PEWERAPAN DlVERSlFlKASl HORISONTAL TANAMAM PANGAN
DALAM UBAYA PEMAMFAATAM LAHAN SAWAH
DAN PENYERAPAN TENAGA KERJA
Oleh
ENDANG SRI SUMARYATI
A21.0638
J U R U S A N ILMU
-
ILMU S O S I A L EKONOMI P E R T A N l A N F A K U L T A S PERTAMILININSTITUT P E R T A N l A N B O G O R
RI
NGKASAN
ENDANG
S R I
SUMARYATI.
Penerapan Diversifikasi Horison-
tal Tanaman Pangan dalam Upaya Pemanfaatan Lahan Sawah
d a n Penyerapan Tenaga Ker,ja
(Studi Kasus d i Desa Kebon
agung dan D e s a Gebanp Malang, Kecamatan Puri, Kabcrpaten
Wo.jokerto,
Jawa
Timur
:Idi
bawah
bimbingan
SJAFRI HANGKUPRAWIRA
) .Penelitian ini bertujuan untuk mempelajari penera-
pan diversifikasi pertanian tanaman pangan pada lahan
sawah beririgasi teknis d a n pada lahan sawah tadah hu-
jan. Secara lebih khusus penelitian ini ditekankan un-
tuk menganalisis keragaman pnla tanam, keragaman kumod-
,iti dan J e n i s kamaditi yang d i u s a h a h ~ ~
~ e t a n i ,
mengeta-
hui pernana diversifikasi tanaman pangan dalam penyera-
pan tenaga kerja serta menganalisis kelayakan usaha d i -
versifikasi tanaman pangan pada lahan sawah beririgasi
teknis dan lahan sawah tadah hujan.
Kebnn Agung d a n 15 p e t a n i d i l a h a n i r i g a s i t e k n i s d e s a
G e b a n g M a l a n g s e d a n g k a n u n t u k l a h a n s a w a h t a d a h h u j a n
d i a m b i l c n n t o h s e b a n y a k 15 p e t a n i .
D a l a m p e n e r a p a n d i v e r s i f i k a s i t a n a m a n p a n g a n , p a l a
p a d i
-
p a l a w i j a-
p a l a w i j a r e l a t i f l e b i h d o m i n a n d i u s a - h a k a n p a d a l a h a n s a w a h i r i g a s i t e k n i s d i d e s a E e b o nAgung, d e n g a n
a r e a l
y a n g d i u s a h a k a n s e b e s a r 81.39 p e r -s e n d a n p e r ; a , s i y = n q m e n g u a s a h a k a r . s e b a n y a l : :
65
p e r s e n .P a l a t a n a m l a i n n y a y a n g d i u s a h a k a n y a i t u p a d i
-
p a l a w i -ja
-
p a l a w i j a-
p a l a w i j a , p a d i-
p a d i-
p a l a w i j a d a n p o l a p a d i-
p a l a w i j a-
b e r a .Dari
k o m a d i t i y a n g d i u s a -h a k a n maka p o l a k n m o d i t i y a n g r e l a t i f d o m i n a n d i u s a h a -
k a n d i l a h a n i r i g a s i t e k n i s d e s a Kebon a g u n g a d a l a h
p a d i
-
k e d e l e-
k a c a n g h i j a u d e n g a n a r e a l y a n g d i u s a h a -k a n s e b e s a r 68.46 p e r s e n d a n p e t a n i y a n g m e n g u s a h a k a n -
n y a
50
p e u s e n , d i m a n a 90 p e r s e n p e t a n i d i l a h a n i r i g a s it e k n i s d e s a Kebnn Agung m e n g u s a h a k a n k e d e l e p a d a MT I 1
d a n s e b a n y a k 80 p e r s e n p e t a n i m e n g u s a h a k a n k d c a n g h i f a u
p a d a HT
111.
U n t u k l a h a n i r i g a s i t e k n i s d e s a G e b a n g h a l a n g
d i d a p a t e m p a t macam p o l a t a n a m y a n g d i u s a h a k a n p e t a n i
y a i t u p o l a p a d i
-
p a d i-
j a g u n a , p a d i-
j a g u n g-
Ja- g u n g , p a d i-
p a d i-
b e r a d a n p o l a p a d i-
f a g u n g-
b e r a . A d a p u n p u l a t a n a m y a n g r e l a t i f d o m i n a n d i u s a h a k a n a d a -l a h p a d i
-
p a d i-
p a l a w i j a d e n g a n a r e a l y a n g d i u s a h a k a nnyat: 40 p e r s e n . P a d a l a h a n i r i g a s i t e l s n i s d i d e s a G e -
b a n g N a l a n g s e b a n y a k
CO
p e r s e n p e t a n i y a n g m e n g u s a h a - k a n p a d i d u a k a l i d a l a m s a t u t a h k i z . ? a d d l a h a n s a w a ht a d a h h u j a n p n l a t a n a m y a n g r e l a t i f d n m i n a n d i u s a h a k a n
y a i t u p a d i
-
p a l a w i j a-
b e r a d e n g a n p e t a n i y a n a mengu- s a h a k a n s e b a n y a k 4 E . 6 7 p e r s e n d a n a r e a l y a n g d i u s a h a k a ns e b e s a r 40.83 p e r s e n . P a d a l a h a n s a w a h t a d a h h u j a n
d i d a p a t s e l u r u h p e t a n i s e m p e l m e m b e r a k a n . l a h a n n y a p a d a
MT I 1 1 d a n d i d a p a t 40 p e r s e n p e t a n i y a n g m a s i h membera-
k a n i a h a n n y a d u a k a l i d a l a m s e t a h u n .
D i l i h a t d a r i p e r a n a n k a m n d i t i d a l a m i n t e n s i t a s
t a -
nam, maka p a d a l a h a n s a w a h i r i g a s i t e k n i s i n t e n s i t a s
t a n a m p a d i s e b e s a r
i2Y.CC
p e r s e n s e d a n g k a n p a d a l a h a ns a w a h t a d a h h u j a n i n t e n s i t a s t a n a m p a d i s e b e s a r 100
p e r s e n . k d a p u n a 1 a s a . n p e t a n i m e m i l i h p a d i u n t u k d i u s a -
h a k a n d i I a h a n s a w a h n y a k a r e n a u n t u k memenuhi k o n s u m s i
k e l u a r g a , u n t u k m e m a n f a a t k a n i r i g a s i y a n g a d a d i d e s a
t e r s e b u t s e r t a k a r e n a u s a h a t a n i p a d i s u d a h l e b i h membu-
d a y a dalam l i n g k u n g a n p e t a n i .
P u l a p a d i
-
p a d i-
k a c a n g h i j a u r e l a t i f l e b i h b e -s a r
d a l a m m e n y e r a p t e n a g a k e r j a d i b a n d i n g p n l a t a n a ml a i n n y a y a n g d i u s a h a k a n d i l a h a n i r i g a s i t e k n i s d e s a
l i e b o n Agung. P a d a l a h a n i r g a s i t e k n i s d e s a G e b a n g M a -
i. m,i, .-
- -
,-..,la p a d i-
p a d i-
.jag'-trig r e l a t i f l e b i h b e s a r d a -l a m
m e n y e r a p t e n a g a k e r j a s e d a n g k a n p a d a l a h a n s a w a htenaga kerja relatif lebih besar.
Lahan irigasi teknis
lebih intensif dalam menyerap tenaga kerfa dibanding
lahan sawah tadah hujan. Hal ini se..jalan dengan lebih
intensitnya pemanfaatan lahan d a n adanya pengusahaaan
padi dua kali dalam setahun d i lahan irigasi teknis.
Dari hasil analisis usahatani tanaman pangan, pen-
gusahaan padi maupun komoditi lainnya seperti kedele,
jaaung, kacang hijau dan kacang tanah memberikan Leun-
tungan bagi petani atau memberikan nilai
R/C
yang layak
untuk diusahakan.
Adapun alasan mengusahakan komoditi
selain padi (palawija) karena untuk memperoleh tambahan
pendapatan dan untuk meningkatkan intensitas tanam a t a u
meningkatkan pemanfaatan lahan.
D a r i h a s i l p e n g ~ ~ j i a n s e c a r a s t a t i s t i k menunjukkan pada
t a r a f i.:.epercayaan 995 p e r s e n s e c a r a bersama-sama t e r d a p a t
hubungan yang n y a t a a n t a r a i n t e n s i t a s tanam, keragaman
k o m o d i t i , p e r a n a n p a d i dalam pemanfaatan l a h a n dengan
p e n y e r a p a n t e n a q a k e r j a . S e c a r a t e r p i s a h menunjukkan
i n t e n s i t a s tanam dan p e r a n a n p a d i dalam pemanfaatan l a h a n
b e r p e n g a r u h n y a t a t e r h a d a p p e n y e r a p a n t e n a g a k e r j a sedang
kan keragaman k o m o d i t i t i d a k b e r p e n g a r u h n y a t a t e r h a d a p
penyerapan t e n a g a k e r j a .
