOGI S
O l e h
RETY LISTYA HANDAYANI F 2 1 . 1 2 3 2
SKR l PS t
Sebagai s a l a h s a t u s y a r a t u n t u k memperoleh g e l a r S a r j a n a T e k n o l o g i P e r t a n i a n
PBda J u r u s a n TeKnOlOgi l n d u s t r i P e r t a n i a n F a K u l t a s T e k n o l o g i P e r t a n i a n
1989
FAKULTAS TEKNOLOGI PERTANIAN INSTITUT PERTANIAN BOGOR
KATA PENGANTAR
P U J I s y u k u r p e n u l I S p a n J a t K a n k e h a d ~ r a t A I I a n SWT,
k a r e n a h a n y a a t a s r a n m a t dan k a r u n ~ a - N y a maka s k r t p s l l n t d a - p a t d i s e l e s a i k a n . S k r i p s i i n i d i s u s u n b e r d a s a r k a n P e n e l i t i a n y a n g d i l a k u k a n pada b u l a n November 1966
-
~ a n u a r i 1 9 8 9 d iL a b o r a t o r i u m T e k n o l o g i l n d u s t r i P e r t a n i a n , FATETA
-
I P B .Pada k e s e m p a t a n i n i p e n u l i s mengucapkan t e r i m a k a s i h k e - pada :
1 . S u h a d i H a r d j o , HSc, s e l a k u d o s e n pembimbing y a n g t e l a h membimbing d a l a m m e n y e l e s a i k a n m a s a l a h k h u s u s .
2. Karyawan l a b o r a t o r i u m Pengawasan ~ u t u dan kBrYaWan l a - i n n y a d i J u r u s a n T e k n o l o g i i n d u s t r i P e r t a n i a n , F a k u l - t a s T e k n o l o g i P e r t a n i a n y a n g t e l a h membantu d a l a m me- n y e l e s a i k a n p e n e l i t i a n .
3 . Bapa, Hama d a n Bayu, a t a s d o r o n g a n m o r i l dan m a t e r i l - n y a .
4 . semua P i h a K yang t e l a h memberi b a n t u a n h i n g g a s k r i p s i i n i d a p a t d i s e l e s a i k a n .
A k h i r n y a K r i t i k dan s a r a n s a n g a t p e n u l i s h a r a p k a n d a n Semoga s k r i p s i i n i d a p a t b e r m a n f a a t .
DAFTAR I S 1
H a l a m a n
K A T A PENGANTAR
. . .
i i iD A F T A R T A B E L
. . .
vDAFTAR GAMBAR
. . .
v I DAFTAR L A M P I R A N. . .
v i i I.
PENDAHULUAN. . .
1I I
.
T I N J A U A N PUSTAKA. . .
4A
.
PANGAN TERNAK R U M l N A N S l A. . .
4B
.
PENGAWETAN H I J A U A N. . .
6C . P U C U K T E B U
. . .
7D
.
PROSES PEHBUATAN S I L A S E. . .
1 0E
.
PERUBAHAN YANG T E R J A D I SELAMA PEMBUATANS I L A S E
. . .
1 2F
.
MUTU S I L A S E DAN FAKTOR YANG MEMPENGARUHI.
.
2 0I l l
.
BAHAN DAN METODA. . .
2 9A
.
BAHAN DAN A L A T. . .
2 9B
.
METODE P E N E L I T I A N. . .
2 9C
.
PROSEDUR P E N E L I T I A N. . .
3 1D
.
PENGAMATAN. . .
3 21V
.
H A S I L DAN PEMBAHASAN. . .
3 4V
.
K E S I M P U L A N DAN SARAN. . .
5 0A
.
K E S I M P U L A N. . .
5 0B
.
SARAN. . .
5 1DAFTAR PUSTAKA
. . .
5 2DAFTAR TABEL
Hal aman
T a b e l I . KOmpOSiSi k i m i a pucuk t e b u dan rumput g a j a h
yane d i p o t o n g pada umur 60 h a r i
. . .
8Tabel 2 . Kornposisi m i n e r a l dalam pucuk t e b u .
