EFEKTIVITAS MODEL SIKLUS PEMBELAJARAN PDEODE DALAM
MATERI LARUTAN ELEKROLIT DAN NON-ELEKTROLIT UNTUK
MENINGKATKAN KETERAMPILAN
BERKOMUNIKASI
(Skripsi)
Oleh
VANESSA NURUL AINY
FAKULTAS KEGURUAN DAN ILMU PENDIDIKAN
UNIVERSITAS LAMPUNG
✁ ✂✄☎✆✝ ✆✆✄
Dengan ini Saya menyatakan bahwa dalam skripsi ini tidak terdapat karya yang
pernah diajukan untuk memperoleh gelar kesarjanaan disuatu perguruan tinggi
dan sepanjang pengetahuan Saya juga tidak terdapat karya atau pendapat yang
pernah ditulis atau diterbitkan oleh orang lain, kecuali yang secara tertulis diacu
dalam naskah dan disebutkan dalam daftar pustaka.
Apabila ternyata kelak dikemudian hari terbukti ada ketidakbenaran dalam
pernyataan Saya diatas, maka Saya akan bertanggung jawab sepenuhnya.
Bandar Lampung,
Juni 2012
Vanessa Nurul Ainy
ABSTRAK
EFEKTIVITAS MODEL SIKLUS PEMBELAJARAN PDEODE DALAM
MATERI LARUTAN ELEKROLIT DAN NON-ELEKTROLIT UNTUK
MENINGKATKAN KETERAMPILAN
BERKOMUNIKASI
Oleh
Vanessa Nurul Ainy
Penelitian ini bertujuan untuk mendeskripsikan model siklus pembelajaran
PDEODE pada materi Larutan Elektrolit dan Nonelektrolit dalam meningkatkan
keterampilan berkomunikasi. Model pembelajaran PDEODE yang digunakan
terdiri dari enam tahap kegiatan belajar yaitu, prediksi, diskusi, penjelasan,
observasi, diskusi, dan penjelasan. Sampel penelitian ini adalah siswa siswi kelas
X2
dan X3
SMA Persada Bandar Lampung semester Ganjil Tahun Pelajaran
2011-2012. Pengambilan sampel dilakukan dengan
teknik purposif sampling. Penelitian
ini menggunakan metode kuasi eksperimen dengan
Non Equivalent
(pretest-postest)Control Group Design.
Efektivitas model PDEODE diukur berdasarkan
peningkatan gain yang signifikan. Hasil penelitian menunjukkan nilai rerata
n-Gain
keterampilan berkomunikasi untuk kelas kontrol dan eksperimen
masing-masing 0,41 dan 0,52. Berdasarkan uji hipotesis yang dilakukan, diketahui bahwa
kelas dengan model PDEODE memiliki keterampilan berkomunikasi yang lebih
tinggi daripada kelas dengan pembelajaran konvensional. Hal ini menunjukkan
bahwa model PDEODE lebih efektif dalam meningkatkan keterampilan
berkomunikasi larutan elektrolit dan nonelektrolit.
✞ ✟✞ ✠✡ ☛ ☞☛✡ ✌✍✎ ✏✑✞ ✒✍ ☛ ✠✒ ✓✍✔✞ ✎ ✕✞ ✒✌ ✖✌✗✌✘✔✑✞✏✑✞✑✌✒ ✌✎ ✎ ✌✡ ✞✗ ☛✒ ✌✗✓✡ ✌✘✞ ✒ ✞ ✠✗ ✏✒ ☛✡✑✌✘✘ ✏✘ ✙✞✒ ✞ ✠✡ ✗ ✏✒ ☛✡✓✘✡✓ ✠
✎ ✞ ✘ ☛✘✚✠✌✡✠✌✘ ✠✞ ✡ ✞✗✌✎ ✔ ☛✒✌✘ ✕✞ ✗ ✠✏✎ ✓✘ ☛ ✠✌✍ ☛
✏✛✜✢
☞✌✘✞✍✍✌✘✓✗✓✒✌ ☛✘✣
✍✤✥✦✧★ ✦
✩✪✫✬✭✬ ✮✯✬ ✰✬ ✱✯✬✲✳✯ ✴✬✵✬✲✳ ✶✲✳ ✷✸ ✪✶ ✹✬✺✬ ✮✭ ✪✰✬✵ ✍✌✗ ✖✌✘✌✔✞✘✑ ☛✑ ☛ ✠✌✘
✻✬ ✼✬
✽ ✳✵✳✯✬✶✻✪✶✼✮✼ ✮✷✬✶✾✿✻❀
❁✬✷ ✳ ✰✲✬ ✯❂✪✭✳✵ ✳✬✶ ✼✬✶✿ ✰✸✳✻✪✶ ✼ ✮✼✮✷ ✬✶❃✶ ✮❄✪✵ ✯ ✮✲✬ ✯❅✬✸✺ ✳✶ ✭
✟✌✠✓✒ ✡✌✍ ✠✞✚✓✗✓ ✌✘✑✌✘☛✒✎ ✓✔✞ ✘✑ ☛✑ ☛ ✠✌✘ ✓✘ ☛ ☞✞ ✗✍ ☛✡✌✍ ✒✌✎ ✔✓✘✚
RIWAYAT HIDUP
❉❊❋● ❍■
s
❏ ■❍❑▲ ■▼❑r
n
❏■ ◆❑n
❏❑r
❖ ❑❑y
P◗❑ ❏❑t
❑n
❘ ❘❑ ❍❙❚ ❯❘u
stu
s
❙❚ ❱❚P❲ ❊❳❑❘❑ ■❑ ❋❑ ▼ ◗ ❊rt
❑❑m
❏❑r
■t
■❘❑ ❳ ❊❲ ❑●r
❏❑❑Pr
❏❑r
■◗❑❲ ❑n
❘❑n
◆❑ ◗❑ ▼R
● ❏❨P
●❩❋❑❬❑❏❑ ❋❭❳ ● ❪❬ ❬❨❍■❑❫ ❉❊❋● ❍■❲❬❊❋❘❑❴❑ ❍■◗ ❊❋❏ ■❏■▼❑ ❋❵❛❩❬❑ ❍❏ ■T
❜❯◆❯◆❑ ❋ ❏❑❩❖ ❑❨❑ ❝❑❬◗●❋❘T
❊❋ ❘❑▲ P▼ ❊❬● ❏ ■❑ ❋❬❊❍❑ ❋❞●❡▼❑ ❋▼ ❊S
❢❣❊❘ ❊❩■❤◆❑ ❋❏❑❩❖ ❑❨❑ ❝❑❬◗● ❋ ❘T
❊❋ ❘❑▲❲ ❊❍❊❲ ❑ ■◗❑ ❏❑❡❑▲ ●❋❤✐✐❙❫ ❉❑ ❏❑❡❑▲●❋❨❑ ❋ ❘❲ ❑❬❑◗❊❋● ❍■❲❏ ■❡❊❩■❬❑ ❏■S
❥ ❉❣❊❘ ❊❩■❤❦❊❩❳❑ ❋ ❘❘ ■◆ ❊❲❑❩❝❑❬◗●❋ ❘
T
❊❋ ❘❑▲ ❨❑ ❋ ❘❏ ■❲ ❊❍❊❲ ❑ ■▼❑ ❋◗❑ ❏❑❡❑▲●❋❤✐ ✐❧❫T
❑▲ ● ❋❤✐✐❧❏ ■❡❊❩■❬❑❏■S
❥❯P
♠R
❭❙❦❊❩❳❑ ❋ ❘❘ ■◆ ❊❲ ❑❩❝❑❬◗●❋❘T
❊❋ ❘❑▲❏❑ ❋❲ ❊❍❊❲ ❑ ■◗❑ ❏❑❡❑▲ ● ❋❤✐✐♥❫
P
❑ ❏❑❡❑▲●❋❨❑ ❋ ❘❲ ❑❬❑P◗ ❊❋●❍■❲❏■❡❊❩■❬❑❲ ❊❳❑❘❑ ■❬❑▲❑♦ ❲ ■❲ ❴ ■❏■P
❩❛❘❩❑❬S
❡●❏■P
❊❋❏ ■❏■▼❑ ❋❜■❬■❑❖ ●❩● ❲❑ ❋❉❊❋ ❏■❏ ■▼❑ ❋❥❭P
❯♣❑ ▼● ❍❡❑❲❜❊♦ ❘●❩● ❑ ❋❏❑ ❋❭❍❬●❉❊❋ ❏■❏ ■▼❑ ❋(FKIP) Universitas Lampung.
Selama menjadi mahasiswa penulis mengikuti Kuliah Kerja Lapangan (KKL) di
Yogyakarta-Bandung-Jakarta dan pada tahun 2010. Pada tahun 2011 penulis
me-lakukan Program Pengalaman Lapangan (PPL) di SMA Persada Bandar
PERSEMBAHAN
Puji syukur kehadirat Allah SWT yang selalu memberikan limpahan rahmat dan
karunia-Nya. Dengan kerendahan hati kupersembahkan lembaran-lembaran
sederhana ini kepada:
Teristimewa untuk papa dan mama tercinta...
Terimakasih, karena selalu mendoakanku siang dan malam, mengajariku
arti sebuah perjuangan, memberikanku semangat dan motivasi, cinta,
kasih sayang, dan materi untuk keberhasilanku di masa datang . Mohon
maaf karena telah banyak menyusahkan dan mengecewakan mama dan
papa.
Jerih payah dan kerja keras kalian tidak akan terlupakan dan tidak
mungkin dapat terbalaskan, namun diriku akan selalu berusaha untuk
dapat membahagiakan mama dan papa. Semoga Allah SWT membalas
semua jasa dan pengorbanan mama dan papa.
Adik-adik tersayang M.Gaffar Albana dan A.R. Fadilla...
Terima kasih atas keceriaan, semangat yang diberikan dalam
menyelesaikan skripsi ini.
Kakak Bambang Eko Sutrisno S.T...
Terimakasih atas motivasi, nasehat dan semangat serta semua bantuan
yang selalu kau berikan dalam menyelesaikan studiku.