D a r i n i l a i k o e f i s i e n d e t e r m i n a s i !R' ) menyatakan bahwa
s e k i t a r 4 2 p e r s e n v a r i a s l p e n y e r a p a n t e n a g a k e r j a d a p a t
d i j e l a s k a n o l e h v a r i a s i i n t e n s i t a s tanam dan p e r a n a n p a d i
dalam pemanfaatan l a h a n . n i l a l k o e f i s i e n k o r e l a s i a n t a r a
i n t e n s i t a s tanam, r n d e k s d ~ v e r s l f l k a r i dan p e r a n a n p a d i
dalam pemanfatan l a h a n dengan p e n y e r a p a n t e n a g a k e r j a
masing-masing s e b e s a r 0 . 3 5 4 p e r s e n , 0.020 p e r s e n dan 0.576
PENERAPAN D I V E R S I F I K A S I HORISONTAL TANAMAN PANGAN
DALAM UPAYA PEMANFAATAN LAHAN SAWAH
DAN PENYERAPAN TENAGA KERJA
<
S t u d i K a s u s d i D e s a K e b o n A g u n g danD e s a G e b a n g M a l a n g , K e c a m a t a n P u r i ,
K a b u p a t e n M n j o k e r t o , J a w a T i m u r
>
O l e h
E n d a n g S r i S u m a r y a t i
A 21. 0638
LAPORAN PRAKTEK LAPANG
S e b a g a i S y a r a t K e l u l u s a n U n t u k M e m p e r o l e h G e l a r
SARJANA PERTANIAN
P a d a
F a k u l t a s P e r t a n i a n , I n s t i t u t P e r t a n i a n B o g o r
JURUSAN I L M U
-
ILHU
S O S I A L EKONOMI PERTANIAN FAKULTAS PERTANIANI N S T I T U T PERTANIAN BOGOR
J u d u l : P e n e r a p a n D i v e r s i f i k a s i H o r i s o n t a l
T a n a m a n P a n g a n D a l a m U p a y a Peman-
f a a t a n L a h a n S a w a h d a n P e n y e r a p a n
T e n a g a K e r j a
( S t u d i K a s u s d i D e s a K e b o n Agung
d a n
Desa
G e b a n g M a l a n g , K e c a m a t a nP u r i , K a b u p a t e n M u j o k e r t o , J a w a
T i m u r
:)
N a m a M a h a s i s w a : E n d a n g S r i S u n k a r y a t i
N o m o r Pokoli : A 21. 0638
P r n g r a m S t u d i : E k o n u m i P e r t a n i a n d a n S u m b e r d a y a
J U R U S A N I L M U
-
I L M U SOSIAL EEONOMI PERTANIAN130 345 012
NIP
130 345 (314L
P E R N Y A T A A N
DENGAN I N 1 SAYA MENYATAKAN BAHWA LAPORAN PRAKTEK LAPANG
I N 1 RENAR
-
BENAR H A S I L KARYA S E N D I R I YANG BELUM PERNAHD I A J U K A N S E B A G A I KARYA I L M I A H PADA S U A T U PERGURUAN
T I N G G I A T A U LEMBAGA MANAPUN
R I W A Y A T HIDUP
P e n u i
iz.
menama-t l::an p ~ ? n d i d i i . : : a n n . . ; - a d i. S D E e n d ~ ~ n g a i ? J a g r t . J a l : : a r t a pacla % a h t . ~ n 1977, Slvli' P~legerj,. 79 JaLrai-.i;ap a d a t a h u n 1981. d a n S M A R I e g e r i 4 - L J a k a r t a p a d s t a h u n 11, 9 ~ . r [ . ,, p a , - c~
-
t a l - t u n :L331-i,4. ~.ien!.!!.-i.s d i k e r i o l a d i ]:n.z.tj:~;~~~,tP e r - t a r i i a n Echgrer mela1 !.!i IF'!-,>gram P!+I!IK
!:
P e n e l usui-31-! Ilina!;clan 1::ernaiilpuan:J.. P a d - d I-'-"<I-. .oti...,! i'?Zi-: pen1.rI.i.;: d i . t e r i r r r a di.
-
Fa!;t.iltas P e t - t a n i a i n , J~.!,r!.i!jan X 1mu-T ? m u 5 , . t i - r ~ n o m i ,
P e l - t a n i . a n d e n g a n Firog~-~)..m S t i ~ d i Elron~rtmi. F J e r t a n i n r:lan
PEWERAPAN DlVERSlFlKASl HORISONTAL TANAMAM PANGAN
DALAM UBAYA PEMAMFAATAM LAHAN SAWAH
DAN PENYERAPAN TENAGA KERJA
Oleh
ENDANG SRI SUMARYATI
A21.0638
J U R U S A N ILMU
-
ILMU S O S I A L EKONOMI P E R T A N l A N F A K U L T A S PERTAMILININSTITUT P E R T A N l A N B O G O R
RI
NGKASAN
ENDANG
S R I
SUMARYATI.
Penerapan Diversifikasi Horison-
tal Tanaman Pangan dalam Upaya Pemanfaatan Lahan Sawah
d a n Penyerapan Tenaga Ker,ja
(Studi Kasus d i Desa Kebon
agung dan D e s a Gebanp Malang, Kecamatan Puri, Kabcrpaten
Wo.jokerto,
Jawa
Timur
:Idi
bawah
bimbingan
SJAFRI HANGKUPRAWIRA
) .Penelitian ini bertujuan untuk mempelajari penera-
pan diversifikasi pertanian tanaman pangan pada lahan
sawah beririgasi teknis d a n pada lahan sawah tadah hu-
jan. Secara lebih khusus penelitian ini ditekankan un-
tuk menganalisis keragaman pnla tanam, keragaman kumod-
,iti dan J e n i s kamaditi yang d i u s a h a h ~ ~
~ e t a n i ,
mengeta-
hui pernana diversifikasi tanaman pangan dalam penyera-
pan tenaga kerja serta menganalisis kelayakan usaha d i -
versifikasi tanaman pangan pada lahan sawah beririgasi
teknis dan lahan sawah tadah hujan.
Kebnn Agung d a n 15 p e t a n i d i l a h a n i r i g a s i t e k n i s d e s a
G e b a n g M a l a n g s e d a n g k a n u n t u k l a h a n s a w a h t a d a h h u j a n
d i a m b i l c n n t o h s e b a n y a k 15 p e t a n i .
D a l a m p e n e r a p a n d i v e r s i f i k a s i t a n a m a n p a n g a n , p a l a
p a d i
-
p a l a w i j a-
p a l a w i j a r e l a t i f l e b i h d o m i n a n d i u s a - h a k a n p a d a l a h a n s a w a h i r i g a s i t e k n i s d i d e s a E e b o nAgung, d e n g a n
a r e a l
y a n g d i u s a h a k a n s e b e s a r 81.39 p e r -s e n d a n p e r ; a , s i y = n q m e n g u a s a h a k a r . s e b a n y a l : :
65
p e r s e n .P a l a t a n a m l a i n n y a y a n g d i u s a h a k a n y a i t u p a d i
-
p a l a w i -ja
-
p a l a w i j a-
p a l a w i j a , p a d i-
p a d i-
p a l a w i j a d a n p o l a p a d i-
p a l a w i j a-
b e r a .Dari
k o m a d i t i y a n g d i u s a -h a k a n maka p o l a k n m o d i t i y a n g r e l a t i f d o m i n a n d i u s a h a -
k a n d i l a h a n i r i g a s i t e k n i s d e s a Kebon a g u n g a d a l a h
p a d i
-
k e d e l e-
k a c a n g h i j a u d e n g a n a r e a l y a n g d i u s a h a -k a n s e b e s a r 68.46 p e r s e n d a n p e t a n i y a n g m e n g u s a h a k a n -
n y a
50
p e u s e n , d i m a n a 90 p e r s e n p e t a n i d i l a h a n i r i g a s it e k n i s d e s a Kebnn Agung m e n g u s a h a k a n k e d e l e p a d a MT I 1
d a n s e b a n y a k 80 p e r s e n p e t a n i m e n g u s a h a k a n k d c a n g h i f a u
p a d a HT
111.
U n t u k l a h a n i r i g a s i t e k n i s d e s a G e b a n g h a l a n g
d i d a p a t e m p a t macam p o l a t a n a m y a n g d i u s a h a k a n p e t a n i
y a i t u p o l a p a d i
-
p a d i-
j a g u n a , p a d i-
j a g u n g-
Ja- g u n g , p a d i-
p a d i-
b e r a d a n p o l a p a d i-
f a g u n g-
b e r a . A d a p u n p u l a t a n a m y a n g r e l a t i f d o m i n a n d i u s a h a k a n a d a -l a h p a d i
-
p a d i-
p a l a w i j a d e n g a n a r e a l y a n g d i u s a h a k a nnyat: 40 p e r s e n . P a d a l a h a n i r i g a s i t e l s n i s d i d e s a G e -
b a n g N a l a n g s e b a n y a k
CO
p e r s e n p e t a n i y a n g m e n g u s a h a - k a n p a d i d u a k a l i d a l a m s a t u t a h k i z . ? a d d l a h a n s a w a ht a d a h h u j a n p n l a t a n a m y a n g r e l a t i f d n m i n a n d i u s a h a k a n
y a i t u p a d i
-
p a l a w i j a-
b e r a d e n g a n p e t a n i y a n a mengu- s a h a k a n s e b a n y a k 4 E . 6 7 p e r s e n d a n a r e a l y a n g d i u s a h a k a ns e b e s a r 40.83 p e r s e n . P a d a l a h a n s a w a h t a d a h h u j a n
d i d a p a t s e l u r u h p e t a n i s e m p e l m e m b e r a k a n . l a h a n n y a p a d a
MT I 1 1 d a n d i d a p a t 40 p e r s e n p e t a n i y a n g m a s i h membera-
k a n i a h a n n y a d u a k a l i d a l a m s e t a h u n .