. . .
t oTabel 3 . Komposisi k i m i a t e t e s b e r d a s a r k a n p e r s e n ba-
h a n k e r i n g .
. . .
2 3Tabel 4 . KOmpOSiSi k i m i a dedak h a l u s b e r d a s a r k a n p e r -
sen bahan k e r i n g .
. . .
2 5Tabel 5 . Komposisi k i m i a b e k a t u l b e r d a s a r k a n p e r s e n
. . .
bahan k e r i n g . 2 5
Tabel 6. H a S i l a n a l i s i s p r o k s i m a t pucuk t e b u .
.
3 4 Tabel 7. R e k a p i t u l a s i h a s i 1 a n a l i s a campuran bahan pa- [image:7.523.27.492.124.352.2]DAFTAR GAHBAR
Gambar I . Skema f e r m e n t a s i h o m o l a k t i s d a r i g t u k o s a
dan f r u k t o s a ( f l c ~ u t ~ o u g h , 1 9 7 8 ) .
. . .
1 5 Gambar 2 . Skema f e r m e n t a s i n e t e r o l a k t i s d a r i g l u k o s a(flCCUllOugh, t 9 7 8 )
. . .
i 6 Gambar 3 . Skema f e r m e n t a s i h e t e r o l a k t i s d a r if r u k t o s a ( t ~ c c u ~ ~ o u g h , 1 9 7 8 ) .
. . .
18 Gambar 4 . H i s t o g r a m Kadar a i r s i l a s e k a r e n a penga-. . .
r u h lama f e r m e n t a s i . 3 9
Gambar 5 . H i s t o g r a m k a d a r a i r s i l a s e k a r e n a penga-
. . .
r u h bahan tambahan 4 0
Gambar 6 . H i s t o g r a m pH s i l a s e k a r e n a pengaruh lama
f e r m e n t a s i
. . .
4 2 Gambar 7 . H i s t o g r a m pH s i l a s e k a r e n a pengaruhbah&rt tambahan
. . .
4 4Gambar 6 . H i s t o g r a m k a d a r t o t a l n i t r o g e n s i t a s e Ka-
r e n & pengaruh lama f e r m e n t a s i
.
.
,.
,.
4 7 Gambar 9 . H i s t o g r a m k a d a r BETN s i l a s e k a r e n a penga-DAFTAR LAMPIRAN
L a m p i r a n 1 .
L a m p i r a n 2.
L a m p i r a n 3a.
L a m p i r a n 3b.
L a m p i r a n 3 c .
L a m p i r a n 4a.
L a m p i r a n 4b.
L a m p i r a n 4 c .
L a m p i r a n 5a.
L a m p i r a n 5b.
L a m p i r a n 6 a .
L a m p i r a n 6 b .
P r o s e s p e m b u a t a n s i l a s e d a r i p u c u k t e b u
s e c a r a b i o l o g i s .
. . .
52P r o s e d u r a n a l i s i s k o m p o s i s i k i m i a p u c u k t e b u s e g a r d a n h a s i l f e r m e n t a s i s i l a s e
. . .
p u c u k t e b u . . 5 3
T a b e l s i d i k r a g a m k a d a r a i r s i 1 a s e p u c u k
t e b u
. . .
63U j i j a r a k Duncan p e n g a r u h lama f e r m e n -
. . .
t a s i t e r h a d a p k a d a r a i r s i l a s e 63
U j i j a r a k Duncan p e n g a r u h b a h a n tam-
b a h a n t e r h a d a p k a d a r a i r s i l a s e .
.
64T a b e l s i d i k r a g a m n i l a i pH s i l a s e
p u c u k t e b u . . .
. . .
65U j i j a r a k Duncan p e n g a r u h lama f e r m e n -
. . .
t a s i t e r h a d a p n i l a i pH s i l a s e . 6 5
U j i j a r a k Duncan p e n g a r u h b a h a n tam-
bahan t e r h a d a p n i l a i pH s i l a s e
. . .
6 6T a b e l s i d i k r a g a m k a d a r t o t a l n i t r o g e n
. . .
s i l a s e p u c u k t e b u . 67
U j i j a r a k Duncan p e n g a r u h lama f e r m e n - t a s i t e r h a d a p k a d a r t o t a l n i t r o g e n
. . .
s i l a s e . . 67
. .
