MORBIDITAS DAN STATUS
GlZl
MAWUSiA USiA LANJUT
YANG TINGGAL DI
DALAM
DAN
01 LUAR
P A N T I
WUEDWA
Dl
DESA SlClNClN SUMATERA BARAT
Oleh
MULYATNI NIZAR
J U R U S A N G l Z I M A S Y A R A K A T D A N S U M B E R D A Y A KBLUARGA
F A K U L T A S P E R T A N I A . I N S T I T U T P B R T A N I A N BOQOR
RINGKASAN
MULYATNI NIZAR. Morbiditas dan S t a t u s G i z i Manusia Usia
L a n j u t yang T i n g g a l d i Dalam dan d i Luar P a n t i Wredha d i
Desa S i c i n c i n Sumetera Barat ( D i bauah bimbingan HUSAINI
dan HARDINSYAH)
.
2 e n e l i t i a n b e r t u j u a n untuk mengetahui m o r b i d i t a s dan
s t a t u s g i z i manusia u s i a l a n j u t (manula) yang t i n g g a l d i
dalam dan d i l u a r P a n t i Wredha s e r t a f a k t o r yang mempe
-
ngaruhcnya
.
P e n e l i t i a n d i l a k u k a n d a r i b u l a n J u n i sampai November
tahun 1988 d i Desa S i c i n c i n Sumatera Barat.
Contoh p e n e l i t i a n adalah l a k i - l a k i dan perempuan yang
b e r u s i a 60 sampai 80 tahun yang d i a m b i l d a r i dua kelompok y a i t u kelompok yang t i n g g a l d i dalam P a n t i Wredha dan ke-
lompok yang t i n g g a l d i l u a r P a n t i Wredha. D a r i masing
-
masing kclompok d i a m b i l secara acak sejumlah 15 o r a n g l a -
k i - l a k l dan
15
o r a n g perempuan, sehingga masing-
m n s i n g
kelompok berjumlah 30 orang.
Data yang dikumpulkan a d a l a h d a t a primer dan sekunder.
Data primer y a i t u j e n i s r ? n y a k i t dan t i n g k a t s a k i t d i k m -
pulkan dengan pemeriksaan f i s i k dan pengamatan, d a t a s t a
-
t u s g i z i dikumpulkan s e c a r a a n t r o p o m e t r i dengan mengukur
b e r a t badan dan t i n g g i badan dan s e c a r a pengukuran k a d a r
hemoglobin d a r a h , d a t a konsumsi makanan dsngan c a r a " r e
-
B a l l n
p e l a y a n a n kesehatan dan sosio-ekonomi dengan wawancara
menggunakan- kuesioner.
Data sekunder y a i t u keadaan umum l o l r a s i p e n e l i t i a n d i -
p e r o l e h d a r i Kantor Desa, Kantor P a n t i Wredha dan Puskesmas
s e t e m p a t .
Data gang d i p e r o l e h d i a n a l i s a secara s t a t i s t i k . Untuk
menguji ada tidaknya perbedaan s t a t u s g i z i a n t a r a manula
d i dalam dan d i l u a r P a n t i Wredha dan a n t a r a l a k i - l a k i dan
perempuan digunakan u j i - t , menguji ada tidakriya perbedaan
m o r b i d i t a s dengan u j i U-Menn Withney dan untuk menguji ada
t i d a k n y a hubungan s t a t u s g i z i , keadaan l i n g k u n g a n f i s i k ,
keadaan lingkungan n o n f i s i k dan pelayanan k e s e h a t a n dengan
m o r b i d i t a s manula ddgunakan u j i k o r e l a s i Spearman.