D i l i h a t d a r i p e r a n a n k a m n d i t i d a l a m i n t e n s i t a s
t a -
nam, maka p a d a l a h a n s a w a h i r i g a s i t e k n i s i n t e n s i t a s
t a n a m p a d i s e b e s a r
i2Y.CC
p e r s e n s e d a n g k a n p a d a l a h a ns a w a h t a d a h h u j a n i n t e n s i t a s t a n a m p a d i s e b e s a r 100
p e r s e n . k d a p u n a 1 a s a . n p e t a n i m e m i l i h p a d i u n t u k d i u s a -
h a k a n d i I a h a n s a w a h n y a k a r e n a u n t u k memenuhi k o n s u m s i
k e l u a r g a , u n t u k m e m a n f a a t k a n i r i g a s i y a n g a d a d i d e s a
t e r s e b u t s e r t a k a r e n a u s a h a t a n i p a d i s u d a h l e b i h membu-
d a y a dalam l i n g k u n g a n p e t a n i .
P u l a p a d i
-
p a d i-
k a c a n g h i j a u r e l a t i f l e b i h b e -s a r
d a l a m m e n y e r a p t e n a g a k e r j a d i b a n d i n g p n l a t a n a ml a i n n y a y a n g d i u s a h a k a n d i l a h a n i r i g a s i t e k n i s d e s a
l i e b o n Agung. P a d a l a h a n i r g a s i t e k n i s d e s a G e b a n g M a -
i. m,i, .-
- -
,-..,la p a d i-
p a d i-
.jag'-trig r e l a t i f l e b i h b e s a r d a -l a m
m e n y e r a p t e n a g a k e r j a s e d a n g k a n p a d a l a h a n s a w a htenaga kerja relatif lebih besar.
Lahan irigasi teknis
lebih intensif dalam menyerap tenaga kerfa dibanding
lahan sawah tadah hujan. Hal ini se..jalan dengan lebih
intensitnya pemanfaatan lahan d a n adanya pengusahaaan
padi dua kali dalam setahun d i lahan irigasi teknis.
Dari hasil analisis usahatani tanaman pangan, pen-
gusahaan padi maupun komoditi lainnya seperti kedele,
jaaung, kacang hijau dan kacang tanah memberikan Leun-
tungan bagi petani atau memberikan nilai
R/C
yang layak
untuk diusahakan.
Adapun alasan mengusahakan komoditi
selain padi (palawija) karena untuk memperoleh tambahan
pendapatan dan untuk meningkatkan intensitas tanam a t a u
meningkatkan pemanfaatan lahan.
D a r i h a s i l p e n g ~ ~ j i a n s e c a r a s t a t i s t i k menunjukkan pada
t a r a f i.:.epercayaan 995 p e r s e n s e c a r a bersama-sama t e r d a p a t
hubungan yang n y a t a a n t a r a i n t e n s i t a s tanam, keragaman
k o m o d i t i , p e r a n a n p a d i dalam pemanfaatan l a h a n dengan
p e n y e r a p a n t e n a q a k e r j a . S e c a r a t e r p i s a h menunjukkan
i n t e n s i t a s tanam dan p e r a n a n p a d i dalam pemanfaatan l a h a n
b e r p e n g a r u h n y a t a t e r h a d a p p e n y e r a p a n t e n a g a k e r j a sedang
kan keragaman k o m o d i t i t i d a k b e r p e n g a r u h n y a t a t e r h a d a p
penyerapan t e n a g a k e r j a .
D a r i n i l a i k o e f i s i e n d e t e r m i n a s i !R' ) menyatakan bahwa
s e k i t a r 4 2 p e r s e n v a r i a s l p e n y e r a p a n t e n a g a k e r j a d a p a t
d i j e l a s k a n o l e h v a r i a s i i n t e n s i t a s tanam dan p e r a n a n p a d i
dalam pemanfaatan l a h a n . n i l a l k o e f i s i e n k o r e l a s i a n t a r a
i n t e n s i t a s tanam, r n d e k s d ~ v e r s l f l k a r i dan p e r a n a n p a d i
dalam pemanfatan l a h a n dengan p e n y e r a p a n t e n a g a k e r j a
masing-masing s e b e s a r 0 . 3 5 4 p e r s e n , 0.020 p e r s e n dan 0.576
PENERAPAN D I V E R S I F I K A S I HORISONTAL TANAMAN PANGAN
DALAM UPAYA PEMANFAATAN LAHAN SAWAH
DAN PENYERAPAN TENAGA KERJA
<
S t u d i K a s u s d i D e s a K e b o n A g u n g danD e s a G e b a n g M a l a n g , K e c a m a t a n P u r i ,
K a b u p a t e n M n j o k e r t o , J a w a T i m u r
>
O l e h
E n d a n g S r i S u m a r y a t i
A 21. 0638
LAPORAN PRAKTEK LAPANG
S e b a g a i S y a r a t K e l u l u s a n U n t u k M e m p e r o l e h G e l a r
SARJANA PERTANIAN
P a d a
F a k u l t a s P e r t a n i a n , I n s t i t u t P e r t a n i a n B o g o r
JURUSAN I L M U
-
ILHU
S O S I A L EKONOMI PERTANIAN FAKULTAS PERTANIANI N S T I T U T PERTANIAN BOGOR
J u d u l : P e n e r a p a n D i v e r s i f i k a s i H o r i s o n t a l
T a n a m a n P a n g a n D a l a m U p a y a Peman-
f a a t a n L a h a n S a w a h d a n P e n y e r a p a n
T e n a g a K e r j a
( S t u d i K a s u s d i D e s a K e b o n Agung
d a n
Desa
G e b a n g M a l a n g , K e c a m a t a nP u r i , K a b u p a t e n M u j o k e r t o , J a w a
T i m u r
:)
N a m a M a h a s i s w a : E n d a n g S r i S u n k a r y a t i
N o m o r Pokoli : A 21. 0638
P r n g r a m S t u d i : E k o n u m i P e r t a n i a n d a n S u m b e r d a y a
J U R U S A N I L M U
-
I L M U SOSIAL EEONOMI PERTANIAN130 345 012
NIP
130 345 (314L
P E R N Y A T A A N
DENGAN I N 1 SAYA MENYATAKAN BAHWA LAPORAN PRAKTEK LAPANG
I N 1 RENAR
-
BENAR H A S I L KARYA S E N D I R I YANG BELUM PERNAHD I A J U K A N S E B A G A I KARYA I L M I A H PADA S U A T U PERGURUAN
T I N G G I A T A U LEMBAGA MANAPUN
R I W A Y A T HIDUP
P e n u i
iz.
menama-t l::an p ~ ? n d i d i i . : : a n n . . ; - a d i. S D E e n d ~ ~ n g a i ? J a g r t . J a l : : a r t a pacla % a h t . ~ n 1977, Slvli' P~legerj,. 79 JaLrai-.i;ap a d a t a h u n 1981. d a n S M A R I e g e r i 4 - L J a k a r t a p a d s t a h u n 11, 9 ~ . r [ . ,, p a , - c~
-
t a l - t u n :L331-i,4. ~.ien!.!!.-i.s d i k e r i o l a d i ]:n.z.tj:~;~~~,tP e r - t a r i i a n Echgrer mela1 !.!i IF'!-,>gram P!+I!IK
!:
P e n e l usui-31-! Ilina!;clan 1::ernaiilpuan:J.. P a d - d I-'-"<I-. .oti...,! i'?Zi-: pen1.rI.i.;: d i . t e r i r r r a di.
-
Fa!;t.iltas P e t - t a n i a i n , J~.!,r!.i!jan X 1mu-T ? m u 5 , . t i - r ~ n o m i ,
P e l - t a n i . a n d e n g a n Firog~-~)..m S t i ~ d i Elron~rtmi. F J e r t a n i n r:lan
KATA PENGANTAR
H - s m i l l a h i r r a l - ~ i n a a n i l - r a h i i m
P i r j i . . ! penu:!i.s pan.jati.:arl t:enada +,Llah Sl,.$lT
yang t e l a h ini-limphl..:an r a h i n a t n y a s~.i-tirlgg; L a p o r a n 12ra!::-
t;..~. =!.: t ,=\pangan
-
i n i d a p a t t e r s e l e s a i t ; a n ,!Laporan b e r . j u d u l PENERAPAN D I V E R S I F I I A S I
kIC3RISOhlTAL TAI\IAPIAP~I PA?lliAP.l DALPaM LIP&'[+, PEMP,hlFD,ATAN iLAHAPxI
SAWAH DAN IPENYEIUAPAN 7 E N A i i A ."::ERJA <S.l:t-id.i Ka51.!5 !J.i D e s l
I<c.hnn Agung dan Dr)sr? Get?an$i lVlalang, 8:ecama.tan F u r i . ?
IKabupaten Ivlo.jol.:ertct, Jawa Timc!r:!
"
i . n i d:.irer.jak:an rJzl.z,mr a n ~ 1 . r ~ . memper~::~?eh g e i a r S a r j a n a P ~ I - . t a n i a n Pi7r.~rji-am
F
z ~ r a t . a .L S a t * r j . Fal::ii.l.tas P e r t a n i a n I n s . t i ' t u t P e r t a l - , i a n
03:)islo 1'
.
Fad? i:esempa-tan i . n i p e ~ - r ~ ~ . l i ~ i ~leiigi!!.i~i?p!:a.n . t ~ ? r i . f i i e \ I..:$.-
s i t , kepada :
1 ,: Hapal: D T - . . r .; " i3.~.-?-irz. ' Man~l::l.!prawi.-a ! a : dosen
pembimbing yang t e l a l - ! i:,ersedia inelr.i.angl:an wal::.l:~.lnya
uri'tul.:: memberil:ari p ~ r i g a r a h a n i::ej-,ada p e n ~ i l i s da:!am
menyeiesaii::an pen~.!Llran iapo!;a~-i 13t-.aI.:.teI:: !Lapaiig
. .