T a b e l s i d i k ragam k a d a r BETN s i l a s e . 68
U j i j a r a k Duncan p e n g a r u h lama f e r m e n -
[image:9.523.35.477.89.564.2]I . PENDAHULUAN
Usaha P e t e r n a k a n merupakan s u a t u u s a h a U n t U k men-
d a p a t k a h sumber p r o t e i n h e w a n i . Pengembangan u s a h a p e t e r n a - k a n sesunggunnya menghadapi m a s a l a h t e r s e n d i r i y a k n i p e n y e - Q i a a n bahan p a k a n t e r n a k . Pakan merupaltan f a k t o r y a n g p e n t i n g UntUK m e n u n j a n g pengembangan p o p u l a s i t e r n a k .
K e b u t u h a n p a k a n t e r n a k p a d a t a h u n 1984 b e r d a s a r k a n p e r h i t u n - g a n D i r e k t o r a t J e n d e r a l P e t e r n a k a n ( 1 9 8 4 ) a d a l a h s e b e s a r 12
127 793 t o n " T o t a l D i g e s t i b l e N u t r i e n t " (TDN) dan pada t a n u n 1988 d i p e r k i r a k a n s e k i t a r 122 977 6 7 7 t o n TDN. A r e a l p e n a - naman tanaman p a k a n d i l a i n p i h a k , s e m a k i n t e r b a t a s t e r u t a m a
d i d a e r a h P a d a t Penduduk s e p e r t i h a l n y a P u l a u JaWa dan B a l i . S a I a h s a t u c a r a u n t u i t m e n u t u p i k e k u r a n 2 a n bahan Pakan t e r n a k a d a l a h p e m a n f a a t a n l i m b a h p e r t a n i a n . H a s i l i n t e n s i - f i k a s i tanaman Pangan t i d a k s a j a m e n g n a s i t k a n pangan y a n g l e b i h banyak t e t a p i j u a a m e n g h a s i l k a n t i m b a h p e r t a n i a n y a n g m e l i m p a h s e h i n g g a i n t e g r a s i a n t a r a tanaman pangan dengan t e r n a k merupakan SUatU a l t e r n a t i f u n t u k m e n c u k u p i p e n i n g k a - t a n k e b u t u h a n tanaman p a k a n .
B e b e r a p a l i m b a h p e r t a n i a n y a n g s e r i n g d i g u n a k a n s e b a g a i bahan p a k a n t e r n a k d i I n d o n e s i a , t e r u t a m a d i Jawa dan B a l i
a d a l a h j e r a m i p a d i , j e r a m i j a g u n g , j e r a m i sorghum, pucuk t e b U , j e r a m i k a c a n g t a n a n , j e r a m i k e d e l a i , j e r a m i K e t e l a r a m b a t dan pucuk k e t e l a pohon. S e l a i n j e r a m i p a d i , l i m b a h -
PEMANFABMB
NPUGUK "BBU SEBAGAD BAHCIN BAKU
PEMBUATAN
SILASE
SECARA
BIOLOGIS
Oleh
RETV LlSTYA HANDAYAMI F 21. 1232
' 1 9 8 9
P A K U L T A S T E K N O L O G I PERTANIhLIIU
IIISTETUT PERTAMlAbl BOOQR
RETY LISTYA
HANDAYANI.
F 21.1232. Pemanfaatan ~ u c u k TebU Sebagai Bahan Baku Pembuatan S I lase secara B i o ~ o g t s . D IDaWah bimbingan Suhadi H a r d ~ o , MSc.
...
R 1 NGKASAN
P U C U ~ tebU merupakan iimbah perkebunan tebu yang
diperoleh dari proses pemotongan tebu. ~ i m b a h
ini
terdapatdalam jumlah banyak dan sedikit pemanfaatannya. Biasanya
pucuk tebu dimanfaatkan dalam bentuk segar oleh peternak di
.
sekitar perkebunan tebu,
Tanaman
tebu ditebang pada waktu m u s ~ m kemarau, padasaat hijauan pakan ternak yang berUpa rumput segar sukar
diperoleh. Pemanfaatan pucuk tebu merupakan alternatrf cara
untuk menutupi kekurangan bahan hijauan pakan. P U C U K tebu
bersifat cepat kering dan mudah layu sehingga harus dilakukan
usaha pengawetan untuk memanfaatkannya. Salah satu teknik
pengawetan limbah hasil pertanian adalah dengan ensilase yang
menshasilkan silase sebagai bahan pakan.
