PRODUKSI PROTEASE Ba~illus subtilis ATGG 6051
DAN PENERAPANNVA DALAM
PEMBUATAN PROTElN HlDROLlSAT NABATl
Oleh :
JACKING EDYANTO WlJAYA
F. 210393
1988
FAKULTAS TEKNOLOGI PERTANlAN JURUSAN TEKNOLOGI PANGAN DAN GlZl
PRODUKSI PROTEASE B a c i l l u s s u b t i l i s ATCC 6051
DAN PENERAPANNYA DALAH
PEHBUATAN PROTEIN HIDROLISAT NABATI
OLEH :
JACKING EDYANTO W I J A Y A
F . 2 1 0 3 9 3
SKRIPSI
s e b a g a i s a l a h s a t u s y a r a t u n t u k m e m p e r o l e h g e l a r
S a r j a n a T e k n o l o g i P e r t a n i a n
p a d a
JURUSAN TEKNOLOGI PANGAN DAN G I Z I FAKULTAS TEKNOLOGI PERTANIAN
INSTITUT PERTANIAN BOGOR
1 NS'I' I'fU'i' I : 1 t f;O(;OH FAKULTAS TEKNOLOG I 1'EKTAN IAN
PRODUKSI PROTEASE B a c i l l u s s u b t i l i s ATCC 6051
DAN PENERAPANNYA DALAH
PEHBUATAN PROTEIN HIDROLISAT NABATI
SKRIPSI
s e b a g a i s a l a h s a t u s y a r a t u n t u k memperoleh g e l a r
S a r j a n a T e k n o l o g i P e r t a n i a n
pada J u r u s a n T e k n o l o s i Pangan d a n G i z i F a k u l t a s T e k n o l o g i P e r t a n i a n ,
I n s t i t u t P e r t a n i a n S o g o r
OLEH:
JACKING EDYANTO W I J A Y A
-
F.
210393D i l a h i r k a n p a d a t a n g g a l 10 F e b r u a r i 1965
T a n g g a l l u l u s : 22 O k t o b e r 1988
Bogor,
/fi
November 1988 D i s e t u j u i o l e h :T. S u h a r ( I r . T u n t e d j a I r a a a d i , M.S.)
...
J a c k i n g E d y a n t o H i j a y a . F 2 1 0 3 9 3 . P r o d u k s i P r o t e a s e
B a c i l l u s s u b t i l i s ATCC 6 0 5 1 d a n P e n e r a p a n n y a d a l a m Pembuatan
P r o t e i n H i d r o l i s a t N a b a t i . D i b a u a h b i m b i n g a n n a g g y T. S u h a r t o n o d a n T u n t e d j a I r a u a d i .
RINGKASAH
P e n e l i t i a n i n i t e r d i r i d a r i t i g a t a h a p , y a i t u
s u p l e m e n t a s i b e r b a g a i j e n i s s u m b e r k a r b o n ke d a l a m m e d i a
l i m b a h c a i r t a h u u n t u k m e n i n g k a t k a n a k t i v i t a s p r o t e a s e y a n g
d i h a s i l k a n 5. s u b t i l i s ATCC 6 0 5 1 , p e n g u j i a n s i f a t - s i f a t
p r o t e a s e y a n g d i p r o d u k s i d a n p e n e r a p a n p r o t e a s e i t u d a l a m
p e m b u a t a n p r o t e i n h i d r o l i s a t n a b a t i .
Dari b e r b a g a i s u m b e r k a r b o n y a n g d i c o b a k a n (ampas
t a p i o k a , p a t i t e r l a r u t , m o l a s e d a n g l u k o s a ) s e h i n g g a
k o n s e n t r a s i k a r b o h i d r a t t e r s e d i a 2%, t e r l i h a t a m p a s t a p i o k a
m e r u p a k a n s u m b e r k a r b o n t e r b a i k u n t u k 8. s u b t i l i s .
P e n i n g k a t a n k o n s e n t r a s i ampas t a p i o k a d a r i 4 % m e n j a d i 8 %
d i i k u t i k e n a i k a n a k t i v i t a s p r o t e a s e d a r i 0 . 2 5 5 m e n j a d i 0 . 5 1 5
U / m L .