1. rl L
.
.-,.-
1b1.1. Dl-. I S r i L!tami I'::ui.!tjoro dan Rapali I r . S u -. .
n a r t n s e b a g a i dosen p e n g u . 3 ~ dan wal:il d a r i k o m i s i
pendid51.:an, yang t e l z t h memberil:an sa>-..;n clarl l.:ri-
.til::nya un'tul:' pel-,yemet.!?-naan tul:.san i n s .
3 ,, Se :I. I J . ~ ~.\h mztss~7ii;jl::~ti; D e % i 1:::ebli.n Az~ung cian i!ez,a lie?
-
i a k sa n a L:: a n p r
a
1:: .!: e I:: ? a p a n y.
,4
.
Bap.3.l:: S ~ r m a r ilari :bu Pa!~"!:i y a n c j .te:!ah m e n d i d i l . : : vmenii_le?-ikan d o a . z e t - t a d o t - o ~ ? q a n l , < e p a d a p e n u i i c d a l a ~ n
m e y e l e z ; a i b : : a n p e n u l r . ? j - ; a r ~ i n i . ,
5 4iii.I::
-
adi.!:: d a n T e m a n-
tern3.n yar-tg telatitr.!rnt
men!har!!:ll cIaI.arii m e n y e i e s a i i : : a r i p e n r r : i . ~ a n i a p r : x r a n
Pi-31.:: %I:?!.:: 1 spang j.
n
i
,,Ciega3.a c i y a ciari ui:rayit .t,e:!ail ~~j.c~.!rai-t[.:+,r, cr[en;j i.;.z!sern-
. .
p . peril.!liran rrir : ~ . r a l a % ~ . p u i ; deinj.l:ian =a,:-.+.n rial?
. .
k r i t i ! . : : inasit, s a n g a ' t di.l.~a;-apb::an ,. Bemogc? 1;au.r-
r n r
h e r -DAFTAR
IS1
tla I. amar-(
1<$,1-;+ pEi.JSA1.iTAF: .. i
r,i+i-TAF I B I .+..
i
DAFTAF? TAR"-. i i i .& .- .-
Dt3;FTAj? GAMHAF2 1, ',!
PFlilDAI-IlJLlIAN . . . c . . . m ~ v . . . m . . . u . ?L
L a t a r Belakang s
....
" " , , :...
u , , x n , . x w . . . . s . . . :I c...
...P e r u r n u s a n
Basalah
" s s , t v m w = . . . . u . - = a J c... T Q ,j l.!;~n Per~e!.
i.
't
i.a ri u....
...
%-
G...
8b!r>nu;,aar? ....
-
pe[?.:?L.l;i.an.
= .
...
2I-:t:AD;'IFIN r-il::l?' !J! I.I",YP,I-! PENEL I T I AN
...
'7E,
e*-i...-,'-.
L ,.=I. .. " I ,, I ,, " ,, " I .I I ., ,/ a ./ :/ ji I ,. Y " ./ I/ ., " I :/ I,
.
L 1..-. .-,0
I op,,gi.af i.
...
.>.-.p,
...
Tz.!:.=i G~..~sia I..al?a.n
...
PE nd u d li
L::
...
P e ~ ' t - i n i . a n T a r i a m a n F!-ngan
...,...,....
FERANAN KECAMATAN P U E I DALAM PROD!.JKST PANGAN
PI-:I\IFEAPAhi T?I'?EESIFI!<:AST Tfi,P4AMAI\! F'AIlJGr3,M
...
DAFTAR
TkHELK r m i i - i n g a n Tanah d i Kecamatar? P u r i d a n ;<abupa.teri Daeval-I Ti.nc~l.;a.t
I
I Plojol.;errt.:~I..ui~. Perigg~.!naan Lahan S a w a h
d i Deza F e n e l i t i a n
...
.Z;..niha;!gan li=c.fi,atar: Pui;i da:am pi.gcir.ll::-,j,
13 1 1 . .
,.I.,>. cial? fiaiac.;:~,ja Terhadap !;ab~ipi.l'kefi
-,-
,.i ; I I Kt:, ,.jo l::ey t o
....
=..
-
....
s e v %- -
..
v..
a..
m...
P u l a Tanam pada Lahan S a w a t i I r i g a s i
15. % n t i . n s i . t a s Tanain pada Lalian Sawal-L I r i c ~ i a ~ ; i Te1:ni.z dar! !...s.han Sawah Tad3.h
1-1 ct, . j a n ~ . ~ ~ u r ~ ~ u . . e ~ ~ . ~ m n . v . u m . ~ ~ . . ~ . . =8
17. Tndel.:~. O i v e r s i . f i l . : : a s i Peinanfaatai-i ILattan
Sawah pacla l.rl.ga-,i. Tekni.;: clan Tadah tl~.!..jan 51
1'5'.
Percial.::aFan I'enaga Ker.ja Be~.c:!a-;tir!.;ar~ Pfl:,!..:~ Tanan di. Lalran IrLga$;i Tel-::!ii.s KIPSZGebang IVla:!arlg
.
.,..
.
,. ,,..
.. .
,, ,..
..
- .~.
a u ,, u ,,-
., 94.-* . .
10. Pemakaian 1;enaga Ker.ja !3erda.%arkan Pols
Tar.!am di. 1.ahan Tadah ill.),.:jan
. . . .
. ..
,,. . . .
.
=- - t..,...,-
.-,: : :
P~'nerimaar1, Ei.aya, Fendapakar.1 clan i;li.la.'. - .R,!C p e r i?eh:tar P s d i pads !.?-xgasi Tel.;nj.r
d a n Lahan T a d a h H~.!.jar~ s ~, . , , ~~ ~ ~ ~ u ?. . . . , .. u ~54.
23. Penerimaan, B i a y a , P~endapatan dan P.lila.
R / C per tielktar lJr!k!rk Eei-baqai 1:::~sn;ocii.ti P a l a w i J a d i Laha!? I r i . q . a s i tekn:is d a n
- -. Lahan Tadah tlujai-I ., u ,, ., ., s ., ,,
~.
,. ,. ,,..
,. ., " ., m ,. t? t,.-, .. ... ..I
..
Peiierirnaa~', Hi,?.ya, Pendapa.!:an da.n i ' . I i ? L c ? iE I C p e r h e k t a r L!n.t;r.rl:: B e r b a q a i P a l a Tanam d i Lahan I r i g a s i T e k n i s clan Lahan
s..
..
'! .. - .-,
.
,
,.=; - A l i::i !.I:;aj-, a i:3 ;;i
Fi+.c! 2. ;>;:LC~.~ PI-r' I: r d j. I... 3.k :(I-!.r . . . ,--,
.-.,
.
r I . 3 . 5-
7.. re!:: i1:i 7s De.<%., i?i? l?..q. r - $ 5 irs ! an n ~
...
<:;.:,+,i.i;! ?. is~,. l..j::.e,~,s,+:;;,.;;j. . ~ l , ~ . ~ ~ . . ~ r ~ g ;2.g.cl+. !"IT 1 1 el .i. l.,,%l-ls.r~
DAFTAR GAMHAR
Lamcii.i;-?ri
PENDAHULUAN
Latar Belakang
Dalam
pembangunan nasionai, sektor
pertanian
memperoleh perhatian yang sangat besar.
Adanya kebi-
Jaksanaan tersebut karena sektor pet-tanian memegang
peranan penting baik dalam pembentukan Praduk Dac~mestik
Bruto (PDE), maupun dalam penyerapan tenaga ket-ja.
Sejak Pelita
I
d a n seterusnya, masalah penyediaan
pangan menempati prioritas utama pembangunan pet-tanian.
Dalam upaya pencapaian tujuan dan sasaran pembanaunan
pertanian tanaman pangan: sejak Felita
I
telah diupaya-
kan melalui empat usaha pokok yaitu rntensifikasi,
ekstensif
ikasi, diversif
ikasi dan rehabilitasi.
D i -
banding dengan usaha prbl::rak iainnya, usaha pokok: diver-
sifikasi kelihatannya masih belum mandapat perhatian
khusus (Direktot-at Jenderal Pet-tanian Tanaman Pangan,
1'386':l
.
kl;:,
Pelita 111 pembangunan pertanian d i Indnne-
s i a mulai dilaksanakan berdasarkan kebijaksanaan terpa-
d u yang dikenal dengan Tri Matra Pembangunan Pertanian
yaitu kebijaksanaan usahatani terpadu, kebijaksanaan
,..
.csmoditi
-
terpadu d a n kebi.jai::sanaan wilayah ter~ad1.t.
Langkah awal dalam meiaksankan kebi.jaksanaan ini adalah
pengembangan usahatani terpadu yang meliputi keterpa-
.-.,
-
l : : e t e r p a d u a n a n t a r s u b s e l . : : t c t r p e r t a n i a n l a i n n y a . K e t e r p a -
d u a n k o m o d i t i d a l a m s u b s e k t n r t a n a m a n d i l i h a t d a r i
s e m a k i n b a n y a k n y a j e n i s t a n a m a n p a n g a n l a i n d i s a m p i n g
b e r a r y a n g d i u s a h a t : : a n p e t a n i . J e n i s t a n a m a n p a n g a n
y a n g b a n y a k d i u s a h a i : : a n p e t a n i d i a n t a r a n y a . j a g u n g t u b i
. j a l a r , ~ . t b i k a y u , k a c a n g t a n a h , 1::arang hi..jal.! d a n i c e d e l e
y a n g t e r m a s u l : d a l a m kelomp~r~;:: t a n a m a n p a l a w i . j a .