J e n i s p e n y a k i t digolongkan menjadi l i m a golongan y a i t u
gangguan pernafasan, gangguan pencernaan, gangguan peredar-
an d a r a h , gangguan t u l a n g clan penyakit l a i n - l a i n . Tingkat
s a k i t digolongkan menjadi t i g a t i n g k a t a n y a i t u r i n g a n , se-
dang dan b e r a t . Keadaan lingkungan f i s i k , l i n g k u n g a n non-
f i s i k dan pelayanan k e s e h a t a n digolongkan menjadi t i g a go-
l o n g a n y a i t u baik, cukup dan kurang.
EIasil p e n e l i t i a n menunjukkan t i d a k ada perbedaan mor-
b i d i t a s manula d i dalam dan d i l u a r P a n t i Wredha. T e t a p i
d i l i h a t d a r i j e n i s kelamin, ada perbedaan m o r b i d i t a s anta-
r a l a k i - l a k i dan perempuan, khususnya golongan p e n y a k i t
gangguan pernafasan. L a k i - l a k i l e b i h banyak menderita pe-
n y a k i t gangguan p e r n a f a s a n dibanding perempuan dengan jum-
S e b a g i a n b e s a r manula c o n t o h t e r g o l o n g " k u r u s ~ ~ ,
b a i k d i d a l a m inaupun d i l u a r p a n t i Wredha. % e t a p i b i l a
d i l i h a t r a t a - r a t a p e r s e n t a s e b e r a t badan menurut t i n g g i
badan d a r i a n ~ k a s t a n d a r t e r n y a t a d i l u a r F a n t i Wredha l e -
b i h b a i k d a r i d i dalam P a n t i ilrredha. R z t a - r a t a p e r s e n t a s e
b e r a t badan menurut t i n g g i b a d a n d i dalam P a n t i Wredha
77.4
-
+
13.3
p e r s e n dan d i l u a r P a n t i Wredha 83.2+
10.4
p e r s e n . R a d a r hemoglobin t i d a k ada p e r b e d a a n d i dalam
dan d i l u a r P a n t i Wredha.
D i l i h a t menurut j e n i s k e l a m i n , t e r n y a t a s t a t u s g i z i
perempuan l e b i h b a i k d a r i l a k i - l a k i , b a i k s e c a r a a n t r o p o -
m e t r i maupun s e c a r a pengukuran hemoglobin d a r a h .
U j i k o r e l a s i Spearman n e n u n j u k k a n t i d a l - ada hubungan
s t a t u s g i z i dengan m o r b i d i t a s p a d s manula, b a i k d i dalam
maupun d i l u a r P a n t i klredha. T e t a p i b i l a jumlah kedua ke-
lompok n a n u l a dignbu.ngkan, t e r n y a t a ada hubungan s t a t u s
g i z i s e c a r a antr!opometri dengan m o r b i d i t a s gangguan p e r n a -
f a s a n ; s e m a k i n b a i k s t a t u s g i z i s e c a r a a n t r o p o m e t r i sema-
k i n r e n d a h m o r b i d i t a s gangguan p e r n a f a s e n .
S e b a g i a n b e s a r manula d i dalam dan d i l u a r P a n t i Wre-
dha t e r g o l o n g mempunyai l i n g k u n g a n f i s i k "cukup" dengan
p e r s e n t a s e masingl-:masing 100.0 p e r s e n dan 53.4 p a r s e n .
U j i k o r e l a s i menunjukkan t i d a k ada hubungan l i n g k u n g a n f i -
S e j u m l a h
46.7
p e r s e n manula d i dalam P a n t i Wredha t e r -g o l o n g pada keadaan l i n z k u n g a n nonf i s i k "cukupl' dan 30.0
p e r s e n t e r g o l o n g "kurang11, sedang manula d i l u a r P a n t i Wre-
dho 55.7 p e r s e n t e r g o l o n g llcukupfl dan 13.3 p e r s e n t e r g o l o n g
" k u r a n g u . Keadaan d i 3.uar P a n t i wredha s e d i k i t l e b i h b a i k
d a r i d i dalam P a n t i Wredha. Uji k o r e l a s i menunjukkan ada
hubungan l i n g k u n g a n n o n f i s i k dengan m o r b i d i t a s manula, khu-
s u s n y a d e n ~ a n m o r b i d i t a s gangguan p e r e d a r a n d a r a h ; semakin
b a i k k e a d a a n l i n g k u n g a n n o n f ' i s i k semakin r e n d a h m o r b i d i t a s
gangguan p e r e d a r a n d a r a h .