Dalam p e r c o b a a n i n i j u g a d i c o b a k a n s u p l e m e n t a s i k h a m i r p e r a g i k e d a l a m m e d i a l i m b a h c a i r t a h u y a n g t e l a h d i p e r k a y a 2 % a m p a s t a p i o k a . T e r n y a t a penambahan s u m b e r n i t r o g e n i n i
j u s t r u m e n u r u n k a n a k t i v i t a s p r o t e a s e d a r i 3 . 0 3 5 m e n j a d i
P r o t e a s e yang d i p r o d u k s i menunjukkan a k t i v i t a s optimum
p a d a pH 8 - 9 dan suhu 6 0 ' ~ s e r t a cukup s t a b i l p a d a suhu 37 d a n
5 0 ' ~ . A k t i v i t a s p r o t e a s e a k a n t i n g g a l 87X s e t e l a h d i p a n a s k a n
8 0 m e n i t p a d a suhu 3 7 ' ~ dan t i n g g a l 80X s e t e l a h d i p a n a s k a n selarna
8 0 m e n i t p a d a suhu 5 0 ' ~ .
Penanbahan 0 . 2 mmol/L CaC12 ke dalam l a r u t a n e k s t r a k k a s a r e n z i n d a p a t meningkatkan a k t i v i t a s p r o t e a s e d a r i
0 . 1 5 0 m e n j a d i 0.326 U/mL.
Pada k o n d i s i yang d i c o b a k a n , enzim yang d i p r o d u k s i mampu
m e n g h i d r o l i s a p r o t e i n k o n s e n t r a t k a c a n g t a n a h h i n g g a d e r a j a t
KATA PENGANTAR
P u j i s y u k u r y a n g t i d a k t e r h i n g g a k i r a n y a p e n u l i s h a t u r k a n
k e h a d a p a n Bapa Yang Haha Kuasa a t a s s e l e s a i n y a p e n e l i t i a n d a n p e n u l i s a n s k r i p s i i n i .
Ucapan t e r i m a k a s i h s e b a n y a k - b a n y a k n y a j u g a i n g i n p e n u l i s
h a t u r k a n k e p a d a :
1. D r . I r . Haggy T. S u h a r t o n o s e l a k u Pembimbing Utama y a n g t e l a h b a n y a k meluangkan waktu b e r h a r g a n y a u n t u k
k o n s u l t a s i kami d a n
2 . I r . T u n t e d j a I r a w a d i , MS s e l a k u Pembimbing Pendamping y a n g s a r a n n y a s a n g a t b e r g u n a d a l a m memecahkan n a s a l a h
p e n g u k u r a n a k t i v i t a s p r o t e a s e .
R a s a terima k a s i h k h u s u s p e n u l i s h a t u r k a n p a d a mama, p a p a , k a k a k - k a k a k d a n a d i k s e r t a s i a n a t a s p e r h a t i a n d a n d o r o n g a n s e m a n g a t k e p a d a p e n u l i s d a l a m m e n y e l e s a i k a n p e n u l i s a n
DAFTAR I S 1
Halaman
KATA PENGANTAR
. . .
i i iDAFTAR TABEL
. . .
v iDAFTAR GAMBAR
. . .
v i iDAFTAR LAMPIRAN
. . .
i x
I
.
PENDAHULUAN. . .
1I1
.
TINJAUAN PUSTAKA. . .
4A
.
PROTEASE...
41
.
D e f i n i s i Umum. . .
42
.
S p e s i f i s i t a s...
5.
3 D e r a j a t H i d r o l i s i s. . .
84
.
P e n g g u n a a n K o m e r s i a l. . .
8B
.
PROTEASE MIKROBA. . .
10C
.
PROTEASE Bacillus subtilis. . .
1 2 D.
SINTESA DAN PRODUKSI PROTEASE EKSTRASELULAR...
17. . .
1
.
S i n t e s a 17.
2.
P r o d u k s i P r o t e a s e B subtilis. . .
2 1 E.
PEMANFAATAN LIMBAH DALAM PROSES FERMENTASI...
271
.
L i m b a h C a i r T a h u. . .
2 8 2.
Ampas T a p i o k a. . .
3 0 3.
T e t e s T e b u. . .
31. . .
F.
PROTEIN HIDROLISAT NABATI 3 2 I11.
TUJUAN PENELITIAN. . .
3 7 I V.
BAHAN DAN METODA. . .
38A
.
BAHAN DAN ALAT. . .
38B
.
HETODA PENELITIAN. . .
3 91
.
P e n e l i t i a n P e n d a h u l u a n. . .
3 92
.