Dalarn F ~ l i ' G . 3 IV t i t i k b e r a t b i d a n g p e r t a n i a n t e r -
u t a m a m a . s i h d i t u j u k a n k e p a d a p e n c u k u p a n p e n y e d i a a n
o ~ n g a n i s w a s e m b a d a p a n q a n , p e n y e d i a a n b a h a n b a k u clan
p e n i n g l . ; a t a n e k s p o r t . U a r i g a m b a i - a n t e r s e b u t m a k a ' d a l a m
P e l i ' t a It> p e m e r i n t a h b e r t e k a d u n t u i : l e h i h mangga1ai:l::an
p e n g a n e k a r a g a m a !::omazaditi p a n g a n d e n g a n p e n g e m b a n g a n
k n m o d i t i n n n p a d i i p a l a w i j a : ] s e c a r a r u n g g u h - s u n g g u h .
U p a y a p e m e r i n t a h t e r r e b u t t e r c e r m i n d a r i s a s a r a n
p e n i n g k a t a n prc8dui::si t a n a m a n p a n g a n s e p r i L I t ~ r l i h a t
d a l a m T a b e l 1. Namun s a m p a i d e n g a n t a h u n t e r a k h i r
P e l i t a I V u p a y a k e s e i m b a n g a n p e n a n g a n a n k o m o d i t i b a i k
h o r i s n n t a l maupun v e r t i k a l b e l u m b e r h a s i l d i c a p a i
< D i r e i t o r a t J e n d e r a l P e r t a n i a n T a n a m a n P a n g a n , 1966:).
H e b e r a p a k e n d a l a k e n a p a u s a t l a p o i o i t d i w e r s i i f i l c a -
i d i b i d a n g t a n a m a n p a n g a n k e l i h a t a n k u r a n g m e n d a p a t
p e n a n g a n s n a n t a r a l a i n a d a l a h la! T u . j u a n P e m b a n g u n a n
p e r t a n i a n t a n a m a n p a n g a n s a m p a i d e n g a n R e ~ e l i t a I V
t e r -
3
m e m a n t a p k a n s w a s e m b a d a p a n g a n k h u s u s n y a b e r a s . Untul-::
m e n r a p a i i n i l e b i h d i a n d a i k a n u s a h a p o k o k i n t e n s i f i k a s i
r e h i n g g a u s a h a pcakok d i v e r s i f i k a s i k u r a n g m e n d a p a t p e r -
h a t i a n ib:] Un.tak m e n c a p a i clan m e m a n ' t a p k a n s w a s e m b a d a
p a n g a n p r i o r i t a s k o m o d i t i y a n g d i k e m b a n g k a n a d a l a h p a d i
s e m e n t a r a t a n a m a n p a n g a n l a i n n y a S p a l a w i j a ) h a r u l e b i r ,
m e n d a p a t p e r h a t i a n s e t e l a h s w a s e n b a d a b e r a r t e r c s p a i
( D i r e k t o r a t J e n d e r a l P e r t a n i a n T a n a m a n P a n ~ l a n , 1 9 8 8 : ~ .
T a b e l 1. S a r a r a n P v s z ~ d u k s i T a n a m a n P a n g a n R e p e l i t a I V
1. H e r a s
.-.
L - ~ .*.
7111 LO. 02 4.1.-.
L.
d a g u n g 5 - 4 1 S. 56 5.12 . U b i k a y u 14.70 17.76 6 . 1
4. U b i j a l a r 2 - 2 6 2.56 2.5
5. K e d e l e 0 . 78 1.18 15.2
S. # a c a n g t a n a h 0.54 0 . 72 8.7
-
/ K a e a n g h i ja u I:).
'20 0.
'7.2-..
12.14
D a l a m R e p e l i t a
V
u s a h a . pokok: d i v e r s i f i k a s i menem- p a t i u r u t a n p e r t a m a d i a n t a r a u s a h a - u s a h a p o k n k l a i n n y a .H a l i n i m e n u n j u k k a n b a h w a u p a y a d a l a m m e n i n g k a t k a n u s a -
h a p t - u d u t : s i p a n g a n b a i l ; b e r a s m a p u n n u n b e r a s ( p a l a w i -
j a l h a r u s m e m p e r h a t i k a n k e a n e k a r a g a m a n , k e r e i m b a n g a n
d a n k e t e r p a d i ! a n . S a s a r a n d a l a m p e n g e m b a n g a n prcsgram
d i v e t - s i f i k a s i t e r s e b u t a d a l a h m e n i n g k a t k a n p e n y e r a n a n
t e n a g a k e r j a , m e n g u t - a n g i k e t e r g a n t u n g a n t e i - h a d a p s a t u
maram p r o d u k / t a n a m a n , p e n y e d i a a n b a h a n b a k u s e k t o r i n -
d u s t r i d a n m e n c u r a n g i i m p o r t , t i i s a m p i n g m e n i n g k a t k a n
n i l a i t a m b a h ~ e n d a p a t a n r e b s g a i s a s a r a n u t a m a . h e l a -
l u i p e n g e m b a n g a n p a 1 a w i . j ~ d i h a r a p k a n m e m p e r n l e h k e u n -
t u n g a n y a n g l e b i h b e s a r , n a m u n d i l a i n p i h a k l a h a n p e r -
t a n i a n y a n g t e r s e d i a s e m a k i n t e r b a t a r r e h i n g g a t i m b u l
p e r s a i n g a n y a n g k e t a t d a l a m p e n g g u n a a n l a h a n b a i k s e s a -
m i l b i d a n g p e r ,~,;;i.=.n m a u p u n b i d a n g - b i d a n g l a i n d i l u a r
p e r t a n i a n . D e n g a n t e r b a t a s n y a s u m b e r d a y a d a n d a n a m a k a
p e m a n f a a t a n l a h a n h a r u s l a h d i l a k u b a n s e i f i s i e n m u n g k i n .
D a l a m r a n g k a p e n g e m b a n g a n p a i a w i J a , a d a d u a k e -
m u n g k i n a n p e m a n f a a t a n s u m b e r d a y a l a h a n y a i t u p e t - t a m a .
m e n g i n t e n c i f k a n l a h a n - l a h a n n o n i r i g a r i r e p e r t i
a r e s i
t a d a h h u . j a n d a n l a h a n k e r i n g d i m a n a D e n a n a m a n ~ a d i
s a n g a t t e r b a t a s a t a u t i d a k m u n g k i n s a m a s e k a l i ,
t e t a a i
m a s i h d a p a t d i m u n g k i n k a n untc!k p e n g u s a t t a a n p a l a w i j a ,
k e d u a e e m a n f a a t a n a r e a l b e r i t - i p a : s i i s a w a h ! m e l a l u i
=
, ,
pengaturan pola tanam pada areal sawah yang putensial
1.1ntu1::
padi dengan menempati::an palawija sebagai tanaman
selingan/alternatif sebelum atau sesudah padi.
Untuk mengetahui kedua langkah tereebut di a t a s
didalam usaha penerapan diversifikasi tanaman pangan,
khususnya dalam upaya pengembangan palawija maka d i -
lakukanlah penelitian ini.
Perumusan Masalah
Heberapa permasalahan yang dikemukakan sehubungan
dengan penelitian ini yaitu
:..
1.
Bagaimana penerapan diversifil.::asi
tanaman pangan
pada lahan sawah beririgasi dan tidak heririgasi
dilihat dari pola tanam, keragarnan dan .?enis
kn-moditi yang d~~i,;xz~?.~..r:
?.-.
i.
Sefauh mana diversifikasi tanaman pangan dapat
menyerap tenaga kerja
?3.
Seberapa
besar
kelayakan usaha diversifikasi
tanaman pangan yang diterapkan petani di lahan
pertaniaannya
?Tujuan Penelitian
t;
S e c a r a i.:h~sl.t6 tlijl.!an
penelitian ini ditekankan untl.tt
:9
A m
Menganalisis keragaman pala tanam, keragaman
k o -l~loditi d a n jenis kc~moditi
yang diusahakan petani.
Mengetahui sejauh mana
diversifikasi
tanaman
pangan dapat menyerap tenaga k::er.ja.
.7
a,,
Vienganalisis i::rLayakan c!saha diversifikasi tananian
pangan pads lahan sawah bri-irigasi ;an tidak: her-
irigasi.
Kegunaan Penelitian
KERANGKA PEMIEIRAN
K e r a n g k a T e o r e t i s
T u . j u a n p e m b a n g u n a n p e r t a n i a n t a n a m a n p a n g a n s a m p a i
d e n g a n P e l i t a IV t e r u t a m a a d a l a h m e n i n g k a t k a n p r n d u k s i
u n t u k m e r i c a p a i d a n m e m a n t a p k a n s w a s e m b a d a p a n g a n k h u -
s u s n y a b e r a s . U p a y a menu.jrc r w a s e m b a d a b e r a s i n i nam-
p a k n y a mempunyai p e n g a r u h t e r h a d a p k e l a m b a t a n p a d a p e r -
k e m b a n g a n p r u d u k s i t a n a m a n l a i n k h u s u s n y a p a l a w i j a .
D i l i h a t d a r i p r o d u k s i p a d i maka s w a s e m b a d a p a d i
t e l a h t e r c a p a i , t e t a p i p a d a t a n a m a n p a n g a n l a i n n y a
s e p e r t i p a l a w i j a s w a s e m b a d a b e l u m d i c a p a i . S e p e r t i
y a n g d i k e m u k a k a n D i r e k t o r a t J e n d e r a l P e r t a n i a n P a o g a n
< 1 Y 8 8 : 1 , k e s e i m b a n g a n p e n a n g a n a n k u m o d i t i t a n a m a n p a n g a n
baii:: h o r i s o n t a l maupun v e r t i k a . 1 m a s i b bel5.m t e r c a p a i .