Sahabat-sahabat yang selalu memberi dukungan, motivasi dan
keceriaannya
q rss r
t✉ ✈✇①②③②④ ⑤⑥⑦ ④⑧②✇ ✈④ ⑨⑩⑦ ④① ✉❶③❷ ④ ②④⑧ ④ ②✇⑦ ④⑧②③⑤❸ ③❹ ④⑨⑩ ❶③⑦✉④①④✉❹②④⑦ ④✈④ ⑤ ⑦ ④❺④④⑧④ ⑤②③⑤❻④ ✈✉⑧④ ⑤② ✇①❹ ✉❼④ ✈✉❸ ④ ⑤⑥❷ ③❼✉⑨❼✉❻④⑧❶④⑤ ④❽
(Dunia Pustaka)
Sesungguhnya Allah tidak akan melihat bentuk fisik dari perbuatanmu,
Tetapi Allah melihat pada hati dan niatmu.
(Sabda Rasulullah SAW)
Tidak ada yang sulit jika kita terus berdo’a dan berusaha
dengan sepenuh hati
(Vanessa Nurul Ainy)
❾❿➀➁❿CANA
➂
u
ji sy
u
k
u
r k
➃➄➅➆ ➇r
➅t
➈➅ll
h
➉WT,
➊➅r
➃➋➅➌ ➃r
➊➅t r
➅ ➄➍➅t
-Ny
➅➎ ➊r
➇➏ ➎ ➇➇➋➇➆➅➏ ➅t
diselesaikan. Skripsi dengan judul “
➐➑➃➊t
➇v
➇➅t
s
➒➓➆➃➔➉ ➇➊➔u
s
➂ ➃➍ ➌ ➃➔➅→➅➅➋r
➂➆ ➃➓➆ ➃➣➅➔➅➍➒➅
t
➃r
➇↔➅➅➋ru
t
➐➔➃➊↕➓ ➔➇t
➣➅➋➙➓➋-
➐➔➃➊➛➓ ➔➇r
t
➜➋➛➝ ➊➒➃➋ ➇➋ ➞ ➊➅t
➊➅➋ ➟➃t
➃r
➅➍➏➇➔➅➋➠➃r
➊➓➍ ➝➋➇➊➅ ➎ ➇ ➡➎ ➃➌➅➞➅ ➇➎➅➔➅ ➄➎➅sy
tu
➅➅r
t
➍➃➍➏➃➓➔➃➄r
➞ ➃➔➅r
➉➅→➅➋➅r
➂ ➃➋➆➇➆ ➇➊➅➋➆ ➇➜➋➇➢ ➃r
➎ ➇t
➅s
↔➅➍ ➏➝ ➋➞.
➣➅➔➅➍➊➃➎ ➃➍➏ ➅➅➋
t
➇➋ ➇➏ ➃➋ ➝➔➇s
➍ ➃➋➞ ➝➤➅➏➊➅➋ ➛➃r
➇➍ ➅➊➅ ➎➇➄➊➃➏ ➅➆ ➅:
1.
➠➅➏➅ ➊➣r.
➠➝→➅➋ ➞ ➥➅ ➄➍➅➋ ➦➒➧➉ ➇.,
➎ ➃➔➅ ➊➝➣ ➃➊➅➋ ➨➟➩➂➜➋➇➔➅.
2.
➠➅➏➅ ➊➣rs.
➈rw
➇➋➈➤➄➍ ➅➆➦ ➒➧➉ ➇.,
➎ ➃➔➅ ➊➝➟➃➝ ➅t
➫➝ ➎➅➋u
r
➂ ➃➋➆➇➆ ➇➊➅➋➒➩➂➈.
3.
➩➌➝➣➅r
. N
➇➋ ➅➟➅➆ ➅r
➇t
➋➅,
➒➧ ➉ ➇.,
➎ ➃➔➅ ➊➝➟➃➝ ➅t
➂➓➞r
➅➍r
➉t
➝➆➇➂ ➃➋ ➆ ➇➆➇➊➅➋➟➇➍➇➅
.
4.
➩➌➝➣r. N
➓➓↕➨➅➆➇➅w
➅t
➇,
➒➧➉ ➇.,
➎ ➃➔➅ ➊➝➂ ➃➍ ➌ ➇➍ ➌ ➇➋➞➩,
➅t
➅s
➊➃➇➊ ➄➔➅ ➎➅➋w
➅ ➊ ➛u
,
➊ ➃➎➅ ➌➅
r
➅➋ ➦➍➓➛➇➢ ➅ ➎➇➆➅➋➌ ➇➍ ➌ ➇➋➞➅➋ ➋➅y
➝➋➛➝ ➊➍ ➃➍➌➅➋➛u
➏➃➋➝➔➇s
➆➅➔➅➍ ➍➃➋➝➎y
➝ ➋ ➎➊↕ ➇➏➎➇➇➋ ➇.
5.
➩➌➝,
➐➍➍ ➅➅w
ty
➉➓ ➑➅y
,
➉.
➉ ➇,
➒➧➉ ➇.,
➎ ➃➔➅ ➊➝➂ ➃➍ ➌ ➇➍ ➌ ➇➋➞➈ ➊➅➆➃➍ ➇➊➆ ➅➋➂ ➃➍➌➇➍➌➇➋ ➞➩➩
,
➅➅t
s
➊➃➇➊ ➄➔➅ ➎➅➋➭➅ ➊➛u
,
➍➓➛➇➢➅ ➎ ➇➆ ➅➋➌ ➇➍ ➌ ➇➋➞➅➋ ➋➅y
➊➃➏ ➅➆ ➅ ➏➃➋➝➔➇s
➆ ➅➔➅➍➍➃➋u
su
s
➋y
➎ ➊↕ ➇➏➎ ➇➇➋ ➇.
6.
➩➌➝➣r.
➥➅tu
➠➃t
➅➥➝ ➆ ➇➌➯➅➋ ➇,
➒➧➉ ➇.,
➎➃➔➅ ➊➝➏ ➃➍➌➅➄➅s
➅➅t
s
➍➅ ➎➝ ➊➅➋➋➅y
➊ ➃➏➅➆ ➅➏➃➋➝➔➇
s
➆ ➅➔➅➍➍➃➋➝y
➎➝ ➋ ➎➊↕ ➇➏➎➇➇➋ ➇.
ii
➳ ➵ ➸➺➻➼➽r
➾u
t
➚r
➽ ➪➾➚➶➶➚q
➹ ➘➴➽➷➻,
➬➘➮ ➽➴➽➾➱ ✃❐➘➹ ➽➶ ➽r
❒➽❮➶ ➽r
❰➽Ï➮ ➻❮ Ð➶ ➽❮➸➺u
Ñ➷➽❒➻➶➚➽
rt
➚,
➾.
❐➶➹ ➘➴➽➷➻Ðu
ru
Ï➚➽tr
, y
➽❮ Ðt
➘➴➽ ➪Ï➘Ï➺➘r
➚➷➽❮➚z
➚❮➮ ➘❮➻ ➴ ➚s
➻❮Ò➻➷ Ï ➘➴➽➷➹ ➽❮ ➽➷➽❮➮ ➘❮➘➴ ➚t
➚➽❮ Ót
➘r
➚Ï ➽➷➽➹ ➚➪➽t
➽s
➺➽❮Ò➽❮u
➶ ➽❮➷ ➘Ô➽r
s
➽Ï➽❮➽y
.
9. T
➘Ï➽❮➹ ➘➮➘Ô➻ ➽❮ Ð➽❮➷ ➻r
➶ ➚❐➘❮ ➶ ➚➶➚➷➽❮➬ ➚Ï➚➽➽❮Ð ➷➽➽❮t
ÕÖÖ × Ø ❐➽➽z
r,
Ñsty
,
Ù➘➶ ➚r
,
✃➹ ➘➮ ÓÚ➘❮ ➚
,
ÚÛ ➪Ï➽,
❐➻➹ ➮ ➚t,
Ü ➚➴➶➽,
➾➻➴ ➚s,
Ð➚st
u
,
➾➚t
➚,
➱➽➶➘,
Ý Û❮➚,
➸➚s,
Ñ➴ ➚s,
Nu
➽❮➚r
,
➼ ➚❮➚➶➽❮t
➘Ï ➽❮-t
➘Ï➽❮ÞÚy
➽❮ Ð➴➽ ➚❮➵ ➱y
❐➽❮ ➘t
r
Ú➘❮y
➶➽❮ß➚u
r
t
➘r
➚Ï ➽➷ ➽➹ ➚➪➽➽
t
s
➷➘Ô➽r
s
➽Ï➽ ❮➽y
. T
➘➚r
st
➚Ï ➘➽w
➻❮Ò➻➷➹ ➽ ➪➽➺➽t
-
➹ ➽ ➪➽ ➺➽➷ ➻t
✃➶➚s,
➼ ➚➽❮,
➸❮ ➶r
➚,
Ú➽tu , N
➽❮ ➽,
❒➘rt
➚,
Ú➽➴➘➷➶ ➽❮ ✃r
➚➽ ➽➽t
s r
➽➹ ➽➷ ➘➷➘➴➻ ➽Ð➽➽❮ Ór
➶ ➻➷ ➻❮ Ð➽❮ ÓÏ ÛÒ➚à➽➹ ➚➶➽❮➹ ➘Ï➽❮ Ð➽
t
➷➽➴ ➚➽❮➶ ➚Ï➽➹ ➽-
Ï ➽➹ ➽➹ ➻➴ ➚t
Ï➘❮➻ ➹➻ ❮y
➹➷ á ➚➮ ➹ ➚➚❮ ➚.
➬➽➷➽➷t
➚❮ Ð➷ ➽
t
➶➽❮✃➶➚➷t
➚❮ Ð➷ ➽t
➶➚❐Û Ðr
➽Ïr
➾➻ ➶ ➚t
❐➘❮➶➚➶ ➚➷ ➽❮➬ ➚Ï➚➽,
➹ ➘rt
➽➹ ➘Ï➽u
➮➚➪➽➷y
➽❮ Ð
t
➚➶ ➽➷➶➽➮ ➽t
➮ ➘❮➻ ➴ ➚s
➹ ➘ ➺➻Ò➷➽❮➹ ➽tu
➮ ➘rs
➽tu
➽➽t
s
Ï➽➹ ➻➷ ➽❮❮➽y
.
10. T
➘Ï➽❮-temanku seatap “widefi” :
Ú➚➽❮,
âÛ➪➽❮ ➘s,
❐➻ ➮➻Ò, N
➚❮ ➽,
➱ ➽r
➚➽,
➱ ➚ã➽t
,
N
➘❮➚,
➼➘ à ➚,
â➻ ➴ ➚➽➽➽t
s r
➽➹ ➽➷➘➷ ➘➴➻➽Ð➽➽❮❮ ❮r
➽y
➹ ➘➴➽Ï➽t
➚❮Ð Ð➽➴➺➘➹➽Ï ➽r
-s
➽Ï➽➹ ➘➽
rt
➹ ➘Ï ➽❮Ð ➽❮t
➽y
.