Penelitian
ini
bertujuan mempelajari pemanfaatan pucuktebu sebagai bahan baku pembuatan silase secara biologis.
Dipelajari pula pengaruh Penambahan dedak dan tetes terhadap
silase
yang dihasilkan. Rancangan yang digunakan adalahRancangan Blok ACaK dengan dua kali ulangan.
Hasil Penelitian menunjukkdn pH cenderung menurun hingga
hari k e 30 tetapi penurunan ini berjalan lambat karena adanya
Penambahan
urea
Sehingga mernbentuk gugus NH3 yangP W F A A T A N P U C E TEBU SEBAGAI BAHAN BAKU
PEMBUATAN
S ILASE SECARA BIOLOGI S
O l e h
RETY LISTYA HANDAYANI F 2 1 . 1 2 3 2
SKR l PS t
Sebagai s a l a h s a t u s y a r a t u n t u k memperoleh g e l a r S a r j a n a T e k n o l o g i P e r t a n i a n
PBda J u r u s a n TeKnOlOgi l n d u s t r i P e r t a n i a n F a K u l t a s T e k n o l o g i P e r t a n i a n
1989
FAKULTAS TEKNOLOGI PERTANIAN INSTITUT PERTANIAN BOGOR
KATA PENGANTAR
P U J I s y u k u r p e n u l I S p a n J a t K a n k e h a d ~ r a t A I I a n SWT,
k a r e n a h a n y a a t a s r a n m a t dan k a r u n ~ a - N y a maka s k r t p s l l n t d a - p a t d i s e l e s a i k a n . S k r i p s i i n i d i s u s u n b e r d a s a r k a n P e n e l i t i a n y a n g d i l a k u k a n pada b u l a n November 1966
-
~ a n u a r i 1 9 8 9 d iL a b o r a t o r i u m T e k n o l o g i l n d u s t r i P e r t a n i a n , FATETA
-
I P B .Pada k e s e m p a t a n i n i p e n u l i s mengucapkan t e r i m a k a s i h k e - pada :
1 . S u h a d i H a r d j o , HSc, s e l a k u d o s e n pembimbing y a n g t e l a h membimbing d a l a m m e n y e l e s a i k a n m a s a l a h k h u s u s .
2. Karyawan l a b o r a t o r i u m Pengawasan ~ u t u dan kBrYaWan l a - i n n y a d i J u r u s a n T e k n o l o g i i n d u s t r i P e r t a n i a n , F a k u l - t a s T e k n o l o g i P e r t a n i a n y a n g t e l a h membantu d a l a m me- n y e l e s a i k a n p e n e l i t i a n .
3 . Bapa, Hama d a n Bayu, a t a s d o r o n g a n m o r i l dan m a t e r i l - n y a .
4 . semua P i h a K yang t e l a h memberi b a n t u a n h i n g g a s k r i p s i i n i d a p a t d i s e l e s a i k a n .
A k h i r n y a K r i t i k dan s a r a n s a n g a t p e n u l i s h a r a p k a n d a n Semoga s k r i p s i i n i d a p a t b e r m a n f a a t .
DAFTAR I S 1
H a l a m a n
K A T A PENGANTAR
. . .
i i iD A F T A R T A B E L
. . .
vDAFTAR GAMBAR
. . .
v I DAFTAR L A M P I R A N. . .
v i i I.
PENDAHULUAN. . .
1I I
.
T I N J A U A N PUSTAKA. . .
4A
.
PANGAN TERNAK R U M l N A N S l A. . .
4B
.
PENGAWETAN H I J A U A N. . .
6C . P U C U K T E B U
. . .
7D
.
PROSES PEHBUATAN S I L A S E. . .