Keadaan p e l a y a m ' c 'kesekiatan 6 i ' d & l s m P a n t i Yredha s e -
b z g i a n b e s a r t e r g o l o n g ucukup", sedang d i l u a r P a n t i Wredha
p e r s e n t a s e n y a m e r a t a . P e r s e n t a s e p e l a y a n a z k e s e h a t a n t e r -
g o l o n s " b a i k " dan lflcurang" d i l u e r 'cc:i ..re-;z l s b i n t i r l g -
g i d a r i d i aalam P e n t i ';!redha. Citemui p e r s e n t a s e t e r q o -
l o n z "hai:r" d i l u a r F z n t i X ~ e d h a s e j u n l a h 7 3 . 0 p e r s e n s e -
dang d i dalam P a n t i Wredh; hanya 10.0 p e r i e n . P e r s e n t a s e
t e r g o l o n g ' ' c L < < ' J . ~ ~ ~ d i d a l a c ; P s n t i Wredha 6 3 . 3 p e r s e n ? a n
d i l u a r P a n t i iiredha hanya
36.7
p e r s e n .U j i k o r e l a s i menunjuklran tidalc ada h ~ b i i n ~ a n pelayanar,
k e s e h a t s n dengan m o r b i d i t a s d i dalam mau2un d i l u a r P a n t i
wredha, t e t a p i menunjukican ada hubungan pada gabungan k e -
dua kelompok mnnuls; seinakin b a i k p e l a y a n a n k e s e h a t a n s e -
MORBIDITAS DAN STATUS
GlZl
MAWUSiA USiA LANJUT
YANG TINGGAL DI
DALAM
DAN
01 LUAR
P A N T I
WUEDWA
Dl
DESA SlClNClN SUMATERA BARAT
Oleh
MULYATNI NIZAR
J U R U S A N G l Z I M A S Y A R A K A T D A N S U M B E R D A Y A KBLUARGA
F A K U L T A S P E R T A N I A . I N S T I T U T P B R T A N I A N BOQOR
RINGKASAN
MULYATNI NIZAR. Morbiditas dan S t a t u s G i z i Manusia Usia
L a n j u t yang T i n g g a l d i Dalam dan d i Luar P a n t i Wredha d i
Desa S i c i n c i n Sumetera Barat ( D i bauah bimbingan HUSAINI
dan HARDINSYAH)
.
2 e n e l i t i a n b e r t u j u a n untuk mengetahui m o r b i d i t a s dan
s t a t u s g i z i manusia u s i a l a n j u t (manula) yang t i n g g a l d i
dalam dan d i l u a r P a n t i Wredha s e r t a f a k t o r yang mempe
-
ngaruhcnya
.
P e n e l i t i a n d i l a k u k a n d a r i b u l a n J u n i sampai November
tahun 1988 d i Desa S i c i n c i n Sumatera Barat.
Contoh p e n e l i t i a n adalah l a k i - l a k i dan perempuan yang
b e r u s i a 60 sampai 80 tahun yang d i a m b i l d a r i dua kelompok y a i t u kelompok yang t i n g g a l d i dalam P a n t i Wredha dan ke-
lompok yang t i n g g a l d i l u a r P a n t i Wredha. D a r i masing
-
masing kclompok d i a m b i l secara acak sejumlah 15 o r a n g l a -
k i - l a k l dan
15
o r a n g perempuan, sehingga masing-
m n s i n g
kelompok berjumlah 30 orang.