P e n e l i t i a n Utama...
4 1V
.
HASIL DAN PEHBAHASAN...
4 7A
.
PENELITIAN PENDAHULUAN...
4 71
.
Kandungan Kimiawi Bahan-Bahan Peramuan...
4 72
.
A k t i v i t a s P r o t e a s e B.
subtilis y a n g Ditum-buhkan p a d a Media S i n t e t i k d a n Limbah
C a i r Tahu
. . .
4 83
.
P e n g a r u h Penambahan B e r b a g a i J e n i s SumberKarbon T e r h a d a p A k t i v i t a s P r o t e a s e
...
5 1B
.
PENELITIAN UTAMA...
5 8 1.
P e n g a r u h Penambahan K o m b i n a s i B e r b a g a i Kon-s e n t r a s i Ampas T a p i o k a d a n Khamir P e r a g i
. . .
5 82
.
P e n g u j i a n S i f a t - S i f a t P r o t e a s e y a n g Diha-s i l k a n
. . .
623
.
P e r b a n d i n g a n d e n g a n P r o t e a s e K o m e r s i a l. . .
664
.
P e m b u a t a n P r o t e i n H i d r o l i s a t N a b a t i. . .
6 8V I
.
KESIMPULAN. . .
7 0V I I
.
SARAN. . .
7 2 DAFTAR PUSTAKA. . .
7 3Halaman
T a b e l 1
.
P e n g g o l o n g a n p r o t e a s e b e r d a s a r k a n k i s a r a npH optimum
...
6 [image:9.521.59.479.116.599.2]T a b e l 2
.
I n d u s t r i pemakai p r o t e a s e dan n i k r o b a pengha-...
s i l p r o t e a s e yang b e r s a n g k t a n 9
T a b e l 3
.
H i k r o b a p e n g h a s i l p r o t e a s e e k s t r a s e l l a r...
1 3T a b e l 4
.
P r o t e a s e - k o m e r s i a l d a r i mikroba yang t e r s e -s e d i a d i p a s a r a n
...
1 3T a b e l 5
.
S p e s i e s - s p e s i e s Bacillus p e n g h a s i l p r o t e a s e..
14...
T a b e l 6
.
S i f a t - s i f a t p r o t e a s e a l k a l i dan n e t r a l 15T a b e l 7
.
Bahan mentah u n t u k m e d i a mikroba p e n g h a s i lp r o t e a s e
...
2 5T a b e l 8
.
K o m p o s i s i media u n t u k Bacillus p e n g h s i lp r o t e a s e
...
2 5T a b e l 9
.
Kandungan b e b e r a p a komponen dalam limbah...
c a i r tabu 29
T a b e l 10
.
Kandungan kimiawi ampas t a p i o k a...
31T a b e l 11
.
Kandungan kimiawi t e t e s t e b u a t a u molase...
32T a b e l 1 2
.
K o m p o s i s i media s i n t e t i k...
39...
T a b e l 1 3
.
P e n g k u r a n a k t i v i t a s p r o t e a s e 4 2T a b e l 14
.
Kandungan kimiawi bahan-bahan yang d i g u n a -...
kan p a d a p e r a a u a n m e d i a f e r m e n t a s i 47
T a b e l 1 5
.
P e r b a n d i n g a n a k t i v i t a s p r o t e a s e yang d i h a -...
D M T A R GAHBAR
[image:10.524.57.479.85.759.2]Halaman Gambar 1. K l a s i f i k a s i enzim p r o t e a s e y a n g d i h a s i l k a n
o l e h m i k r o b a
. . .
11Gambar 2. P r o s e d u r umum i n o k u l a s i d a n i n k u b a s i B. sub-
.
t i l i s p a d a b e r b a g a i m e d i a y a n g d i c o b a k a n . . . 4 0Gambar 3 . P r o s e d u r pembuatan p r o t e i n h i d r o l i s a t
n a b a t i y a n g d i c o b a k a n
...
4 5Gambar 4 . P r o s e d u r pembuatan p r o t e i n k o n s e n t r a t
k a e a n g t a n a h
...
46Gambar 5 . A k t i v i t a s p r o t e a s e
B.
s u b t i l i s y a n g d i t u m -buhkan p a d a m e d i a l i m b a h e a i r t a h u d a n
s i n t e t i k
...