11.
✃.
➼➽➻➶❒ ➚ÐÜ➽Ï➚➴y
(t
➘➷➽Ï➺➻ ❮ÓÒ➘➷➮➚➮ ➚t,
➻ ❮ ➚➶ ➚➽❮Ó ➻❮➚➘❮ ➚,
➷➘➮ Û❮ ➽➷➽❮ ➷➻➘r
➚ä➷➶ ➴➴
)
➶➽❮➬➽r
➚Ï➽ ➪➾➽r
➚➽ ➪(
❮ ➘❮➘➷ ÓÒ➘➷❮ ➚❮➚❮Ó➻❮➚➷ ➘Ï➺➽r,
➘Ï ➽➷Ó ➮➻Òr
➚➶ ➴➴) y
➽❮ Ðmemberikan semangat dan do’a.
12.
➾➚➽sw
-
➹ ➚➚sw
➾➱✃❐➘➹➽➶ ➽r
❒➽❮➶ ➽r
❰➽Ï ➮➻ ❮Ð, t
➘r
➚Ï➽➷ ➽➹ ➚➪➽➽t
s
➷➘r
Ô➽➹ ➽Ï ➽❮➽y
➹ ➘➴➽Ï ➽➮➘❮ ➻➴ ➚
s
Ï➘➴➽➷ ➻➷ ➽❮➮➘❮ ➘➴➚➚➽❮t
➶➚➾➱ ✃❐➘➹ ➽➶➽r
❒➽❮ ➶➽r
❰➽Ï ➮➻ ❮Ð.
➾➘ÏÛ Ð➽✃➴➴➽ ➪Ï ➘➴ ➚Ï➮ ➽ ➪➷ ➽❮á➽ ➪Ï ➽
t
➶ ➽❮➪ ➚➶ ➽➽ ➪❮y
➽y
➷➘➮ ➽➶ ➽➷ ➚➽t
➹➘Ï ➻➽➶➽❮➹ ➘ÏÛ Ð➽ ➹ ➷á ➚➮ ➹ ➚➚❮ ➚➺➘Ï➽❮ã➽➽r
t
➺➽Ð ➚➷ ➚➽t
➹ ➘Ï ➻➽,
✃Ï ➚❮➵❒➽❮ ➶➽
r
❰➽Ï ➮➻ ❮Ð,
Ý ➻ ❮ ➚2012
iii
æçèé çêë ìëíîïîðî ñ ò
A
óôA
õôAB
ö ÷ øøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øv
ù òA
óôA
õúA
ûüA
õøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø ø ýùù þø ÿö òA
í✁ ÷✁A
A
ø ÷î ✂î ✄B
☎ïî ✆î ñ✝ øøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø ø ✞B
ø õ ✟ð✟✠î ñûî✠îïî✡ øøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø ø ☛☞ø ô ✟✌✟î ñÿ☎ñ☎ïù✂ùî ñø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø ø ☛ òø ûî ñ✍îî ✂ÿ☎ñ ☎ïù✂ùî ñ øø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø ø ✎ öø õ ✟î ñ✝÷ùñ✝✆✟✏ÿ☎ñ☎ïù✂ùî ñ øøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø ø ✎ þþø
ô þ ✑
A
✁A
ÿ ✁✒ôA
✓A
A
ø ✓☎✂☎✄îð✏ùïî ñÿ✄✔✠☎✠✒îùñ✠ ø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø ø ✕B
ø ✓☎✂☎✄îð ✏ùïî ñB
☎✄✆✔ ð✟ñù✆î✠ ùø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø ø ✞✖☞ø û✔ ✗ ☎ïÿ☎ð ✘ ☎ïî ✌î ✄î ñÿòö✙òö øø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø ø ✞✚ òø ÿ☎ð✘☎ïî ✌î ✄î ñ✓✔ñý☎ñ✠ ù✔ñîï øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø ø ✞✕ öø ✓☎✄î ñ✝ î ✆î
B
☎✄✍ ù✆ù✄ øø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø ø ✚✛ öøA
ñ✝✝ î✏î ñòî✠î ✄ øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø ø ✚✜ óø íù✏✔✂☎✠ ù✠✁ð✟ð ø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø øøøø ø ✚☛ þþþøûö ô✙òöÿö ö ÷þôþ
A
i
v
✣ ✤ ✥✦ ✧★✩✪✦✫✬✭ ✮✥✯✰✥✦ ✥✱ ✧✲ ✧✪✦✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳ ✴ ✵ ✶ ✶✥ ★✪ ✧✦ ✰✥✦✥✱ ✧✲ ✧✪✦ ✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳ ✴ ✵ ✷✳A
✱ ✬✯✰✥✦ ✥✱ ✧✲ ✧✪✦ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳ ✴ ✸ ✹✳ ✺✦★✲✯✬✭ ✥✦✩✪✦✻✪✱ ✧✩✧✲✪ ★✰✥✦ ✥✱ ✧✲ ✧✪✦ ✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳ ✴✼ ✽✳ ✰✥✱✪✾ ★✪✦ ✪✪✦✰✥✦✥✱ ✧✲ ✧✪✦ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳ ✿ ❀ ❁✳ ❁✧❂ ❃✲✥ ★ ✧★✫✲✪✲ ✧★✲ ✧✾ ✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳ ✿❄ ✺✳A
✦✪✱ ✧★ ✧★✶✪✲✪✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳ ✿✴ ✺✻✳ ❁A
✫✺❅✰✷❆✷❅ ✺❇ ✺A
❆✶A
❆✰✷❈ ❉A
❁A
✫A
❆A
✳ ❁✪ ★ ✧✱✰✥✦ ✥✱ ✧✲ ✧✪✦✩✪✦❊✦✪✱ ✧★ ✧★✦y
✪ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳ ✿ ✵B
✳ ✰✥✭ ✮✪❋✪ ★✪✦ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳ ● ❄✣✳ ❍✥✦ ✩✪✱✪■✪✦❏✶✧❋✪ ✩✪❂✧ ✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳ ❑✴ ✻✳ ❍ ✷ ✫✺❈✰▲❅
A
❆✶A
❆✫A
▼A
❆A
✳ ❍✥ ★ ✧✭❂✬✱✪✦ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳ ❑✿B
✳ ✫✪✯✪✦✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳ ❑✿✶
A
✹❇A
▼✰▲✫❇A
❍A
✳✳ ✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳ ✳✳✳✳✳ ❑● ❅A
❈✰✺▼A
❆st ✉✈t✇✈t① ② ③
④⑤⑥⑦⑧ ⑨ ⑤⑧ ⑤⑩ ⑤❶
➋➌➍➎ ➌➏➐ ➌➑➒ ➌➏
➓➔→➣ ➔↔ ↕ ➔➙ ➔→➔➛
1
I. PENDAHULUAN
A.Latar Belakang
Seiring dengan kemajuan ilmu pengetahuan dan kompleksnya tingkat berpikir
sis-wa, menuntut guru atau pendidik untuk menciptakan pembelajaran yang inovatif.
Hal ini bertujuan agar pembelajaran menjadi lebih menarik dan meningkatkan
motivasi belajar siswa. Motivasi belajar siswa ini akan mendorong siswa untuk
turut aktif dalam pembelajaran. Guru tidak lagi dominan di dalam kelas,
me-lainkan siswa yang menjadi subyek belajar. Pada saat ini bermunculan teknik
pe-mbelajaran yang mengangkat dominansi peranan siswa di kelas. Salah satu teknik
pembelajaran tersebut dikenal dengan istilah pembelajaran inovatif, interaktif,
menyenangkan, menantang, memotivasi.
Ilmu kimia merupakan cabang dari IPA yang mempelajari struktur, susunan, sifat
dan perubahan materi, serta energi yang menyertai perubahan materi.
Pembelajar-an kimia di sekolah cenderung hPembelajar-anya menghafal konsep dPembelajar-an kurPembelajar-ang mampu
me-nggunakan konsep tersebut jika menemui masalah dalam kehidupan nyata yang
berhubungan dengan konsep yang dimiliki. Akibatnya pembalajaran menjadi
2
Pada hakikatnya, sains (termasuk kimia) dipandang sebagai proses, produk, dan
sikap. Untuk itu, pembelajaran kimia perlu dikembangkan berdasarkan pada
ha-kikat kimia. Kimia merupakan ilmu yang diperoleh dan dikembangkan
berdasar-kan eksperimen yang mencari jawaban atas pertanyaan apa, mengapa, dan
bagai-mana gejala-gejala alam; khususnya yang berkaitan dengan komposisi, struktur
dan sifat, transformasi, dinamika, dan energetika tentang materi. Oleh karena itu,
kimia mempelajari segala sesuatu tentang materi dan perubahannya yang
melibat-kan keterampilan dan penalaran. Ilmu kimia merupamelibat-kan produk (pengetahuan
ki-mia yang berupa fakta, teori, prinsip, hukum) temuan saintis dan proses (kerja
ilmiah) yang dapat mengembangkan sikap ilmiah. Dengan demikian,
pembe-lajaran kimia perlu memperhatikan karakteristik ilmu kimia sebagai proses,
pro-duk, dan sikap.
Berdasarkan hasil observasi yang dilakukan penulis di kelas X SMA Persada
Bandar Lampung tahun pelajaran 2010-2011 ditemukan masalah yaitu
kemam-puan pemahaman materi siswa pada materi larutan elektrolit dan nonelektrolit
masih rendah. Selain itu model pembelajaran yang digunakan merupakan model
konvensional yang cenderung bersifat kaku dan kurang menarik. Siswa hanya
menerima dan mendengarkan materi dari guru, sehingga siswa hanya mempelajari
konsep materi secara abstrak dan pengetahuan yang diperoleh siswa pun sebatas
hanya bagian permukaan dari lingkup konsep secara keseluruhan.
Salah satu pembelajaran yang bisa digunakan yaitu menggunakan pendekatan
pembe-3
lajaran sains lebih menekankan pembentukan keterampilan untuk memperoleh
pengetahuan dan mengkomunikasikan hasilnya.