Data yang dikumpulkan a d a l a h d a t a primer dan sekunder.
Data primer y a i t u j e n i s r ? n y a k i t dan t i n g k a t s a k i t d i k m -
pulkan dengan pemeriksaan f i s i k dan pengamatan, d a t a s t a
-
t u s g i z i dikumpulkan s e c a r a a n t r o p o m e t r i dengan mengukur
b e r a t badan dan t i n g g i badan dan s e c a r a pengukuran k a d a r
hemoglobin d a r a h , d a t a konsumsi makanan dsngan c a r a " r e
-
B a l l n
p e l a y a n a n kesehatan dan sosio-ekonomi dengan wawancara
menggunakan- kuesioner.
Data sekunder y a i t u keadaan umum l o l r a s i p e n e l i t i a n d i -
p e r o l e h d a r i Kantor Desa, Kantor P a n t i Wredha dan Puskesmas
s e t e m p a t .
Data gang d i p e r o l e h d i a n a l i s a secara s t a t i s t i k . Untuk
menguji ada tidaknya perbedaan s t a t u s g i z i a n t a r a manula
d i dalam dan d i l u a r P a n t i Wredha dan a n t a r a l a k i - l a k i dan
perempuan digunakan u j i - t , menguji ada tidakriya perbedaan
m o r b i d i t a s dengan u j i U-Menn Withney dan untuk menguji ada
t i d a k n y a hubungan s t a t u s g i z i , keadaan l i n g k u n g a n f i s i k ,
keadaan lingkungan n o n f i s i k dan pelayanan k e s e h a t a n dengan
m o r b i d i t a s manula ddgunakan u j i k o r e l a s i Spearman.
J e n i s p e n y a k i t digolongkan menjadi l i m a golongan y a i t u
gangguan pernafasan, gangguan pencernaan, gangguan peredar-
an d a r a h , gangguan t u l a n g clan penyakit l a i n - l a i n . Tingkat
s a k i t digolongkan menjadi t i g a t i n g k a t a n y a i t u r i n g a n , se-
dang dan b e r a t . Keadaan lingkungan f i s i k , l i n g k u n g a n non-
f i s i k dan pelayanan k e s e h a t a n digolongkan menjadi t i g a go-
l o n g a n y a i t u baik, cukup dan kurang.
EIasil p e n e l i t i a n menunjukkan t i d a k ada perbedaan mor-
b i d i t a s manula d i dalam dan d i l u a r P a n t i Wredha. T e t a p i
d i l i h a t d a r i j e n i s kelamin, ada perbedaan m o r b i d i t a s anta-
r a l a k i - l a k i dan perempuan, khususnya golongan p e n y a k i t
gangguan pernafasan. L a k i - l a k i l e b i h banyak menderita pe-
n y a k i t gangguan p e r n a f a s a n dibanding perempuan dengan jum-
S e b a g i a n b e s a r manula c o n t o h t e r g o l o n g " k u r u s ~ ~ ,
b a i k d i d a l a m inaupun d i l u a r p a n t i Wredha. % e t a p i b i l a
d i l i h a t r a t a - r a t a p e r s e n t a s e b e r a t badan menurut t i n g g i
badan d a r i a n ~ k a s t a n d a r t e r n y a t a d i l u a r F a n t i Wredha l e -
b i h b a i k d a r i d i dalam P a n t i ilrredha. R z t a - r a t a p e r s e n t a s e
b e r a t badan menurut t i n g g i b a d a n d i dalam P a n t i Wredha
77.4
-
+
13.3
p e r s e n dan d i l u a r P a n t i Wredha 83.2+
10.4
p e r s e n . R a d a r hemoglobin t i d a k ada p e r b e d a a n d i dalam
dan d i l u a r P a n t i Wredha.