D e n g a n d e m i k i a n m a s i h b a n y a i .;:!!la.ng b a g i k e b i j a k s a n a a n
d i v e r s i f i k a s i I - ~ o r i s o n t a l p e r t a n i a n t a n a m a n p a n g a n . H a l
t e r s e b u t d i d u k u n g p u l a o l e h s a l a h s a t u k e b i j a k s a n a a n
p e m e r i n t a h d a l a m R e p e l i t a
V
m e n d a t a n g y a i t u m e n e t a p k a nu s a h a d i v e r s i f i k a s i p a d a p r i o t - i t a . 5 t e r t i n g g i
( D i r e k t o r a t P e r t a n i a n T a n a m a n P a n g a n , 1988:l.
D i v e r s i f i k a s i h o r i s n n t a l m e r u p a k a n d i v e r s i f i k a s i
d i b i d a n g p e r t a n i a n y a n g d i l i h a t d a r i sisi
p r a d u k s i / p e n a w a r a n y a i t u m e n g h a s i l k a n b a r a n g y a n g l e b i h
b e r a g a m d e n g a n s u m b e r d a y a d a n s u m b e r d a n a t e r t e n t ~ ~ t .
E
p e n g a n e k a r a g a m a n k o m u d i t i y a n g t u m b u h s e c a r a s e i m b a n g
s e s u a i d e n g a n p o t e n s i w i l a y a h ( D e p a r t e m e n P e r t a n i a n ,
1'388:l. Hadiwigenca d a n S a w i t '; 1989:) m e n g a r t i k a n d i v e r -
s i f i k a s i h o r i s o n t a l s e b a g a i k e s e d i a a n p r o d u r e n u n t u k
menanam b e t - b a g a i t a n a m a n d i l a h a n y a n g d i k u a s a i .
S e c a r a m i k r o d a l a m s u a t u a r e a l d a n j e n i s l a t a a n
y a n q s p e s i f i ! : : s e p e r t i l a h e n s a w a h , l i i v a i , b i . ! c h . j ~ d i n ,
E u d i m a n , A n d r i a t i ? W i r a w a n clan R i z w a r (1YU63 m e n g a t - t i -
k a n d i v e r s i f i k a s i h o r i s o n t a l s e b a g a i p e n g a n e l : : a r a g a m a n
k o m o d i t i d a l a m u p a y a p e m a n f a a t a n l a h a n t e r s e b u t . U a l a m
p e n g e u t i a n d i v e r s i i i k a s i h o r i s o n t a l i n i t e r > : a k u p 1-tpaya
e f i s i e n s i s u m b e r d a y a l a h a n m e l a l u i p e t - g i l i r a n t a n a m a n .
P e r g i l i r a n t a n a m a n b a n y a k d i j u m p a i d i d a e r a h s a w a h b a i l
t a d a h h u j a n maupun i r i g a s i ? d i t e g a l a n d i p e k a r a n g a n
y a n g b i a s a n y a d i l a k u k a n a n t a r a b e r b a g a i t a n a m a n p a l a w i -
ja a t a u a n t a r a a a d i d a n p a l a w i j a .
S e c a r a l e b i h m i k r o l a g i y a i t u p a d a t i n g k a t r u m a h
t a n g g a p e t a n i , d i v e r s i f i k a s i h o r i s o n t a l b e r a r t i m e n i n g -
k a t k a n p a r t i s i g a s i a n g g o t a r u m a h t a n e g a d a l a m p e n g a n e -
i::aragaman k o m o d i t i p e r t a n i a n . Pads t i n g k a t r c t m a h t a n g g a
. .
r n l i ~ ? r . L . ~ . . ~ ..it d i v e r s i f i i r a s i h o r i s t c s n t a l t e r c e r m i n d a r i
k e a n e k a r a g a m a n p e n d a p a t a n r u m a h t a n g g a t e t - u t a m a d a r i
s e k t ~ t - p e r t a n i a n .
D a l a m p e n e r a p a n d i v e r s i f i k a s i h n r i s o n t a l a d a due!
'3
Pertama m e n g i n t e n s i f k a n l a h a n - l a h a n non i t - i g a s i s e p e r t i
- -
-
-
- -
-
a r e a l t a d a h h u j a n dan l a h a n k e r i n g dimana penanaman
p a d i s a n g a t t e r b a t a s a t a u t i d a k m u n g k i n sama r e k a l i
t e t a p i masih d a p a t d i m u n g k i n g k a n untul: pengusahaan
p a l a w i j a . _g%K~a, pemanf a a t a n a r e a l b e t - i r i g a s i <.sawah.i
m e l a l u i p e n g a t u r a n p o l s tanam pada area: rawah yang
p o t e n s i a l u n t u k pa.di dengan menempattan p a l a w i j a
r e b a g a i tanaman s e i i n a a r ! sebeirtm a t a u sesudai-4 p a d i
( R i v a i g&-gl, 1988:).
Langkah kedua i n i d i a n g g a p p e n t i n g dan akan mem-
b e v i k a n keuntungan, y a i t u d i r a m p i n g dalam r a n g k a p c -
manfaatan l a h a n yang p o t e n s i a l d ~ n g a n sumberdaya a i r
yang t e r b a t a s t e r u t a m a pada musim kemarau, j u g a daiam
r a n g k a m e n c i p t a k a n a t a u menJaga l i n g k u n g a r ! tumbuh v z n g
b a i k b a g i tanaman p a d i yang merupakan tanaman utama,
tet-utama a k a n memutuskan r a n t a i makanan t~ama d a n penya-
k i t p a d i r e h i n g g a s e c a r a a l a m i a h t e r J a d i p e n g e n d a i i a n
hama dan p e n y a k i t . S e l a l n L meI,a:l.ui p e r g a n t i a n
tanaman j u g a akan m e m p e r h a i k i keadaan t a n a h baii:: s e r a r a
f i s i k maupun k i m i a .
Daiam usaha pengembangan p a l a w i j a , maka usaha d i -
v e r s i f i k a s i tanaman pada l a h a n b e r i r i g a s i merupakan s a -
l a t t sat!-I. l a n g k a h yang d a p a t d i t e m p u h . Dengan usaha d i -
v e r s i f i k a s i tanaman i n i d i h a r a p k a n d i samping memper-
10
juga mampu memperluas kesempatan kerja.
Menurut
Hadiwigenu dan Sawit (198Y:l, kemungkinan untuk menoam-
bil manfaat dari adanya diversifikasi horisuntal dapat
timbul antara lain dari
:(a:)
Pemanfaatan waktu imusim/tahun:) seoptimal mungkin
yaitu melalui penanaman tanaman yang berumur pendek,
sehingga dalam suatu periude Cmusim/tahun) beberapa ko-
mnditi dapat diusahakan.
(b)
PemanTaaten
slumber ekonumi yang masih belum
digunakan secara penuh.
(c)
Nelonggarkan kendala-kendala Iketerbatasan) sumber
dana yang dimiliki.
(d:)
Pemaniaatan seoptimal mungkin tersedianya faktor
pruduksi alam seperti sinar matahari, curah hujan dan
it::lim.
'i
2
b e r b a g a i kemungkinan p i l i h a n yang d i s e d i a k a n o i e h f a k -
t o r slam. P e t a n i al::an bet-.sedia menerapKan c i i v e i - s i f i L . : a -
s i tanaman yai-ki; menei-apiran pmla tanam dengan menem!?at-
kan p a l a w i j a sebagai tanaman s e l i n g a n sebelum a t a u
sesudah p a d i , .:jika penanaman p a l a w i j a t e r s e b u t mengun-
tungkan p e t a n i a t a u l i l y z l : nnti-ik diusahal::an.
Penerapan d i v e r s i f i k a s i hut-issnntai p e r t a n i a n t a n a -
-
man pangan dapat digambarkan d a r i upaya pemanTaatan l a -han m e l a l u i k f g i a t a n penganekat-agaman u s a h a t a n i tanaman
pangan. A k t i v i t a r t e r s e b u t dapat d i l i h a t d a r i p o l s t a -
n tanam s e t - t a
nam yang dii~:sahakan p e t a n i , i ~ & -
d kel;agaman i::omoditi dan p- rridepe. ~ d n . - - -t-. M e i a l u i pengem-
tangan a k t i v i t a s t e r s e b u t s e p e i t i m e l a l u i p e n i n g k a t a n
u r a . h a pemanfaatan l a h a n GSn keragaman l:omodrc% < l : . - , - ~ p -
):an al.::an meningi::atk:an penyerapan tcnaga i::erJa. Hesat-
-
A.
nya tenaga i::erJa yang t e r s e v a p bergan'tl-inci pada i n t e n r i -
t a s penanaman, keiragaman dan .jeni.s i:omoditi yang d i i t r a -
hakan.