49Gambar 6 . P e r u b a h a n pH m e d i a l i m b a h c a i r t a h u d a n
s i n t e t i k s e l a m a f e r m e n t a s i b e r l a n g s u n g
...
51Gambar 7 . P e n g a r u h penambahan b e r b a g a i sumber k a r b o n t e r h a d a p a k t i v i t a s p r o t e a s e y a n g d i h a s i l k a n 5. s u b t i l i s y a n g d i t u m b u h k a n p a d a
l i m b a h c a i r t a h u
...
5 3Gambar 8 . P e n g a r u h pH awal b e r b a g a i m e d i a t e r h a d a p a k t i v i t a s p r o t e a s e y a n g d i h a s i l k a n
B. s u b t i l i s
...
5 5Gambar 9 . P e r u b a h a n pH m e d i a d a n a k t i v i t a s p r o t e a s e
s e l a m a f e r m e n t a s i b e r l a n g s u n g
...
3 7Gambar 1 0 . P e n g a r u h k o m b i n a s i k o n s e n t r a s i ampas
t a p i o k a d a n k h a m i r p e r a g i t e r h a d a p a k t i v i -
t a s p r o t e a s e y a n g d i h a s i l k a n B. s u b t i l i s
y a n g d i t u m b u h k a n p a d a l i m b a h c a i r t a h u
...
5 9Gambar 11. P e n g a r u h k o m b i n a s i k o n s e n t r a s i ampas t a p i - o k a d a n k h a m i r p e r a g i t e r h a d a p p e r u b a h a n
pH m e d i a s e l a m a f e r m e n t a s i 5. s u b t i l i s
p a d a l i m b a h c a i r t a h u
. . .
6 0Gambar 1 2 . P e n g a r u h k o m b i n a s i k o n s e n t r a s i ampas t a p i - o k a d a n k h a m i r p e r a g i t e r h a d a p p e r u b a h a n k o n s e n t r a s i p r o t e i n e k s t r a s e l u l a r s e l a m a f e r m e n t a s i B. s u b t i l i s p a d a l i m b a h c a i r
t a h u
...
61Gambar 1 3 . P e n g a r u h k o n s e n t r a s i ampas t a p i o k a t e r h a d a p a k t i v i t a s p r o t e a s e B. s u b t i l i s y a n g
. . .
PRODUKSI PROTEASE Ba~illus subtilis ATGG 6051
DAN PENERAPANNVA DALAM
PEMBUATAN PROTElN HlDROLlSAT NABATl
Oleh :
JACKING EDYANTO WlJAYA
F. 210393
1988
FAKULTAS TEKNOLOGI PERTANlAN JURUSAN TEKNOLOGI PANGAN DAN GlZl
PRODUKSI PROTEASE B a c i l l u s s u b t i l i s ATCC 6051
DAN PENERAPANNYA DALAH
PEHBUATAN PROTEIN HIDROLISAT NABATI
OLEH :
JACKING EDYANTO W I J A Y A
F . 2 1 0 3 9 3
SKRIPSI
s e b a g a i s a l a h s a t u s y a r a t u n t u k m e m p e r o l e h g e l a r
S a r j a n a T e k n o l o g i P e r t a n i a n
p a d a
JURUSAN TEKNOLOGI PANGAN DAN G I Z I FAKULTAS TEKNOLOGI PERTANIAN
INSTITUT PERTANIAN BOGOR
1 NS'I' I'fU'i' I : 1 t f;O(;OH FAKULTAS TEKNOLOG I 1'EKTAN IAN
PRODUKSI PROTEASE B a c i l l u s s u b t i l i s ATCC 6051
DAN PENERAPANNYA DALAH
PEHBUATAN PROTEIN HIDROLISAT NABATI
SKRIPSI
s e b a g a i s a l a h s a t u s y a r a t u n t u k memperoleh g e l a r
S a r j a n a T e k n o l o g i P e r t a n i a n
pada J u r u s a n T e k n o l o s i Pangan d a n G i z i F a k u l t a s T e k n o l o g i P e r t a n i a n ,
I n s t i t u t P e r t a n i a n S o g o r
OLEH:
JACKING EDYANTO W I J A Y A
-
F.
210393D i l a h i r k a n p a d a t a n g g a l 10 F e b r u a r i 1965
T a n g g a l l u l u s : 22 O k t o b e r 1988
Bogor,
/fi
November 1988 D i s e t u j u i o l e h :T. S u h a r ( I r . T u n t e d j a I r a a a d i , M.S.)