D i l i h a t menurut j e n i s k e l a m i n , t e r n y a t a s t a t u s g i z i
perempuan l e b i h b a i k d a r i l a k i - l a k i , b a i k s e c a r a a n t r o p o -
m e t r i maupun s e c a r a pengukuran hemoglobin d a r a h .
U j i k o r e l a s i Spearman n e n u n j u k k a n t i d a l - ada hubungan
s t a t u s g i z i dengan m o r b i d i t a s p a d s manula, b a i k d i dalam
maupun d i l u a r P a n t i klredha. T e t a p i b i l a jumlah kedua ke-
lompok n a n u l a dignbu.ngkan, t e r n y a t a ada hubungan s t a t u s
g i z i s e c a r a antr!opometri dengan m o r b i d i t a s gangguan p e r n a -
f a s a n ; s e m a k i n b a i k s t a t u s g i z i s e c a r a a n t r o p o m e t r i sema-
k i n r e n d a h m o r b i d i t a s gangguan p e r n a f a s e n .
S e b a g i a n b e s a r manula d i dalam dan d i l u a r P a n t i Wre-
dha t e r g o l o n g mempunyai l i n g k u n g a n f i s i k "cukup" dengan
p e r s e n t a s e masingl-:masing 100.0 p e r s e n dan 53.4 p a r s e n .
U j i k o r e l a s i menunjukkan t i d a k ada hubungan l i n g k u n g a n f i -
S e j u m l a h
46.7
p e r s e n manula d i dalam P a n t i Wredha t e r -g o l o n g pada keadaan l i n z k u n g a n nonf i s i k "cukupl' dan 30.0
p e r s e n t e r g o l o n g "kurang11, sedang manula d i l u a r P a n t i Wre-
dho 55.7 p e r s e n t e r g o l o n g llcukupfl dan 13.3 p e r s e n t e r g o l o n g
" k u r a n g u . Keadaan d i 3.uar P a n t i wredha s e d i k i t l e b i h b a i k
d a r i d i dalam P a n t i Wredha. Uji k o r e l a s i menunjukkan ada
hubungan l i n g k u n g a n n o n f i s i k dengan m o r b i d i t a s manula, khu-
s u s n y a d e n ~ a n m o r b i d i t a s gangguan p e r e d a r a n d a r a h ; semakin
b a i k k e a d a a n l i n g k u n g a n n o n f ' i s i k semakin r e n d a h m o r b i d i t a s
gangguan p e r e d a r a n d a r a h .
Keadaan p e l a y a m ' c 'kesekiatan 6 i ' d & l s m P a n t i Yredha s e -
b z g i a n b e s a r t e r g o l o n g ucukup", sedang d i l u a r P a n t i Wredha
p e r s e n t a s e n y a m e r a t a . P e r s e n t a s e p e l a y a n a z k e s e h a t a n t e r -
g o l o n s " b a i k " dan lflcurang" d i l u e r 'cc:i ..re-;z l s b i n t i r l g -
g i d a r i d i aalam P e n t i ';!redha. Citemui p e r s e n t a s e t e r q o -
l o n z "hai:r" d i l u a r F z n t i X ~ e d h a s e j u n l a h 7 3 . 0 p e r s e n s e -
dang d i dalam P a n t i Wredh; hanya 10.0 p e r i e n . P e r s e n t a s e
t e r g o l o n g ' ' c L < < ' J . ~ ~ ~ d i d a l a c ; P s n t i Wredha 6 3 . 3 p e r s e n ? a n
d i l u a r P a n t i iiredha hanya
36.7
p e r s e n .U j i k o r e l a s i menunjuklran tidalc ada h ~ b i i n ~ a n pelayanar,
k e s e h a t s n dengan m o r b i d i t a s d i dalam mau2un d i l u a r P a n t i
wredha, t e t a p i menunjukican ada hubungan pada gabungan k e -
dua kelompok mnnuls; seinakin b a i k p e l a y a n a n k e s e h a t a n s e -