Satu hal yang tidak akan terlepaskan dalam keterampilan proses sains adalah
ke-terampilan berkomunikasi. Terampil berkomunikasi penting bagi siswa dalam
upaya menyelesaikan masalah-masalah yang kelak mereka hadapi dalam
kehidup-an sehari-hari. Melalui pengamatkehidup-an lkehidup-angsung seperti melakukkehidup-an percobakehidup-an pada
materi reaksi elektrolit dan nonelektrolit, siswa dituntut mampu mendiskusikan
hasil percobaan, memberikan data empiris hasil percobaan atau pengamatan
da-lam bentuk tabel, menyusun, membaca tabel, menjelaskan hasil percobaan dan
menyampaikan laporan secara sistematis. Kemampuan-kemampuan ini
meru-pakan indicator keterampilan berkomunikasi. Penulis merasa perlu menerapkan
model pembelajaran PDEODE (predict-discuss-explain-observe-discuss-explain)
karena merupakan salah satu model pembelajaran yang cocok dan mampu
me-ningkatkan keterampilan berkomunikasi dalam diskusi dan observasi siswa.
Untuk mengatasi hal tersebut dibutuhkan model pembelajaran yang
dikembang-kan untuk mengetahui pemahaman siswa mengenai suatu konsep, yaitu model
pembelajaran dengan pendekatan konstruktivisme yang dikenal dengan model
siklus PDEODE. Strategi mengajar dengan model siklus PDEODE merupakan
salah satu model pembelajaran yang penting karena dapat memberikan suasana
yang mendukung terjadinya diskusi dan keberagaman cara pandang (Costu, 2008).
Dalam model pembelajaran ini siswa dihadapkan pada enam tahap kegiatan
belajar yaitu prediksi, diskusi, penjelasan, observasi, diskusi dan penjelasan.
4
mengganti dan merubah konsep alternative siswa dengan konsep sains yang
sebenarnya.
Dengan adanya kegiatan ini, siswa dituntut untuk bersikap aktif dan
sebanyak-banyaknya mengeluarkan apa yang mereka ketahui dan pada akhirnya mereka
me-rekonstruksi dan mengkombinasikan pengetahuan awal mereka dengan
pengeta-huan yang baru mereka dapatkan. Sehingga siswa dapat mengenal, mengetahui
dan menggunakan pengetahuannya melalui pembelajaran tersebut dalam
kehi-dupan sehari-hari.
Salah satu kompetensi dasar yang harus dimiliki oleh siswa kelas X semester
ge-nap adalah mengidentifikasi sifat larutan elektrolit dan nonelektrolit berdasarkan
data hasil percobaan. Materi pokok untuk kompetensi dasar tersebut adalah
la-rutan elektrolit dan nonelektrolit.
Pada materi larutan elektrolit dan nonelektrolit, merupakan salah satu konsep
pokok yang harus dikuasai siswa SMA, dalam konsep tersebut terdapat sub
konsep yang berkaitan dengan kehidupan sehari-hari sebagai contoh tanpa
di-sengaja tubuh kita menyentuh kabel beraliran arus listrik yang terkelupas, kita
tidak bisa mengganti cairan pengisi aki dengan air, fenomena yang ada dalam
kehidupan sehari-hari ini yang mengarahkan siswa untuk menemukan konsep
larutan elektrolit dan nonelektrolit.
Pembelajaran dapat dilakukan dengan praktikum, rangkaian pelajaran kimia
meru-pakan matapelajaran dalam rumpun sains dan erat kaitannya dengan kehidupan
5
pendukung yang menarik untuk membantu menjelaskan konsep larutan elektrolit
dan nonelektrolit agar siswa lebih dapat menguasai konsep tersebut. Untuk itu,
model pembelajaran yang tepat adalah model pembelajaran yang dapat menarik
minat siswa dalam pembelajaran sehingga siswa turut berperan aktif dalam proses
pembelajaran.
Berdasarkan uraian yang telah dikemukakan di atas, maka penulis melakukan
pe-nelitian dengan
judul “
Efektivitas Model Siklus Pembelajaran PDEODE
Dalam Materi Larutan Elekrolit dan Nonelektrolit Untuk Meningkatkan
Keterampilan Berkomunikasi
”
B. Rumusan Masalah
Berdasarkan uraian latar belakang, maka rumusan masalah penelitian ini adalah:
”Apakah efektivitas model siklus pembelajaran PDEODE pada materi Larutan
Elekrolit dan Nonelektrolit dalam meningkatkan keterampilan berkomunikasi”
C. Tujuan Penelitian