...
J a c k i n g E d y a n t o H i j a y a . F 2 1 0 3 9 3 . P r o d u k s i P r o t e a s e
B a c i l l u s s u b t i l i s ATCC 6 0 5 1 d a n P e n e r a p a n n y a d a l a m Pembuatan
P r o t e i n H i d r o l i s a t N a b a t i . D i b a u a h b i m b i n g a n n a g g y T. S u h a r t o n o d a n T u n t e d j a I r a u a d i .
RINGKASAH
P e n e l i t i a n i n i t e r d i r i d a r i t i g a t a h a p , y a i t u
s u p l e m e n t a s i b e r b a g a i j e n i s s u m b e r k a r b o n ke d a l a m m e d i a
l i m b a h c a i r t a h u u n t u k m e n i n g k a t k a n a k t i v i t a s p r o t e a s e y a n g
d i h a s i l k a n 5. s u b t i l i s ATCC 6 0 5 1 , p e n g u j i a n s i f a t - s i f a t
p r o t e a s e y a n g d i p r o d u k s i d a n p e n e r a p a n p r o t e a s e i t u d a l a m
p e m b u a t a n p r o t e i n h i d r o l i s a t n a b a t i .
Dari b e r b a g a i s u m b e r k a r b o n y a n g d i c o b a k a n (ampas
t a p i o k a , p a t i t e r l a r u t , m o l a s e d a n g l u k o s a ) s e h i n g g a
k o n s e n t r a s i k a r b o h i d r a t t e r s e d i a 2%, t e r l i h a t a m p a s t a p i o k a
m e r u p a k a n s u m b e r k a r b o n t e r b a i k u n t u k 8. s u b t i l i s .
P e n i n g k a t a n k o n s e n t r a s i ampas t a p i o k a d a r i 4 % m e n j a d i 8 %
d i i k u t i k e n a i k a n a k t i v i t a s p r o t e a s e d a r i 0 . 2 5 5 m e n j a d i 0 . 5 1 5
U / m L .
Dalam p e r c o b a a n i n i j u g a d i c o b a k a n s u p l e m e n t a s i k h a m i r p e r a g i k e d a l a m m e d i a l i m b a h c a i r t a h u y a n g t e l a h d i p e r k a y a 2 % a m p a s t a p i o k a . T e r n y a t a penambahan s u m b e r n i t r o g e n i n i
j u s t r u m e n u r u n k a n a k t i v i t a s p r o t e a s e d a r i 3 . 0 3 5 m e n j a d i
P r o t e a s e yang d i p r o d u k s i menunjukkan a k t i v i t a s optimum
p a d a pH 8 - 9 dan suhu 6 0 ' ~ s e r t a cukup s t a b i l p a d a suhu 37 d a n
5 0 ' ~ . A k t i v i t a s p r o t e a s e a k a n t i n g g a l 87X s e t e l a h d i p a n a s k a n
8 0 m e n i t p a d a suhu 3 7 ' ~ dan t i n g g a l 80X s e t e l a h d i p a n a s k a n selarna
8 0 m e n i t p a d a suhu 5 0 ' ~ .
Penanbahan 0 . 2 mmol/L CaC12 ke dalam l a r u t a n e k s t r a k k a s a r e n z i n d a p a t meningkatkan a k t i v i t a s p r o t e a s e d a r i
0 . 1 5 0 m e n j a d i 0.326 U/mL.
Pada k o n d i s i yang d i c o b a k a n , enzim yang d i p r o d u k s i mampu
m e n g h i d r o l i s a p r o t e i n k o n s e n t r a t k a c a n g t a n a h h i n g g a d e r a j a t
KATA PENGANTAR
P u j i s y u k u r y a n g t i d a k t e r h i n g g a k i r a n y a p e n u l i s h a t u r k a n
k e h a d a p a n Bapa Yang Haha Kuasa a t a s s e l e s a i n y a p e n e l i t i a n d a n p e n u l i s a n s k r i p s i i n i .
Ucapan t e r i m a k a s i h s e b a n y a k - b a n y a k n y a j u g a i n g i n p e n u l i s
h a t u r k a n k e p a d a :
1. D r . I r . Haggy T. S u h a r t o n o s e l a k u Pembimbing Utama y a n g t e l a h b a n y a k meluangkan waktu b e r h a r g a n y a u n t u k
k o n s u l t a s i kami d a n
2 . I r . T u n t e d j a I r a w a d i , MS s e l a k u Pembimbing Pendamping y a n g s a r a n n y a s a n g a t b e r g u n a d a l a m memecahkan n a s a l a h
p e n g u k u r a n a k t i v i t a s p r o t e a s e .