1 0E
.
PERUBAHAN YANG T E R J A D I SELAMA PEMBUATANS I L A S E
. . .
1 2F
.
MUTU S I L A S E DAN FAKTOR YANG MEMPENGARUHI.
.
2 0I l l
.
BAHAN DAN METODA. . .
2 9A
.
BAHAN DAN A L A T. . .
2 9B
.
METODE P E N E L I T I A N. . .
2 9C
.
PROSEDUR P E N E L I T I A N. . .
3 1D
.
PENGAMATAN. . .
3 21V
.
H A S I L DAN PEMBAHASAN. . .
3 4V
.
K E S I M P U L A N DAN SARAN. . .
5 0A
.
K E S I M P U L A N. . .
5 0B
.
SARAN. . .
5 1DAFTAR PUSTAKA
. . .
5 2DAFTAR TABEL
Hal aman
T a b e l I . KOmpOSiSi k i m i a pucuk t e b u dan rumput g a j a h
yane d i p o t o n g pada umur 60 h a r i
. . .
8Tabel 2 . Kornposisi m i n e r a l dalam pucuk t e b u .
. . .
t oTabel 3 . Komposisi k i m i a t e t e s b e r d a s a r k a n p e r s e n ba-
h a n k e r i n g .
. . .
2 3Tabel 4 . KOmpOSiSi k i m i a dedak h a l u s b e r d a s a r k a n p e r -
sen bahan k e r i n g .
. . .
2 5Tabel 5 . Komposisi k i m i a b e k a t u l b e r d a s a r k a n p e r s e n
. . .
bahan k e r i n g . 2 5
Tabel 6. H a S i l a n a l i s i s p r o k s i m a t pucuk t e b u .
.
3 4 Tabel 7. R e k a p i t u l a s i h a s i 1 a n a l i s a campuran bahan pa- [image:85.523.27.492.124.352.2]DAFTAR GAHBAR
Gambar I . Skema f e r m e n t a s i h o m o l a k t i s d a r i g t u k o s a
dan f r u k t o s a ( f l c ~ u t ~ o u g h , 1 9 7 8 ) .
. . .
1 5 Gambar 2 . Skema f e r m e n t a s i n e t e r o l a k t i s d a r i g l u k o s a(flCCUllOugh, t 9 7 8 )
. . .
i 6 Gambar 3 . Skema f e r m e n t a s i h e t e r o l a k t i s d a r if r u k t o s a ( t ~ c c u ~ ~ o u g h , 1 9 7 8 ) .
. . .
18 Gambar 4 . H i s t o g r a m Kadar a i r s i l a s e k a r e n a penga-. . .
r u h lama f e r m e n t a s i . 3 9
Gambar 5 . H i s t o g r a m k a d a r a i r s i l a s e k a r e n a penga-
. . .
r u h bahan tambahan 4 0
Gambar 6 . H i s t o g r a m pH s i l a s e k a r e n a pengaruh lama
f e r m e n t a s i
. . .
4 2 Gambar 7 . H i s t o g r a m pH s i l a s e k a r e n a pengaruhbah&rt tambahan
. . .
4 4Gambar 6 . H i s t o g r a m k a d a r t o t a l n i t r o g e n s i t a s e Ka-
r e n & pengaruh lama f e r m e n t a s i
.
.
,.
,.
4 7 Gambar 9 . H i s t o g r a m k a d a r BETN s i l a s e k a r e n a penga-DAFTAR LAMPIRAN
L a m p i r a n 1 .
L a m p i r a n 2.
L a m p i r a n 3a.
L a m p i r a n 3b.
L a m p i r a n 3 c .
L a m p i r a n 4a.
L a m p i r a n 4b.
L a m p i r a n 4 c .
L a m p i r a n 5a.
L a m p i r a n 5b.
L a m p i r a n 6 a .
L a m p i r a n 6 b .
P r o s e s p e m b u a t a n s i l a s e d a r i p u c u k t e b u
s e c a r a b i o l o g i s .
. . .