Berdasarkan rumusan masalah di atas, maka tujuan penelitian ini adalah untuk
mendeskripsikan model siklus pembelajaran PDEODE pada materi Larutan
6
D. Manfaat Penelitian
Penelitian ini diharapkan bermanfaat antara lain:
1. Bagi siswa:
Model siklus pembelajaran PDEODE membantu siswa untuk meningkatkan
keterampilan komunikasi dalam pembelajaran kimia, khususnya materi larutan
elektrolit dan nonelektrolit.
2. Bagi Guru dan calon Guru:
Memberi inspirasi dan referensi pembelajaran secara langsung bagi guru
dalam membel-ajarkan materi kimia dengan menerapkan model siklus
pembelajaran PDEODE, terutama pada materi larutan elektrolit dan
nonelektrolit.
3. Bagi sekolah:
Dengan menerapkan pembelajaran siklus PDEODE dapat meningkatkan mutu
pembelajaran kimia di sekolah, khususnya di SMA Persada Bandar lampung.
E. Ruang Lingkup Penelitian
Agar tujuan penelitian yang akan dilakukan dapat tercapai dengan baik, maka
di-perlukan batasan-batasan atau ruang lingkup dalam penelitian. Adapun ruang
lingkup penelitian ini adalah:
1. Siswa-siswi kelas X SMA PERSADA Bandar Lampung.
7
3. Model pembelajaran PDEODE terdapat enam tahap yaitu : memprediksi,
berdis-kusi, menjelaskan, observasi, diskusi dan penjelasan. Dalam penerapan
pem-belajaran ini menggunakan media LKS.
4. Keterampilan berkomunikasi meliputi mampu mendiskusikan hasil percobaan,
memberikan data empiris hasil percobaan atau pengamatan dalam bentuk tabel,
menyusun, membaca tabel, menjelaskan hasil percobaan dan menyampaikan
laporan secara sistematis.
5. Pembelajaran konvensional adalah pembelajaran yang biasa di terapkan oleh
guru kimia di SMA Persada Bandar Lampung.
6. Lembar Kerja Siswa (LKS) yang digunakan dalam penelitian ini merupakan
salah satu alat bantu pembelajaran yang berorientasi pada peningkatan
kemam-puan menemukan konsep sendiri. LKS ini berisi prosedur dan
➸
II. TINJAUAN PUSTAKA
A. Keterampilan Proses Sains
➺➻
n
u
ru
t
➼➽r
➾➾ ➚➪ ➶w
o
➹➽➽l
m
➘➾tr
➾➽➴➾ ➷➬ ➮ ➮➱✃m
➻n
❐ ➻❒❮➽❮ ➽m
n
❰Ï➻➻
t
➽r
m
Ð➾l
➽n
p
➪Ñ➻r
s
➽ ➹➽➽Òl
❮➻t
➻➽r
Ð➾m
➽l
n
y
➽n
❐➹➾p
➻l
ro
➻Ò➹➽➾r
l
➽➾Ò➽t
n
❮➻ Óm
➽Ð❒➽
m
n
Ó❮ ➻➽m
m
Ð❒➽n
m
➻➽t
n
l
ÔÕ➾Ñ➾❮Ô➹➽n
Ñ➪Ñ➾➽l y
➽ ➴❐m
➻➴ ➹➽Ñ➽r s
➻➚➽❐➽➾Ð➻➴❐ ❐ ➻
r
➽k
k
➻➽m
m
Ð❒➽n
Ók
➻➽m
Ð❒➽m
n
y
➽n
❐l
➻➚➾ÒÖ➾n
❐❐➾ × Ï➻➽m
Ð❒➽m
n
Ó ❮➻m
➽m
Ð❒➽n
m
➻➴➹➽➽s
r y
➽ ➴❐t
➻➽Òl
➹➾k
➻m
➚➽n
❐❮ ➽n
➹➽n
t
➻➽Òl
Ö➻rl
➽t
➾ÒØ➽➽m
Ó ❮➻l
➽m
➽➽n
➽❮ ➽n
m
➻➽ ➹➾n
j
s
❒➽tu
❮ ➻t
➻➽r
m
Ð➾l
➽➴ÔÑ➻➹➽❐ ❮➽n
n
p
➻➴ ➹ ➻k
➽t
➽n
❮➻t
➻ Ór
➽
m
Ð➾l
➽n
p
➪Ñ➻r
s
➽ ➹➽l
➽ÒÙ➽➽r
m
➻➽➴➹➽m
n
❐➽n
➽k
➹➾ ➹➾k
Ñ➻➚➽❐ ➽➾m
➽n
u
Ñ➾➽Ñ➻Óu
t
❒Ò➴➽ ×
y
Ú➽➽r
m
➻➽➴➹➽➴❐m
➾➴➾ ➹➾j
➽ ➚➽r
➽k
n
➹➽➽l
k
m
➻❐➾➽➽t
n
➚ ➻➽l
➽j
r m
➻n
❐ ➽j
➽r
m
➻Ð➻
m
r
Ò➽➾❮ ➽t
n
Ð➻❐ ➻n
m
➚➽➴❐ ➽n
Ð➻ Ó❐➻n
t
➽Ò❒➽➴ÔÑ➾k
➽Ð Ô➴ ➾l
➽➾ÔÑ➻➽rt
❮ ➻t
➻➽r
m
Ð➾ Ól
➽➴×Ï➻➾❐ ➽
t
u
n
su
r
➾tu
m
➻➽n
y
tu
➹➽➽l
m
Ñ➽tu
➾➴ ➹➾Û➾ ➹ ❒➹➽n
t
➻➽r
m
Ð➾l
➹➽➽l
m
➚➻n
Ótu
k
k
r
➻➽➾Õ➾t
➽Ñ×t
➼➽
n
o
rto
➹➽l
➽m
➘➾➾➽➴ ➾tr
➷➬➮ ➮➱✃m
➻❐ ➻n
m
❒❮ ➽❮➽➴ ❰Ü
tu
k
n
➹➽Ð➽t m
➻m
➽Ò➽➾m
Ò➽❮ ➾❮➽t
ÝÞßÑ➻Ù➽➽r
u
t
❒ÒÔ➽ ❮➴ ➾y
ÝÞßs
➻➚➽❐➽➾p
r
➪Ñ➻s
Ôp
r
➪➹❒❮➹➽
n
➽p
l
➾❮ ➽Ñ➾ÔÑ➾sw
➽Ò➽ru
s m
➻m
➾l
➾❮➾❮➻➽m
m
Ð❒➽n
ÏÞ à×á➽l
➽m
Ð➻m
Ó ➚ ➻l
➽j
➽r
➽n
ÝÞß Ô➽Ñ Ð➻k
p
ro
Ñ➻s
Ð➻rlu
➹➾t
➻❮➽➴ ❮➽n
➚❒❮➽n
Ò➽➽n
y
p
➽ ➹➽Ò➽Ñ➾l
➽❮Ò➾r
➹➽
n
➚➻r
Ð➾❮➾r
➚➻n
➽r l
➻➚➾ÒÐ➻➾➴ ❐n
t
➹➽➾r
Ð➽ ➹➽m
➻m
p
➻ro
l
➻Òâ➽w
➽ ➚➽n
y
➽n
❐➚ ➻➽n
r
× ÏÞ à➽ ➹➽➽Òl
Ñ➻m
❒➽❮➻➻t
➽r
m
Ð➾➽l
n
y
➽❐n
t
➻➾ ➚➽rl
t
Ð➽ ➹➽Ñ➽➽t
➚➻➽rl
❐n
❐su
n
➽n
y
p
r
➪Ñ➻
s
Ñ➽➾➴Ñ×ÏÞ àt
➻r
➹➾➾r
➹➽➾r
➚ ➻➚➻r
➽Ð➽k
➻➻t
➽r
m
Ð➾➽l
n
y
➽n
❐Ñ➽tu
Ñ➽➽m
l
➽➾n
➚ ➻r
❮➽➾t
➽n
➹➽n
s
➻➚➽❐ ➽➾p
➽r
➽sy
➽r
t
×ã➽p
u
n
m
➽ ➹➽ Ñ➻➾➽t
p j
➻➴➾s
❮ ➻t
➻➽r
Ð➾m
➽l
n
p
r
➪Ñ➻
s
➽ ➹➽p
➻➴ ➻❮ ➽➴➽n
❮Òu
su
s
Ð➽ ➹➽m
➽Ñ➾❐n
Ó➽Ñ➾m
❐n
j
➻➽n
j
n
❐p
➻➴➹➾ ➹➾❮➽➴×Þ➻➴➹➻❮ ➽➽
t
n
❮ ➻t
➻r
➽Ð➾m
➽l
n
p
➪Ñ➻r
s
Ñ➽➾n
s
➹➾➽➴Ù➽r
❐n
➹ ➻➴❐ ➽n
➚➻➚ ➻➽r
➽p
t
➽Ò➽➽p
n
y
➽n
❐å
æçèé çêë
t
ën
êçt
çër
ìím
ël
n
p
r
îï çs l
çðí ñò îòo
k
éít
çë ì êër
n
ìëé ëp
çðçm
l
ëj
ër
ën
ï ëí èï ó æçèéçêëë
t
n
ìçðçm
l
ëj
ëër
n
í èíéíër
òën
n
ôéçèôën
t
ë ñë ìë èõö÷ ø æçèëm
ù ìíël
n
ú çm
çèë óo
n