R a s a terima k a s i h k h u s u s p e n u l i s h a t u r k a n p a d a mama, p a p a , k a k a k - k a k a k d a n a d i k s e r t a s i a n a t a s p e r h a t i a n d a n d o r o n g a n s e m a n g a t k e p a d a p e n u l i s d a l a m m e n y e l e s a i k a n p e n u l i s a n
DAFTAR I S 1
Halaman
KATA PENGANTAR
. . .
i i iDAFTAR TABEL
. . .
v iDAFTAR GAMBAR
. . .
v i iDAFTAR LAMPIRAN
. . .
i x
I
.
PENDAHULUAN. . .
1I1
.
TINJAUAN PUSTAKA. . .
4A
.
PROTEASE...
41
.
D e f i n i s i Umum. . .
42
.
S p e s i f i s i t a s...
5.
3 D e r a j a t H i d r o l i s i s. . .
84
.
P e n g g u n a a n K o m e r s i a l. . .
8B
.
PROTEASE MIKROBA. . .
10C
.
PROTEASE Bacillus subtilis. . .
1 2 D.
SINTESA DAN PRODUKSI PROTEASE EKSTRASELULAR...
17. . .
1
.
S i n t e s a 17.
2.
P r o d u k s i P r o t e a s e B subtilis. . .
2 1 E.
PEMANFAATAN LIMBAH DALAM PROSES FERMENTASI...
271
.
L i m b a h C a i r T a h u. . .
2 8 2.
Ampas T a p i o k a. . .
3 0 3.
T e t e s T e b u. . .
31. . .
F.
PROTEIN HIDROLISAT NABATI 3 2 I11.
TUJUAN PENELITIAN. . .
3 7 I V.
BAHAN DAN METODA. . .
38A
.
BAHAN DAN ALAT. . .
38B
.
HETODA PENELITIAN. . .
3 91
.
P e n e l i t i a n P e n d a h u l u a n. . .
3 92
.
P e n e l i t i a n Utama...
4 1V
.
HASIL DAN PEHBAHASAN...
4 7A
.
PENELITIAN PENDAHULUAN...
4 71
.
Kandungan Kimiawi Bahan-Bahan Peramuan...
4 72
.
A k t i v i t a s P r o t e a s e B.
subtilis y a n g Ditum-buhkan p a d a Media S i n t e t i k d a n Limbah
C a i r Tahu
. . .
4 83
.
P e n g a r u h Penambahan B e r b a g a i J e n i s SumberKarbon T e r h a d a p A k t i v i t a s P r o t e a s e
...
5 1B
.
PENELITIAN UTAMA...
5 8 1.
P e n g a r u h Penambahan K o m b i n a s i B e r b a g a i Kon-s e n t r a s i Ampas T a p i o k a d a n Khamir P e r a g i
. . .
5 82
.
P e n g u j i a n S i f a t - S i f a t P r o t e a s e y a n g Diha-s i l k a n
. . .
623
.
P e r b a n d i n g a n d e n g a n P r o t e a s e K o m e r s i a l. . .
664
.
P e m b u a t a n P r o t e i n H i d r o l i s a t N a b a t i. . .
6 8V I
.
KESIMPULAN. . .
7 0V I I
.
SARAN. . .
7 2 DAFTAR PUSTAKA. . .
7 3Halaman
T a b e l 1
.
P e n g g o l o n g a n p r o t e a s e b e r d a s a r k a n k i s a r a npH optimum
...
6 [image:107.521.59.479.116.599.2]T a b e l 2
.
I n d u s t r i pemakai p r o t e a s e dan n i k r o b a pengha-...
s i l p r o t e a s e yang b e r s a n g k t a n 9
T a b e l 3
.
H i k r o b a p e n g h a s i l p r o t e a s e e k s t r a s e l l a r...
1 3T a b e l 4
.
P r o t e a s e - k o m e r s i a l d a r i mikroba yang t e r s e -s e d i a d i p a s a r a n
...
1 3T a b e l 5
.
S p e s i e s - s p e s i e s Bacillus p e n g h a s i l p r o t e a s e..
14...
T a b e l 6
.