D i l i h a t d a r i keragaman dan J e n i r k n m o d i t i yang
diusahal-:an, pada t i n g k a t p e t a n i i::eragaman L::nmoditi t i -
dak b e r p e r a n besav dalam p e n i n g k a t a n penyerapan tenaga
k e r J a dan p e n i n g k a t a n pendapatan p e t a n i . Ha? i n i d i z e -
babkan karena peranan p a d i sangat dnminan dalam h a l
. .
i::omps:~zlzr pendapa'tan dan penyerapan tenaga k e r Ja
'i
- >! -
p a d i d a i a m h a ! p e n y e r a o a n t e n a g a k e r j a , a p a b i l a p r o g r a m
c l . v e r s i . f i . I r a - + i . p e i t a n i a n d i a r ' t i l - : : a n s e b a g a i p e n g u i ; a n g a n
p r o d u k z ? . p a d i y a n g d i i m b a n g i cilel-i p e n i n g l . ; a t a n prctdul-:si
n o n p a d i p a d a l a h a n s a w a h r m a k a p r o g r a m d i v e r s i f i k a s i
al.::an mengl-IT-angi k e s e m p a t a n l.:er.ja ( P a i r g a h a n , lL38CI:!
.
A l a s a n l i t a m a !::enspa k e s e m p a t a n i::er.ja beri::uirang s e b a g a i
. .
a k i b a t p e t - a l i h a n d a r i ? s o ; k e n o n p a d i a d a l a n k a r e n a
meimang i ! s s a h a t a n i p a d i m e r u p a l : : a !.!satla y.ang p a l i n g i n -
' > e n s i f d a i a i i i l h a l p e n g g i i n a n t e n a g a l.::e?-.js. d i b a n d i n g
d e n g a n 1 - i s a h a t a n l a i n n y ~ ! C R i v a i
g3-sLF
1 ' 3 8 C i .. . .
D a l a m p e n e r a b a n d i v e r s l r l k a s i p e r t a n i a n t a n a m a n
p a n g a n a d z d u a k e m u n g k i n a n p e m a ~ f _ , l , n s u m b e r d a y s
:a-
ban yait1.1 m e n g i n t : e n s i f i : : a n i a h a n - l a h a n n o n i r i ~ a s i .
s e p f r t i a r e a l t a d a t i h u . j a n d a n l a h a n k e r i n g d a n p e -
m a n f a a t a n a r e a l b e i i t - i g a s i < s a w a h : ) . D a r i k e d u a l a n g k a h
t e r s e b u t , p e n a n a m a n p a d i l e h i h d o m i n a n d i u s a t i a k a n p a d a
l a h a n b e r i r i g a s i .
D i l i h a t d a v i k e t e r s e d i a a n a i r , maka a d z k e c e n d e -
r u n g a n h u b u n g a n p n s i t i f a n t a r a k e c u k u p a n a i r i r i g a s i
d e n g a n p e n g u s a h a a n p a d i . S e m a k i n b e s a r k e t e r s e d i a a n
a i r , p e n g u s a h a a n p a d i r e l a t i f l e b i h b e s a r , K e a d a a n i n i
m e m p r r l i h a t t a n i : : e r e n t i e u u n g a n m a s i h m e i e t : a t n y a p e t a n i
.-I .-8 rii >: ,q I; TJ 4
a
iii n. C iij E rii C rii C a1 il 4 -. -8 E .r( I-;
r; 1-2. h i
m
C .4a
,I, La.
....-
4 1 *I< C 3a
3 1 : Gi J?-
-1n.
C ,I\ C5
L .4m
UP Ca:
a. C m U C W u1 L Rl nz
isr..
=III.
It C m i L- Ql a W L C
m
L .ri m UI C111 a ill .-I C
....
.A IU -P .4m
ili ui .-I L- ,.I I;+'
-rim
>..
i Iij 3 6m
C iii .--
m
-4 rii '0 ma
5. .ri NU C mm
.ri 'Uni
u1 Las
4-3 W ..,. A Em
Cm
+'m
i! ,I,a
.rl C !i r; E C rii '-< =; i im
-.,2
*I' i ,Ti 3 IliIn
Cs
i m i-i rii a iii II..-I
U
15
membsi-ikan k r u n t u n g a n u s a h a t a n i yang i e b i t : bail:. Sass-
r a n !!tams, pirctgiram c l i v e r s i f i i : : a s i tanaman aclalah sen.auai
upaya p e n i n g k a t a n n i i a i tambah pendapatan. Peranan
tanaman p a d i s e b a g a i sumber p e n d a p a t a n rumah t a n g g a
m a s i h c!.ti::up t i n g g i . D a r i P ~ a s i l p e n e l i t i a n I R i v a i e t 2.1
( ? 9 8 8 : ) , t e r l i h a t bahwa p e r a n a n t+.naman p a d i .sebagai sumber pendapatan rumah t a n g g a y a i t u r a t a - r a t a f7-;' a L u 4L
pei-sen t e r h a d a p pendapa.i;an rumah t a n g g a d a r i s e k i t a r
u s a h a t a n i a t a i ! 35.30 pei-.sen d a r i p e n d a p a t a i i i~.'!l.r'.. Se-
dangt:an p e r a n a n p a i a w i j a t e r h a d a p pendapatan rumah
t a n g g a d a r i u s a h a t a n i sebesal- 37.3'3 pei-sen ata1.t 1Su.5~l3
p e r s e n d a i - i p e n d a ~ a t a n k o t a i rumah tangga.
D i s a m o i n g p e n i n g k a t a n n i l a i tarntat! p e r i d a ~ a t a n
s e b a g a i s a s a r a n utama, .sasai*an l a i n aaiam pengembangan
program d i v e r s i i i k a s i tanarnan a d a l a h u n t u k m e n i n g k a t k a n
penyerapan t e n a g a ker..ja. Apatah d i v e r s i f i k a r i p e r t a n i -
an
tanaman pangan dengan penyerapan t e n a g a akan b e r k n -i;elasi
-
-. p n s i t i f '3 Jawaban untul-.: p e r t a n y a a n i n i t i d a k : i a hp a s t
i.
D a t a BPS menun.jukkan bahwa enam d a r i s e p u l u h s e k -
t o r t e i - b e s a r men~.tr~it penijerapan t e n g a k e r j a d i I n d o n e -
s i a pada t a h u n 1'37; a d a i a h s u b s e k t o r - s u b s e k t o i - d a r i
Get,.+.- . i
-
p e i - t a n i a n p a d i , say:-!ran dan ai!ah-bl!aahk tanaman :.tiiibi-umbian dan tanaman hahan maxsnan ? a i n n y a . 5iei::ita.r. .
16
. .
t e r s e b i i ' t d e n g a n ,@.3.or s e b a g a i s e i : : o t r i.!tama !:18.94 X : i .
D a t a t e t - s e b u t m e m p e r l i h a t k a n h a h w a s e k t o r p a d i m e r u p a -
k a n s e k t o t - y a n g memegang p e r a n a n p e n t i n g d a l a m h a l
p e n y r t - a p a n t e n a g a i-:er.ja. D e n g a n d e m i k i a n a p a b i i a @t-ct-
g r a m d i v e r - ' ~ ~ f i k a s i t a n a m a n p a n g a n d i a r t i k - . a n s e b a g a i
pengl.!rangan p r n d u k s i p a d i y a n o -. d i i m b a n g i o l e h penincri:a-
t a n p t - o d u i : s i nccn p a d i p a d a l a h a n s a w a t ! , inaka nreragram
d i v e r s i f i k a s i a k a n m e n g u r a n g i k e s e m p a t a n k e r j a . rlcc:
2 ;
-
t e r , s e b u t d i d u k u n g o l e h h a c i l p e n e l i t i a n m i k r a y a n c u -l a k u k a n o l e h R i v a i e t
---
a l i1'388:). P e n y e r a p a n t e n a g a. .
k e r j a r a t a - r a t a t e r t i n g a i t e ! - . ; a d i p a d a l a h a n i r l g a z i
s w a d a y a , i n i t e r j a d i s e b a p a i a k i b a t a x t i v i t a s e e n g u s a -
.
.h a a n iraraiiioditi
emoat
i l a l i o a ? a m r e t a h u n . D i i~..!si- c i a e r s t #i r i - - - , d j i t e r . s e b u t : p e n y e r a p a n t e n a g a k e t - J a t e r b e s a r d i -
. .
.jumpai, pabda l z l - $ a n s a w a h i r i g a s i t e I . . : n r s g r c ' v i : t a s i clan
l a h a n s a w a h i r i g a s i pompa z u p l e s i . P a d s !:rdua l a h a n
t e r s e b u t t e r d a p a t p e t a n i y a n g m e n g u s a h a k a n p o l s p a d i
-
p a d i
-
p a d i d a n p o l a p a d i-
p a d i-
p a l a w i j a . U n t u k l a - h a n s a w a h i r i g a s i t e k n i s p r a v i t a . s i d i d a p a t 34 p e r s e np e t a n i G a t - i p e t a n i s a m p e l y a n g m e n g u s a h a k a n p o l a p a d i
-
p a d i
-
p a d i d a n 56 p e r s e n p e t a n i r!ntt-!k p i ~ t l a p a d i-
p a d i-
p a l a w i j a . Paadz ? a h a nsawat!
i r i g a s i @#:ampa s u p i . e s id i d a p a t 4 p e r s e n p e t a n i y a n g m e n g u s a h a k a n p o l a p a d i
-
. .
.
.p a a x
-
p a d i d a n TO p e r s e i : pe4:anF iintu;: p o l a ! p o i-
p a d i. .
.) 7
..
fp a d a ? a h a n r a w a h t a d a h ihu.jan m u r n i , d i m a n a p a d s ? a h a n
t e r s ~ b ! r t p o l a t a n a m y a n g d o i n i n a n c!iuratiar::ai? - , d a l a i ~ p a d %
NETDDA PENELITIAN
L o k a s i , W a k t u P e n e l i t i a n d a n P e n g a m b i l a n c o n t o h
P e n e l i t i a n i n i d i l a k u k a n d i clua d e s a y a i t u Desa
K e b o n Agung d a n D e s a G e b a n g I l a l a n g , K e c a m a t a n
?~.!ri?