öû ø ëp
çï çìïí ür
öý øm
çô ñþð þ èô êën
n
ìçðçm
ël
ëj
ër
n
éçôën
n
ì çèôç
t
ë ñþën
ëëw
l y
ën
ôé íím
í êíl
s
íësw
ü öÿ øé çm
o
n
str
ëïíët
ëu
çêï ìçír
m
çè üö øs
íësw
m
çèôíï íl
çðëm
r
êçë órj
ö✁ ø ôu
ru
m
çm
ð çí êër
n
ì çèôëu
ët
n
m
ët
çír
é ën
ì çèë èë
m
ën
k
o
n
s
çp
éçn
ô ën
t
çët
p
m
çn
ôëòu
ê çìëé ët
çío
r
ìçëï ërm
l
ë ñë èóæçè çë ìë
r
n
p
çèéçk
ët
ën
ì çð çm
ël
ëj
ër
n
k
çt
çër
m
ìíël
n
p
îï çr
s
ï ëín
s m
çm
u
n
ôêí è êën
ï íë
sw
u
n
tu
k
m
çèô çð ëm
ô êën
n
k
çëm
m
ì þën
ùk
çm
ëm
ìþën
y
ëôn
ìëé ëé ëï ëërn
y
s
þé ë ñ é ím
íl
í êío
çñl
ï ísw
ë ó ✂ël
ítu
é íé þ êþ èôo
l
çñì çèé ëëp
t
✄ír
k
u
n
to
öû☎☎ÿøõæçèéçêëëë
t
n
ðçð ëïír
s
êççt
ër
ìím
ël
n
p
r
îï çs
ëé ëë ñl
w
ëw
ës
ën
ëët
u
ën
u
t
ën
ìçèô çð ëm
ôën
n
k
çt
çr
ëm
ìíël
n
ù êçt
çr
ëm
ìíël
n
íçn
t
çl
þëk
t
l
üï îïíël
éën
ú íïík
y
ëôn
ð çrsu m
ðçr
éër
íêçëm
m
p
u
ën
ù êçëm
m
ìþën
m
çèéëï ër y
ëôn
ìëé ëp
í èïír
ëp
n
y
êçt
çër
m
ìíël
n
ùk
çt
çër
m
ìíël
n
ín
t
çl
çk
t
þël t
çï çð þ✆r
t
çë ñl
ëé ëp
ëé ëï ísw
ë óæçèé çêëë
t
n
êçt
çr
ëm
ìíl
ën
p
r
îï çs
ï ëín
s
ð þ êën
t
í èé ë êën
íþ êï í î èëstr
n
l y
ëôn
ðçr
ëéë é íl
þër
ê çm
ëm
ìþën
ï íë ósw
æçèéçêëët
n
ê ççt
ër
m
ìíl
ën
p
îï çr
s
ï ëín
s
é ím
ë êï þé êën
u
n
tu
k
m
çèô çð ëm
n
ô êën
k
çëm
m
ìþën
ùêçëm
ìþëm
y
n
ën
ôé íím
í êíl
ïíë ósw
✝çn
u
ru
t
ì çèé ë ìë
t
✞ím
ëòít
o
n
✟ çs
çëò ñr
✠u
l
çít
n
æçël
ôín
æçèé íéík
ën
ö ÷å åå øê çt
çër
m
ìíl
ën
p
r
îï ç
s
ïëín
s
éíð ëôím
çëé íj
n
éþëëën
t
ër
l
ëí èõ÷ ó ✡ ç
t
çr
ëm
ìíël
n
p
r
îï çs
é ës
ër
öBasic Science Proses Skill
øü☛ çíl
p
u
t
íîðï ç☞ëï í ür
k
l
ëïíú í êëï í üì çèôë èü
u
k
u
r
ðçrk
þ èí êëïío
m
éën
í èú çr
ç èï í ó✡ ç
t
çër
m
ìíl
ën
p
r
îï çs t
çr
ìëé þöIntergated Science Proses Skill
ø ü☛ çl
íp
u
t
ím
ç ùru
m
þï êën
ñít
çï íï üo
p
☛çèëëím
☞ ëíëð çr
l
ü☛ çn
ôo
n
tro
l
☞ ër
íëð çl
ü☛ çðþëm
t
é çú í èíï í✌ ✍
B. Keterampilan Berkomunikasi
✎✏✏
t
r
✑m
✒✓l
✑n
✔ ✏✕ ✖✓ ✗ ✑✘✓rk
m
o
m
✏r
✕ ✒ ✑✗✑n
k
✏t
✏r
✑m
✒✓l
✑n
u
m
k
tu
n
✏n
y
✑m
p
✑✓ ✗✑n
✙ ✑✘ ✓l
✒ ✏✖✏✕✑
m
n
n
y
✑k
✏✒ ✑✚✑o
r
✑✖✛l
✑✓n
✔ ✑✓k
✘ ✏✜✑r
✑l
✓✘ ✑m
n
✑u
p
u
n
tu
✓✘ ✑l
n
✚✑✒ ✑t
✔✏✕✒✑r
✒✏ ✢n
y
✕✘ ✕✖✑
n
l
✑p
o
r
✑✖✣✒✏m
✔✕ ✑t
✑n
✒✑✒ ✏r
✣✒ ✏✕✘ ✕ ✖ ✑y
n
n
✗ ✑r
✑n
✛✑✖ ✣✒ ✏✔✕ ✑m
t
✑n
✛✑✔ ✑m
r
✣t
✑✔ ✏
l
✣✚✓ ✑✛r
✑m
✣✛r
✑✤✓k
✥ ✦o
n
y
✧✏✓ ✑m
w
✑✖ ✣✌★ ★ ✩✪ ✫✎✏
m
✑m
✒✕ ✑n
✔✏rk
o
m
✕✖✓ ✗ ✑✘✓✓✓ ✑✙✣lm
✬✏✑t
ru
m
✑✚✑l
✑m
m
✏✖✛k
o
m
✕ ✖✓ ✗✑✘ ✓ ✗✑n
✙✑✘ ✓l
✒ ✏ ✢ ✖ ✏✓l
t
✓ ✑n
✓✓ ✑✙lm
✘ ✑✖✛✑t
✒ ✏✓ ✖✛n
t
✚✑l
✑m
✘ ✕ ✑tu
✗ ✏rj
✑✓✓ ✑✙✫lm
✧✏✓ ✑t
p
✑✙✭✓✚✓tu
n
tu
t
✑✛✑r
m
✑
m
p
u
m
✏n
✑y
m
p
✑✓✗ ✑n
✙ ✑✘ ✓l
✒✏✖ ✏m
✕ ✑✑n
y
n
k
✏✒✑✚✑o
r
✑n
✛l
✑✓ ✖✫ ✮✚✑p
u
n
✓ ✖✚✓ ✗ ✑to
r
✚✑
l
✑m
✗ ✏t
✏r
✑✒✓m
l
✑n
✔ ✏✕ ✖✓ ✗✑✘ ✓rk
o
m
✚✑l
✑m
✗ ✏rj
✑✓lm
✓ ✑✙✑✑t
n
r
✑l
✑✓n
✯ ✥✌✪✰✏n
✢y
✓
l
✗ ✑m
u
p
n
✙✑✘ ✓l
✒ ✏✖✏✓l
✓ ✑t
n
✣✥ ✩✪✰✏r
✏m
k
o
✏✖✚✑✘✓ ✗ ✑n
t
✓ ✖✚ ✑k
l
✑t
n
ju
✚✑✓r
✙✑✘ ✓l
✒ ✏✖✏ ✢l
✓✓ ✑✖ ✣
t
✥✱✪ ✰ ✏✖✛✓n
✤✑✘ ✓ ✗✑rm
o
n
✑l
✑✘ ✑n
lo
✛✓s
✒ ✏rlu
y
✑n
✒ ✏✖✏✓l
✓ ✑✖✲ ✒✏t
✏n
y
✓✚✓ ✗✑l
n
✓✓ ✑✙✣lm
✥ ✳✪✰ ✏✖✚✏sk
r
✓ ✒✘ ✓ ✗ ✑n
m
✑✑s
l
✑✙✒✏✖ ✏l
✓t
✓ ✑n
✲ ✒✏✏n
y
✓✚✓ ✗✑l
n
✘ ✏✜✑✑r
j
✏l
✑s
✚✑l
✑m
l
✑p
o
r
✑n
✚✑
n
m
✏n
✛✕ ✖✓✗ ✑✘ ✓ ✗✑m
o
k
n
n
✑y
✣✥✴✪✰✏✏sp
n
✘ ✓✤✓ ✗✑✘ ✓v
✑✓ ✑✔ ✏r
l y
✑✛n
✚✓t
✏✓l
✓ ✣t
✥✵✪ ✰ ✏✖✛ ✢k
o
m
✕✖✓ ✗✑✘ ✓ ✗✑
n
p
✶✘ ✏✚✕✷r
✒✏ro
l
✏✙✑n
✚✑t
✑✣✥ ✸✪ ✰✏n
✛✗✶ ✹✕ ✖✓ ✗✑✘ ✓ ✗✑n
✜✑r
✑m
✏n
✛✑✙o
l
✚✑
n
m
✏n
✛✑✖ ✑l
✓✘ ✓s
✚✑✑t
y
✑✖✛✘ ✏su
✑✓u
k
tu
n
m
✏n
j
✑w
✑✔✹✑✘ ✑l
✑✙✒✏✖ ✏l
✓✓ ✑t
n
✣✥✺✪✰ ✏✢n
y
✑✓ ✗✑
j
n
✙✑✘ ✓l
✒ ✏n
✛✑✙ ✑l
o
n
✚✑t
✑✚✑l
✑m
✔✏t
tu
k
n
✑✔✏l
✣✛r
✑✤✓ ✗✣✚✓ ✑✛r
✑m
✑lu
r
✣ ✚✑n
✒✏t
✑ ✗✶✖✘ ✏p
✣✥ ★✪ ✰✏n
✛ ✛✑✗ ✑n
u
n
m
✏✚✓ ✑y
✑n
✛✘ ✏✘ ✕ ✑✓ ✚✑✑l
m
m
✏n
y
✑✓ ✗ ✑j
n
✙ ✑✘ ✓l
✒✏n
✛✶✭✑✙✑n
✚✑t
✑✣✥✌ ✍✪ ✰✏n
j
✏l
✑✘ ✗ ✑n
✚✑t
✑✔ ✑✓k
✘ ✏✜✑r
✑l
✓✘ ✑n
m
✑u
p
u
n
tu
✓✘ ✑✖ ✣l
✥✌✌✪ ✰ ✏n
✛✕✖✓k
o
m
✢ ✗ ✑✘✓ ✗ ✑n
✗ ✏✘✓m
p
u
l
✑n
✚✑t
n
✏m
✕✑n
✒✏✖ ✏✓l
✓ ✑t
n
✔ ✏✚✑✘ ✑r
r
✗ ✑n
✚✑✑✣t
✥✌✩✪ ✰✏✑n
y
✓j
k
✑n
m
o
✢ ✚✏l
✙✕ ✔✕ ✖✛✑n
✚✏n
✛✑n
✘ ✓m
✔✶✭✚✑n
st
✑✖✚✑r
✓n
t
✏r
✖✑✘ ✓✶✖ ✑l
✚✏✖✛✑n
✔✏✖ ✑r
✫✻✑✚✑✘ ✕ ✑
tu
✒ ✏n
y
✏✓✚✓ ✗ ✑✖✲✒✏l
✜✶✔✑✑✖ ✣r
✬✓✚✑k
✘ ✏✕ ✑m
✓✖✚✓ ✗✑to
r
✚✓✑t
✑s
✙ ✑ru
s
✚✓l