S i f a t - s i f a t p r o t e a s e a l k a l i dan n e t r a l 15T a b e l 7
.
Bahan mentah u n t u k m e d i a mikroba p e n g h a s i lp r o t e a s e
...
2 5T a b e l 8
.
K o m p o s i s i media u n t u k Bacillus p e n g h s i lp r o t e a s e
...
2 5T a b e l 9
.
Kandungan b e b e r a p a komponen dalam limbah...
c a i r tabu 29
T a b e l 10
.
Kandungan kimiawi ampas t a p i o k a...
31T a b e l 11
.
Kandungan kimiawi t e t e s t e b u a t a u molase...
32T a b e l 1 2
.
K o m p o s i s i media s i n t e t i k...
39...
T a b e l 1 3
.
P e n g k u r a n a k t i v i t a s p r o t e a s e 4 2T a b e l 14
.
Kandungan kimiawi bahan-bahan yang d i g u n a -...
kan p a d a p e r a a u a n m e d i a f e r m e n t a s i 47
T a b e l 1 5
.
P e r b a n d i n g a n a k t i v i t a s p r o t e a s e yang d i h a -...
D M T A R GAHBAR
[image:108.524.57.479.85.759.2]Halaman Gambar 1. K l a s i f i k a s i enzim p r o t e a s e y a n g d i h a s i l k a n
o l e h m i k r o b a
. . .
11Gambar 2. P r o s e d u r umum i n o k u l a s i d a n i n k u b a s i B. sub-
.
t i l i s p a d a b e r b a g a i m e d i a y a n g d i c o b a k a n . . . 4 0Gambar 3 . P r o s e d u r pembuatan p r o t e i n h i d r o l i s a t
n a b a t i y a n g d i c o b a k a n
...
4 5Gambar 4 . P r o s e d u r pembuatan p r o t e i n k o n s e n t r a t
k a e a n g t a n a h
...
46Gambar 5 . A k t i v i t a s p r o t e a s e
B.
s u b t i l i s y a n g d i t u m -buhkan p a d a m e d i a l i m b a h e a i r t a h u d a n
s i n t e t i k
...
49Gambar 6 . P e r u b a h a n pH m e d i a l i m b a h c a i r t a h u d a n
s i n t e t i k s e l a m a f e r m e n t a s i b e r l a n g s u n g
...
51Gambar 7 . P e n g a r u h penambahan b e r b a g a i sumber k a r b o n t e r h a d a p a k t i v i t a s p r o t e a s e y a n g d i h a s i l k a n 5. s u b t i l i s y a n g d i t u m b u h k a n p a d a
l i m b a h c a i r t a h u
...
5 3Gambar 8 . P e n g a r u h pH awal b e r b a g a i m e d i a t e r h a d a p a k t i v i t a s p r o t e a s e y a n g d i h a s i l k a n
B. s u b t i l i s
...
5 5Gambar 9 . P e r u b a h a n pH m e d i a d a n a k t i v i t a s p r o t e a s e
s e l a m a f e r m e n t a s i b e r l a n g s u n g
...
3 7Gambar 1 0 . P e n g a r u h k o m b i n a s i k o n s e n t r a s i ampas
t a p i o k a d a n k h a m i r p e r a g i t e r h a d a p a k t i v i -
t a s p r o t e a s e y a n g d i h a s i l k a n B. s u b t i l i s
y a n g d i t u m b u h k a n p a d a l i m b a h c a i r t a h u
...
5 9Gambar 11. P e n g a r u h k o m b i n a s i k o n s e n t r a s i ampas t a p i - o k a d a n k h a m i r p e r a g i t e r h a d a p p e r u b a h a n
pH m e d i a s e l a m a f e r m e n t a s i 5. s u b t i l i s
p a d a l i m b a h c a i r t a h u
. . .
6 0Gambar 1 2 . P e n g a r u h k o m b i n a s i k o n s e n t r a s i ampas t a p i - o k a d a n k h a m i r p e r a g i t e r h a d a p p e r u b a h a n k o n s e n t r a s i p r o t e i n e k s t r a s e l u l a r s e l a m a f e r m e n t a s i B. s u b t i l i s p a d a l i m b a h c a i r
t a h u
...
61Gambar 1 3 . P e n g a r u h k o n s e n t r a s i ampas t a p i o k a t e r h a d a p a k t i v i t a s p r o t e a s e B. s u b t i l i s y a n g
. . .