52P r o s e d u r a n a l i s i s k o m p o s i s i k i m i a p u c u k t e b u s e g a r d a n h a s i l f e r m e n t a s i s i l a s e
. . .
p u c u k t e b u . . 5 3
T a b e l s i d i k r a g a m k a d a r a i r s i 1 a s e p u c u k
t e b u
. . .
63U j i j a r a k Duncan p e n g a r u h lama f e r m e n -
. . .
t a s i t e r h a d a p k a d a r a i r s i l a s e 63
U j i j a r a k Duncan p e n g a r u h b a h a n tam-
b a h a n t e r h a d a p k a d a r a i r s i l a s e .
.
64T a b e l s i d i k r a g a m n i l a i pH s i l a s e
p u c u k t e b u . . .
. . .
65U j i j a r a k Duncan p e n g a r u h lama f e r m e n -
. . .
t a s i t e r h a d a p n i l a i pH s i l a s e . 6 5
U j i j a r a k Duncan p e n g a r u h b a h a n tam-
bahan t e r h a d a p n i l a i pH s i l a s e
. . .
6 6T a b e l s i d i k r a g a m k a d a r t o t a l n i t r o g e n
. . .
s i l a s e p u c u k t e b u . 67
U j i j a r a k Duncan p e n g a r u h lama f e r m e n - t a s i t e r h a d a p k a d a r t o t a l n i t r o g e n
. . .
s i l a s e . . 67
. .
T a b e l s i d i k ragam k a d a r BETN s i l a s e . 68
U j i j a r a k Duncan p e n g a r u h lama f e r m e n -
[image:87.523.35.477.89.564.2]I . PENDAHULUAN
Usaha P e t e r n a k a n merupakan s u a t u u s a h a U n t U k men-
d a p a t k a h sumber p r o t e i n h e w a n i . Pengembangan u s a h a p e t e r n a - k a n sesunggunnya menghadapi m a s a l a h t e r s e n d i r i y a k n i p e n y e - Q i a a n bahan p a k a n t e r n a k . Pakan merupaltan f a k t o r y a n g p e n t i n g UntUK m e n u n j a n g pengembangan p o p u l a s i t e r n a k .
K e b u t u h a n p a k a n t e r n a k p a d a t a h u n 1984 b e r d a s a r k a n p e r h i t u n - g a n D i r e k t o r a t J e n d e r a l P e t e r n a k a n ( 1 9 8 4 ) a d a l a h s e b e s a r 12
127 793 t o n " T o t a l D i g e s t i b l e N u t r i e n t " (TDN) dan pada t a n u n 1988 d i p e r k i r a k a n s e k i t a r 122 977 6 7 7 t o n TDN. A r e a l p e n a - naman tanaman p a k a n d i l a i n p i h a k , s e m a k i n t e r b a t a s t e r u t a m a
d i d a e r a h P a d a t Penduduk s e p e r t i h a l n y a P u l a u JaWa dan B a l i . S a I a h s a t u c a r a u n t u i t m e n u t u p i k e k u r a n 2 a n bahan Pakan t e r n a k a d a l a h p e m a n f a a t a n l i m b a h p e r t a n i a n . H a s i l i n t e n s i - f i k a s i tanaman Pangan t i d a k s a j a m e n g n a s i t k a n pangan y a n g l e b i h banyak t e t a p i j u a a m e n g h a s i l k a n t i m b a h p e r t a n i a n y a n g m e l i m p a h s e h i n g g a i n t e g r a s i a n t a r a tanaman pangan dengan t e r n a k merupakan SUatU a l t e r n a t i f u n t u k m e n c u k u p i p e n i n g k a - t a n k e b u t u h a n tanaman p a k a n .
B e b e r a p a l i m b a h p e r t a n i a n y a n g s e r i n g d i g u n a k a n s e b a g a i bahan p a k a n t e r n a k d i I n d o n e s i a , t e r u t a m a d i Jawa dan B a l i
a d a l a h j e r a m i p a d i , j e r a m i j a g u n g , j e r a m i sorghum, pucuk t e b U , j e r a m i k a c a n g t a n a n , j e r a m i k e d e l a i , j e r a m i K e t e l a r a m b a t dan pucuk k e t e l a pohon. S e l a i n j e r a m i p a d i , l i m b a h -