✑✗✕✗✑✖✫✼
u
ru
✚✑✒✑t m
✏✓m
✓ ✙l
✘ ✏su
✑✓✚✏n
✛✑n
k
✏✔✕✬✕ ✙ ✑✖ ✣✗ ✏t
✏r
✘ ✏✚✓ ✑✑n
✑l
✑t
✚✑n
✔✑✙ ✑✖✣✗✏ ✢m
✽✽
✾
en
is k
m
p
ilan
y
etera
an
g
ak
an
d
ad
an
ark
ip
ap
alah
k
u
m
an
p
am
em
em
b
u
at tab
el p
e
✿ ❀❁❂❂m
❂ ❀❃t
❄❅❂m
❂u
p
m
n
m
❅ ❀❁ ❁❂m
❆❂r
❂lu
r
❄❅rj
❂❃❇ ❂n
❄❅❂m
m
❈❉❂n
m
❅n
u
l
❊s
❋❂●❊l
❇❊s
✿ ❄❉● ❊❇ ❂n
❈❅m
❆❂ ❋❂● ❂ ❀❍D
❊❅j
❂● ❄❂l
n
●❅ ❈❅rt
❊❇ ❊ ❆❂❂ ❋w
❊ ❀❊■✽❍ ❏❅❂
m
m
❈❉ ❂n
m
❅m
❆❉ ❂t t
❂ ❆❅l
❈❅❁❂n
❂m
❂t
n
❑❅
n
u
ru
t
▲❂w
❂❊w
▼✽ ◆◆ ❖ P❇ ❂l
❂m
◗❊❇❂❂y
t
▼❘ ❙ ❙❖P❃❄❅m
❂m
❈❉ ❂m
n
❅m
❆❉❂t t
❂ ❆❅l
❇ ❊ ✿m
u
l
❂❊❇❅ ❀❁ ❂
n
m
❅❁ ❉❂● ❂❊n
❈❅ ❀❁ ❅t
❂ ❋❉ ❂n
t
❅❂n
t
❁n
❂❂p
y
❂n
❁❇ ❊❂ ❄● ❉ ❇m
❇ ❅n
❁ ❂n
t
❂ ❆❅l
❇ ❂n
❆❂ ❁❂❊m
❂n
❂ ❅ ❄❀❊t
k
❈❅m
❆❉ ❂t
❂n
❇ ❂n
❈❅❉ ● ❉ ❀❂n
y
n
t
❂ ❆❅l y
❂❁n
k
o
m
❉ ❀❊ ❄❂t
❊ ❚❍ ❯❂ ❆❅l
❇ ❊❂ ❄
m
● ❉❇❄❂n
u
k
m
tu
n
❅❂ ❀❁r
k
u
m
● ❅❂ ❋l
ju
m
❇❂❂t
y
❂❀❁● ❂❊l
❁n
❆❅r
❋❉ ❆❉ ❀❁❂n
● ❂tu
● ❂ ✿m
❂
l
❂❊ ❀❍ ❱❅❂l
❂y
tn
ju
n
❆❅l
❊❂u
j
❉❁ ❂m
❅❅j
n
❂● ❄❂l
n
l
❂n
❁❄❂ ❋ ✿❂l
❁ ❄❂ ❋n
❈❅m
❆❉❂❂t
n
❇❂n
❈❅❂n
y
u
su
n
n
t
❂ ❆❅l
❇❂❂l
m
●❉ ❂tu
t
❅k
s
❂t
❂u
k
u
m
p
u
❂l
n
✿❂l
u
p
m
u
k
n
❇❂t
❂❈❅❲❳❆❂ ❂r
n
y
❂❊❉■
t
▼ ✽ P❑❅m
❆❉ ❂t
❆❂r
❊s
❇ ❂n
k
o
lo
m
● ❅● ❉❂❊❇ ❅n
❁❂n
m
❂❲❂m
❇ ❂ju
n
❂ ❋m
l
❨❂❊❂r
❆❩❅❃ ▼ ❘ P❱❅❊❂t
p
k
o
lo
m
● ❅❲❂r
❂v
❅❊ ❄❂rt
l m
❅❉❄❄❂u
n
j
n
n
k
❂l
❊ ❚❊ ❄❂● ❊s
t
❅❅rt
n
tu
❇❂❊r
❇❂❂t
y
❂n
❁❇ ❊❲❂
tu
m
❄❂n
n
❇❊❆❂❂ ❋w
❄❂❊l
m
❂t y
❂❁n
m
❅❂n
y
❂ ❄❂t
m
n
❂ ❄●❉ ❇ ❄❳❩o
m
t
❅r
✿● ❅ ❆❉❬❃▼❖P ❱❅❊❂t
p
❆❂r
❊s
❋❳❭❊❂zo
l m
n
t
❅n
u
n
j
❉ ❄ ❄❂n
k
❂●❊ ❚❊❄❂● ❊l
t
❅❅rt
n
tu
❇ ❂❊r
❇ ❂t
❂y
❂n
❁❇ ❊ ✿❲❂❄❂
n
m
tu
n
● ❅●❉ ❂❊k
❂❊l
❂m
t y
❂n
❁m
❅❂n
y
❂ ❄❂t
n
m
❂ ❄● ❉ ❇❆❂❊r
s t
❅● ❅ ❆❉❬❃r
▼❪P ❏❂● ❊ ❚❊ ❄❂● ❊l
❇ ❂❂t
y
❂n
❁❇❊❂n
y
❂t
❂k
n
❇❅❁ ❂n
n
k
❂❊l
❂m
t
● ❊ ❀❁ ❄❂t
❇❂❂l
m
❆❅n
tu
k
●❊m
❆❳❩ ✿● ❊m
❆❳❩❃▼ ❫ P ❑❅m
❆❅❊r
j
❉ ❇❉❩t
❂ ❆❅❍l
❘❍ ❏❅❂
m
m
❈❉ ❂n
❑❅❁ ❁❂n
m
❆❂r
❴l
❂t
❵❅❲❳❆❂❂r
n
❏❅❅
t
❂r
m
❈❊❂l
m
n
❅❁ ❁❂n
m
❆❂r
❂❂l
t
❈❅r
❲❳❆❂❂ ❀❃❛❅n
u
n
j
❉ ❄ ❄❂n
❄❅❂m
❈❉❂m
n
m
❅❁❁ ❉ ❀❂n
✿ ❄❂n
t
❂m
❈❊l
❂n
● ❊m
❆❳❩❊s
❇❂n
m
❅ ❀❁❁ ❂m
❆❂❄❂r
n
❆❅n
tu
k
❂❂t
u
❳❆❜❅k
❂❂p
❂❇ ❂❂❃n
y
●❅❂rt
❄❅❂
m
m
❈❉ ❂n
❇ ❂l
❂m
m
❅❅n
❅rj
❂ ❋ ❄❂m
n
p
❅❇❉❭s
ro
❈❅r
❲❳❆❂❂n
❇ ❂❂l
m
❆❅t
n
k
tu
❂m
❈❊l
❂n
❝ ❞
m
i
❡ ❢
ra k
eca
h
u
su
s b
elu
m
d
item
u
k
an
ad
a tek
an
y
n
ik
❣t
❤✐❥ ❦k
m
❤❥ ❧❧ ♠m
♥♠r
♦♠n
k
r
❦ ❣t
❤
r
❦♠❧♠m
♥♠r
♠♠l
t
♣❤r
qr♥ ♠♠n
y
♠❧n
k
s❥❦✐♠o
m
t
❦t❡ ✉♠m
u
n
♦❤❦✐❦♠m
n
✈s♠tu
♠♠tu
r
n
u
m
u
m
m
❤n
j
❤l
♠✈✐♠n
♥ ♠✇ ①♠❧♠♥ ♠m
r
♠y
❧n
♥♠ ❦k
m
❤m
❦l
❦✐❦p
✈❦p
o
r
ro
y
♠❧n
t
❤♣♠t
♦♠n
m
❤
m
❦l
❦✐ ❦✐❤❦m
❦♣♠r
n
♦❤❥❧ ♠n
♥ ❤❥ ♦♠♠✈♠♠ ❡y
ln
D
❦♠❥ ♠m
✇ ♠l t
❤✈❤♥s ②r
♦ ♠♣♠t
♦❦j
♠♦❦✐♠n
ru
j
s✐♠
n
♥ ♠❧ ❦♣❤❥❤♠n
tu
n
❧ ♠m
♥♠r y
♠❧n
k
s❥ ❦✐♠o
m
t
❦t③j
s❧♠k
❤l
❤❧ ✐♠n
p
♠n
♠♠l
t y
♠❥❧♦ ❦ ❣ ❧♠♥♠m
r
✐♠❥ ❡④ ❡ ⑤❤♠
m
m
♣s♠n
⑥ ❤l
❦u
n
s
⑦♠✈❦l D
❦✈✐s✈❦♦ ♠n
⑧ ❤♥m
♠✇♠✈♠n
⑥ ❤n
u
ru
t
⑦o
w
❤❤♦ ♠n
❢m
❦t
✇⑨❝ ⑩ ⑩⑩❶♦ ♠l
♠m
⑦❦♦ ♠♠y
t
⑨❞❷ ❷④❶③♦❦✈✐s ✈❦♠♦ ♠♠✇l
✈s♠tu
♥❤
n
tu
k
♣❤♠rt
♠ ♠n
y
n
l
❦✈♠n
y
♠n
❧❤✈✈❤❥✈❦♠l
♥♠❧❦✐❤✇❦♦s ♣♠n
✐❦♠ ❡t
⑤❤♠m
m
♣s♠n
m
❤n
u
l
❦s
♦❦✈✐s✈❦♠♠t
u
♣❤♥ ♠✇♠✈♠m
n
♥❤rtu
j
s♠n
u
m
tu
k
n
❤ ❧n
k
o
m
s❥❦✐♠✈❦✐♠n
❦❥t♠✈❦③o
rm
❧♠ ❧♠✈♠
n
❣ ❧♠ ❧♠✈♠n
♦ ♠n
t♠k
t
♠ ❣t♠♠ ❡t
k
D
❦✈✐s ✈❦u
♠y
u
n
m
m
♦❦l
♠ ✐s✐♠n
k
m
n
tu
u
❤m
♥♠n
tu
✈❦♠
sw
m
❤❥ ❧k
l
♠✈❦ t❦✐♠✈❦✐♠n
♦ ♠♠t
y
♠n
❧♦ ❦♣❤❤✇l
ro
❸❤♠l
s❦l
❤✐✈ ♣❤r
❦m
❤❥ ③♠y
❧n
✈❤l
♠n
❣ju
tn
y
♠♦❦ ♣❤
r
❧♠ ✐♠u
n
n
u
m
tu
k
n
❤ru
m
s✈✐♠n
✐❤✈❦♠l
m
u
p
n
✈❤t
❤♠l
✇♦ ❦♦ ♠♠p
t
❧❤❥ ❤♠r
l
❦✈♠✈❦ ♦ ♠♠ ❡t
D
❦s
✐s✈❦♦ ♠♣♠t ju
❧♠♦❦❧s❥♠♠k
n
u
n
tu
k
m
❤m
♣❤♥♠ ❦✐ ❦r
✐❤s
♠l
♠✇♠n
❣ ✐ ❤✈♠l
♠✇♠n
y
♠❧n
♦❦♥s♠t
✈❤l
♠m
♠✈❦♠sw
m
❤l
♠ ✐s✐♠n
❤✐✈ ♣❤r
❦m
❤❥ ❡C. Model Pembelajaran PDEODE
⑥r♦ ❤
l
♣❤m
♥❤l
♠j
♠r
♠n
m
❤s♣♠ ✐♠r
n
✈s♠tu p
♠l
o
y
♠❧n
♦ ❦♣❦l
❦✇r ❹❤✇❧u
ru
♦ ♠♠l
m
m
❤♥❤m
❣l
♠♠
j
r
✐♠n
✈❦♠ ❡sw
⑥ ❤t
n
ru
u
❢s✐♠m
to
♦♠♠l
m
❺r
❦♠n
to
⑨ ❞ ❷❷❻❶③ r♦ ❤m
l
♣❤m
♥❤l
♠j
♠r
♠n
♠♦ ♠♠✇l
✐❤♠r
❧n
✐♠k
s
❤o
n
s♠p
t
l y
♠n
❧m
❤s✐❦✈✐♠l
n
♠l
n
❧ ✐♠✇ ❣l
♠n
❧ ✐♠✇ ♠y
n
❧✈❦st
❤m
♠t
❦s
♦ ♠♠
l
m
m
❤n
❧o
r
❧♠❥ ❦✈♠✈❦✐♠n
♣❤❥ ❧♠♠l
♠m
n
♥ ❤♠l
♠j
r u
n
tu
k
m
❤❥q♠♣♠ ❦tu
s♠j
n
♥❤♠l
♠j
r t
❤r
❣t
❼ ❽
❾❿➀ ➁
l p
b
elajaran
em
➂➃➄ ➅D
➄➀ ➆➇ ➁➈ ➉➊➇ ➁➈ ➉➋➌➍ ❿➀ ➁l
➎ ➁➈➁m
➋l
➋j
➋r
n
➏➋r
➁n
➋➀➆ ➐ ➀ ➋➋l
➋m
n
y
m
➁l
➆➈ ➋➏➋t
n
➈ ➋➋n
y
k
m
➁t