. . .
ICabi!paten
I?o
j o k e r t r ~ , Jawa T i m u r . P e r t i m b a n g a n pemr 1 1 -h+.n l3ll:asi a d a l a h
a .
pacia l o i : : a s i t e r s e b u t p n l a p e r t a -namar?nya s u d a h c u k u p b e r a g a m !:b:l d i lot:az.i t e r s e b u t
t e r d a p a t i r i g a s i t e k n i s . B--" .=! ~ a s a ~ 1 . . ' a . n p e n e t a p a n 1 t-t.a.s
b a k u t a n a h t a h u n 1989. s e b e s a r 64.13 p e r s e n l a h a n sawari
d i K e c a m a t a n P u r i m e r u p a k a n l a h a n s a w a h b e r i r i g a s i .
d ; . a n t a i - a n y a s e b e s a t - &3., 11 o e r - s e n mei-l.!pal::an l a b t a n s a w a h
d e n g a n i ? - r g a s l t e k n l s (UPUD S e k s i P e n g a i r a n B r a n t z s
M o , j c ~ i : : e r t o ~ 1'38'33
.
D a l a m p e n g a m b i . ? a n c o n t n h , r e s p o n d e n dit::elm:ampnki::;ln
m e n j a d i dl.!=. t::~lompcg::: y a i t c untul:: l a h a n s a w a h b e r i r i g a s i
d a n l a h a n s a w a h t a d a h h : ~ . . j a n . Untl.!t:: l a i i a n b e r i . r i g a s i
d i p i l i h s e c a r a s e n g a j a l a h a n s a w a h d e n g a n i r i g a s i te1::-
c i s .
C o n t o h y a n g d i a m a t i cialam p e n e l i t i . a n i n i a d a l a h-
p e t a n i . D a r i p o p u l a s i p e t a n i y a n g a d s , , ~ L ~ L ~ c ( ara;::
d i a m b i l c o n t n h z e b a n y a k 50 p e t a n i , m a s i n g - m a s i n g u n t u k
i a h a n s a w a h i t - i g a s i t e k n i s s e b a n y a k 35 p e t a n i y a n g d i -
. .
a m h i ? d a r i d u a d e s a y a i t u
20
p e t a n i d i : a h a n r i - l g a s it e k n i s Desa l e t o n Agung d a n i 5 p e t a n i d i ? a n a n r r i g a s i
t e i r n i s D e s a G e b a n g M a l a n g . ? ; n t u k : i s t i a n s a w a i ! t a G a h h u -
'8 .q
..
.,p e t a n i , ,
. . , .
p e n i l i t i a n r n r nl.lal-::ii!::an sn!.ama dus a yai?:!?.
d a r i peer'tengahan bt~.:ia,r; O<.:ti>ber sampai perten;jah=,n - i ; j ~ , -
? a n Desember 138'3.
JenFs d a n Sumber D a t a
Da?;c? yang dii::i.imp~.rl!.:an a d a l a h mengenai t:umadi?;i
yang di:-!saha!an + , - - L - i I $-[as l a h a s clan prodiik-,i i;aj.-i
m a s i n g - m s i n g i . : n m ~ d i t i , penyerapal? 'ter;ags,
!.::erg=,
sei-.tad a t a mengenai penerimaan dan b i a y a S a r i ms,sins-masing
! . ; . - - - . A < .+'
.-3,,:3-1u- .>L u
z z + =
,,Ll yang dii:::impul!::an b e r ~ u p adats
p r i m e r yang, .
c ~ p ~ ~ ' ~ = ~ l e h d a f i waijar.:,,.-.=
.;
" l a n g s ; ~ n o -, e n g a r ; r@-,p:=,nden $ a n,-.-."I.--.'
Pe.k!-rg.=.r PenyiiLc!h Lapangar: -,et;~mpc?'k. g 8 c * . . 4 P. cj8 ? 3 r : . = L + , l
y.3.n~ d i s p r 1 !ll;an d i a f i b i j . 6a'i;a -zekz.[n.Je;;
‘;-<-.
,c,.,g - a ' c - , Q - . - - . e:;-:-: ~ r : ,
-....
a a r l . kar;?:nr desa,, &-:antor kexama';sn, D i n a s Pe:-.+=-; h=,t , A = < ! :Tanaman Pangan t i n q ! . : a t i < ~ ~ b i ~ . p a t e i - ~ D i n a s Pengai?-an, 2PC:
-8
usn
_
Departemen P e r t a n i a n .Metuda A n a l i s i s
I n t e n s i t a s tanam a d a l a h menggambarkan bagaimana
s e r i n s n y a
-
?.ahan .+i-
- ni!na!::ar; =, .. u n t : ~ ! : pi-nses prctdl?i::sF. & t !.\20
persen. Jadi kalau pada lahan bersangkutan dalam suatu
periode waktu (yang diukur dalam waktu satu tahun)
diselenggarakan dua kali proses produksi, maka nilai
intensitas tanam bersangkutan adalah
200persen.
Lahan sawah yang diteliti terdiri dari lahan sawah
irigasi teknis dan lahan sawah tadah hujan, maka dalam
analisa
ini diidentifikasi intensitas tanam
dari
masing-masing lahan. Untuk mengukur intensitas tanam
digunakan rumus sebagai
berikut (T.jakrawiralak:sana,
1Yesj.
L
luas tanam i
IT
=
...
i = l
luas
fungsional
dimana
:IT
=
Intensitas Tanam
i
=
Tanaman ke i
Analisis Keraqaman Komoditi
dimana
: L i =Lahan y a n g diusahakan kom3r8diti
k e i 7
. .
y a n g mfnggamba:-!ran peranan
l!iac a - ? ? ~n;a-,ing-mac,i
Kg i.:omoditi
Qntuk menganalisis ketenaga!;er,iaan diguna!::an model
. .Yf
gTe'31.
DaLam
ha! 181dim~s!.ikkan bebeyaza variabel
y a n g ml!ngkir!
firempsnq.z.r!.!i:i
-
,:~.nlaI-! t e n 3 . z ~
-!::eYja >J2nc!
+ ..5?.--m. ,-
-
;cr, . ::=, . < :+.. . 1 ., ,-.!-- ,n
- < J--.=k.--aaar:,a;-8
-
i::::srn,:,diti ;an !)ex-
n2.p 2adi dalam pemafifaata~
:ahan.
V = h
2' h l " li k 2
"
2'" x 3 - &
- 0d.m.an-?
rY = J ! j . z l a h
tenaga I-::er,ja
b =
;ij:rnstnta
h i =
i::,:,efi.sien b2bs.s I-::e i
"1
. . r
Ict~.i.s;';a.z. tanat?
\,
:.
2
=S:erz.~aman
komoulti y a n g diusat-ial::an
. .v
,-.j =
Peranan padi dalam pertanfaatan lahar.
t;ariabe? bebar dan v a r i a b e l t a k b e t a s , u n t u k m e l i h a t
tidal.tnya peng.3.rr.!h ? / a r i a t i e l bebas s e c a r c t;erpFrah
hadap t/ariabe! t a k bebar.
. . .
~ j i !::orslasi. :.inti!!:: m s n g i : j i :iipc:tess bahw;: ada h ! ~ -
-
-
SSi?
/
( k p -
l)
h i t
...
SSE
/
(n
-
k)
d imana :
ail,.
F
... ;.'-
r hc.5-a:-ti--.
ada !-l~.ibiingan an.tarah i t
t a b e l
. . .
-
.:.:
?=
dang!::an 3 1 ~ 3 ? b e r a y t i t i d a k ada
-
a.
h i t
-
.--
1- -
.--
-
a i; a !-!-t
-
-bi
h i t
-
-
-
-
- - - -
-
S
ai
b i
Hila
.t
.. .. :.-
, ,: b e r a y t i v a r i a b e L bebas k e - ih i t
t a b e l
b e r n ~ n g a r u b r - nyata t e r h a d a p v a r i a b e l t a k bebas, sedang-
.< .L
!.:an
bFi;z,
t
hit
., ..t a b e l
b e r a y t i v a r i a b c l bebaz.' 2
-*.. - . * - - - . . . Serpengaruh ngata t e r h a d a p v a r i a b e l tab
Jurnlah penerimaan
R / C : :-a.tio =
...
Ju.wlzh i;er;gel!.!aran t o t s : !
D e f i n i s i PeuSah dan Satuannya
-F :enaga k e r j a yang dignna!::an dalarri p r c z e r p r o d u i : z i
:.:.!?!$I:: penettz.~.an, pengc!ia'..an la!-i.?.n, p e n a n a r n . ~ ~ , pen!7!i.rrz,-
man, p e n y i a n ~ s . n , pemi!pui.ian, pembsrantasan haoia clan p r -
na!Iena!I. Jeni.5 pei.::erjaan yans a : : . tergs,i;tl.lng
pads J e n i s tanamannya. H e i d a s a r k a n sumbernya,
tenagz. ke:,ja d i b r d a k a n m e n j a d i t e n a g a k e r j a daLam k e -
i ! i a r g a dan t e n a c a - k e r j ? . !.>J.,~T I::S:!S.!E~.-~;~~,
-
Sai!.:: t.inaqa - p u i a ,; anal::-anai:: ma:-!pun terns!..:. Dalaiii a!-!-,lizanyi;
pengg!.!naan teD:!cja
-
k e r j a . fe.~-seSr..:t din.yi.t,$..i.:an da?.am satrj., > e n i s t e n