❿➀ ➁➎ ➁m
➈➁l
➋j
➋r
➋➑ ➒ ❾❿➀ ➁l
➎ ➁➈m
➁l
➋j
➋r
➋n
➆➑➆➀➆ ➐ ➋➏ ➋n
ju
r
n
o
l
➁➌➓➋➔➋➀➁r
➐ → ➋➑➁➀ ➋n
➣➋o
l
➆r
↔↕ ➙ ➙❽➛➀ ➋u
n
n
tu
k
➎ ➁➋rt
➋m
➏ ➋l
➆n
➋y
➀➆ ➐ ➜➉➑➋➋k
n
o
l
➁➌➣➋o
l
r
➆ ➝➞➟ ➠➡↔ ↕ ➙ ➙➢➛➎ ➋➀➋p
➁➑➀➆➀ ➆➏ ➋n
➏➁ju
r
➉➋➑➒➤o
stu
➝➞➟ ➠↔↕➙❼➙➛m
➁➑➥➋➋
t
t
➈ ➋➌➋w
m
❿➀ ➁l
➆➑➆m
➁r
➉➎ ➋➏➋n
➎➁n
➜➁m
➈➋➑➜➋n
➀ ➋n
m
❿➀ ➆➦ ➆➏➋ ➇ ➆➀ ➋r
➆m
❿➀➁l
➎➁➈ ➁
m
➋l
➋j
➋r
n
➂ ➅➄↔ ➧ ➨ ➝dict-observe-explain
➛y
➋n
➜➎ ➋➀➋➋w
➋ln
➋y
➀ ➆➏➁➈➋m
n
➜ ➏ ➋n
o
l
➁➌ ➩➌ ➆➁
t
➀ ➋n
➫s
n
u
t
❿➑➁↔❼➭ ➭↕ ➛➒❾ ❿➀➁l
➎ ➁➈➁m
l
➋j
➋➋r
n
➂ ➅➄➆➑➆m
➁m
➆l
➆➏ ➆t
➆➜➋t
➋ ➐ ➌ ➋➎➋➑➒ ➂ ➁➋rt
➋➯m
➇ ➆sw
➋➌ ➋ru
s m
➁m
p
r
➁➀ ➆➏➇ ➆➌➋ ➇ ➆l
➀ ➋r
➆➇ ➉➋tu
➎ ➁r
➆st
➆➋w
➇➋ ➆n
s
➀ ➋n
➌ ➋ ➐ru
s m
➁➈m
➁r
➆➏➋n
➋➋ ➇➋l
n
t
➁r
➌ ➋➀➋p
p
➁➀➆➏ ➇ ➆r
➋n
y
↔ ➂➲Prediction
➛➒ ➣➁➀➉➋➯➇➆➋sw
m
➁n
➐➀➁➆➎ ➇ ➆
sk
r
➏➋n
➋➎➋y
➋n
➜t
➁l
➋➌➊ ➁➋➀➆rj
↔ ➅➲Observation
➛➒ ➣➁t
➆➜➋ ➯➇➆➋sw
➌➋ru
s m
➁ ➐n
y
➁➁➇➋ ➆➏➋
l
n
➏ ❿➑➦l
➆k
➋➋n
t
➋r
p
r
➁➀➆➏ ➇ ➆➀ ➋n
❿➈➇ ➁r
➔➋ ➇ ➆↔ ➄➲Explantion
➛➒❾❿➀ ➁
l
➎ ➁m
➈➁l
➋j
➋➋r
n
➂D
➄➅D
➄➆➑➆m
➁➉➎ ➋➏➋r
m
n
o
➀ ➁l y
➋n
➜➎➁➆n
t
n
➜➇ ➁➈ ➋➈➍➁m
➆l
➆➏➆ ➋tm
❿ ➇ ➦➁r y
➋n
➜➀➋➎ ➋t m
➁➋➑➜n
u
n
j
➀➆➇➏ ➉ ➇➆➀➋n
➏➁➋➜➋r
➋m
n
➥➋➋r
➎ ➋➑➀ ➋n
➜↔➤
o
st
➉➯↕➙➙➳➛ ➒ ➅l
➁➌➏➋r
➁➑➋➆m
tu
❿➀➁l
➆➑➆➈ ➁➋➏➇ ➉➀rm
➉➑➊u
k
➀ ➆➜➉➑➋➏➋n
s
➁➈➋➜➋ ➆➏➁➑➀ ➋➋➋
r
n
u
n
tu
k
➀ ➋➎➋t m
➁m
➈➋n
tu
➇➆➋sw
m
➁m
➋➏➑➋ ➆t
➁➌ ➋➀➋r
p
➎➁➜➋n
l
➋➋m
n
k
➁➌➆➀ ➉➎ ➐ ➋➋n
y
➇ ➁➌ ➋r
➆ ➐➌ ➋r
➆➒❾❿➀ ➁
l
➎➁➈ ➁m
➋l
➋j
➋r
n
➂D
➄ ➅D
➄m
➁m
➆➏➆l
➵ ↔ ➁➑➋m
➛l
➋➑ ➜➋➌k
➋t
u
➋m
y
➋n
➜ ➀➆➋ ➆m
u
l
➀➁➑ ➜➋
n
➜u
ru
m
➁➋n
y
➆j
➋k
n
➎ ➁r
➆st
➆ ➋w
s
➋ ➆n
s
➏➁p
➋➀ ➋ ➇➆➋sw
➀➋n
➀ ➆➋➏ ➌ ➆r
➆ ➀ ➁➑➜➋n
m
➻ ➼
➽➾➚➪
l
➻➶➹n
t
➾k
➘➴➷➪l
➶➹k
lu
s
➬D
➮➱D
➮Tahap
Kegiatan guru
Tahap-1
Predict
(prediksi)
✃
u
ru
m
➪n
y
➾j
➹❐➾n
su
➾tu
❒➪➹r
st
➹w
➾ ❮➾➹n
s
❐➪p
➾➷➾ ❮➹sw
➾ ➷➾n
m
➪m
➚➪➹❐➾r
n
❐➪❮➪❒m
➾t
➾n
k
➪❒➾➷➾ ❮➹sw
➾u
n
tu
k
m
➪➚❰ ➾m
t p
➪➷➹❐❮➹r
t
➪r
Ï ➾➷➾p
➾❐➹ ➚➾t
ÐÑÒ Ó
come
Ô ➷ ➾➹r
❒➪➹r
➹st
w
➾ ❮➾➹n
s t
➪r
❮➪ ➚❰ Õ ❮➪Ö ➾r
➾ ➹ ×➷➹ Ø➹➷❰ ➷➾n
m
➪m
➚➪➹❐➾r
n
➾l
➾❮➾n
t
➪Ï ➾➷➾r
p
p
r
➪➷ ➹❐ ❮➹
t
➪r
❮➪ ➚❰ ÕÙTahap-2
Discuss
(diskusi)
✃
u
ru
m
➪m
➚➪➹❐➾r
k
n
➪❮➪❒➾m
t
➾n
❐➪❒➾➷ ➾ ❮➹sw
➾u
n
tu
k
➚➪➷➹❮❐❰❮➹r
t
➪n
t
➾Ún
p
r
➪➷ ➹❐ ❮➹n
➾y
➷➾l
➾m
❐➪❒➴❐ Û
lo
m
❮➾➹ ×Úl
➚➪rt
❰❐➾r
Ú➾Ú➾❮➾n
➷➾n
m
➪❒➪
m
➹rt
m
➚➾×Úk
➾n
❮➪Ö ➾r
➾ Ï ➾➹t
ÜÏ ➾➹t
p
➪➷ ➹❐ ❮➹r
t
➪
r
❮➪ ➚❰ ÕÙTahap-3
Explain
(menjelaskan)
✃
u
ru
m
➪m
➹n
t
➾ ❮➹sw
➾ ➷ ➾➹r
❮➪➹ ➾t
p
❐➪lo
m
p
o
k
u
n
tu
k
m
➪ ×Ö ➾➾➹p
❮❰ ➾tu
❐➪❮➪❒➾k
➾t
➾n
t
➪n
t
➾Ún
❒➪➹r
➹st
w
➾ ❮➾➹n
s t
➪❮➪ ➚r
u
t
Û ➷➾n
m
➪m
➚➾Ú➹n
y
➾ ➷ ➪ ×Ú➾n
❐➪lo
m
p
o
k
l
➾➹n
❒➾➷ ➾❮➾➾t
➷ ➹❮❐❰❮➹❐➪l
➾❮ÙTahap-4
Observe
(observasi)
✃
u
ru
m
➪➚➹m
m
➚➹ ×Ú ❮➹sw
➾m
➪➾❐❰❐➾l
n
❐➪Ú➹ ➾➾t
n
hand-on
➷➾n
m
➪m
➾×➷❰ ❮➹➾sw
u
n
tu
k
m
➪ ×Ö ➾❒➾➹ ❒➾➷ ➾t
➾r
Ú➪t
Üt
➾r
Ú➪t
❐➴ ×❮➪p
y
➾Ún
➷➹Ï➾r
➾p
k
➾×ÙTahap-5
Discuss
(diskusi)
✃
u
ru
m
➪m
➚➪➹❐➾r
k
n
➪❮➪❒➾m
t
➾n
❐➪❒➾➷ ➾ ❮➹sw
➾u
n
tu
k
m
➪ ×➷ ➹❮❐❰❮➹❐➾n
➪➷ ➹❐❮➹p
r
➪m
➪r
k
➾ ❮➪ ➚➪➾lu
m
n
y
➷ ➪n
Ú➾n
Ï➾❮➹l
➴ ➚❮➪r
Ø➾❮➹y
➾Ún
t
➪➾Ïl
➷ ➹l
➾❐❰❐➾×ÙTahap-6
Explain
(menjelaskan)
✃
u
ru
m
➪m
➹n
t
➾ ❮➹sw
➾m
➪ ×ÚÏ➾➷ ➾❒ ❐➾n
s
➪❰➾m
❐➪➹➷ ➾❐❮➪❮❰➾➹ ➾
t
n
➾n
t
➾r
➾p
➪➷ ➹❐ ❮➹r
➷ ➾n
➴ ➚❮➪r
Ø➾❮➹Ù ➶➪Ï ➹ ×Ú Ú➾ ❮➹sw
➾m
u
l
➾➹ ➚➹❮➾m
➪ ×➾×ÚÚu
l
➾Ú➹n
k
o
n
tr
➾➷ ➹❐ ❮➹ Ü
k
o
n
tr
➾➷➹❐❮➹y
➾Ún
m
Ú ❐➹u
n
n
m
❰×Öu
l
❒➾➷ ➾❒➪m
➾Ï➾m
➾n
m
➪r
➪❐➾Ù➬➪❰➚➾Ï➾
r
n
❐➴ ×❮➪p
tu
➾l y
➾ ×Ú➷➹ ➾❰❐➾j
n
o
➪Ïl
➬ ➴❮×➪r
et al
Ð➻ÝÞ ßÔ➷ ➹ ➚➾Ún
u
n
o
➪Ïl
➷ ❰ ➾ ❐➪r
➾Ú❐➾n
k
➪rj
➾Û❐➪m
➾❰➾j
n
➷ ➾n
❒ ❮➹l
➴Ú➹o
k
k
Ú×➹o
➹àt
Ð❐➾ry
➾➬ ➹ ➾Ú➪Ôt
➷➾n
à➹l
➴❮➴à➹ ❮➾➹n
s
Ðá❰Ï×Û➻Ýâ ãÔÙ ➘➴➷ ➪l
➹ ×➹m
➪ ×➪❒➾m
t
❐➾n
❮➹sw
➾p
➾➷➾❮❰ ➾tu
l
➹ ×ÚÚ➾k
u
n
n
➷➾n
m
➪m
➾Öu
❮➹
sw
➾u
n
tu
k
m
➪ ×Úào
n
k
ro
n
t
➾❮➹❐➾n
❐➴×❮➪❒❮➹m
➪➪r
k
➾➷ ➪n
Ú➾n
t
➪m
➾n
❮➪❐➪l
➾sn
y
➾Û❐➪ Üm
ä å
m
u
lai d
g
an
m
en
em
u
n
cu
lk
an
id
e atau
g
terseb
asan
ag
u
t d
an
d
en
g
isk
u
si k
elo
m
p
o
k
d
an
d
u
si k
isk
ela
æ çèg
a ak
in
g
eh
h
irn
a b
y
a u
sah
eru
n
tu
k
m
h
k
em
eca
an
k
o
n
trad
ik
si
y
an
g
terjad
i an
tara p
em
ah
am
an
aw
al d
en
g
an
h
asil o
éêæëçb
ser
èìêl
êm
p
ro
s
ìs
ë íët
ìêîëï
rj
ðñ îìl
òìm
óìl
êêj
êr
n
ôD
õöD
õîêòêt m
ìm
ê÷u
òêîêòìr
ø óêùên
k
o
n
s
ìp
t
øêl
îên m
ìm
òìrt
ën
ú úëòìêùêm<
