BENTUK DUKUNGAN KELUARGA TERHADAP SIKAP LANSIA DALAM MENJAGA KESEHATAN MENTALNYA
(Studi Kualitatif terhadap Lansia Wanita di Posyandu Lansia Harapan dan Jember Permai I di Kecamatan Sumbersari Kabupaten Jember)
SKRIPSI
Oleh
Ayu Nurmalasari NIM 062110101091
BAGIAN PROMOSI KESEHATAN DAN ILMU PERILAKU
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
i
BENTUK DUKUNGAN KELUARGA TERHADAP SIKAP LANSIA DALAM MENJAGA KESEHATAN MENTALNYA
(Studi Kualitatif terhadap Lansia Wanita di Posyandu Lansia Harapan dan Jember Permai I di Kecamatan Sumbersari Kabupaten Jember)
SKRIPSI
diajukan guna melengkapi tugas akhir dan memenuhi salah satu syarat untuk menyelesaikan Fakultas Kesehatan Masyarakat (SI)
dan mencapai gelar Sarjana Kesehatan Masyarakat
Oleh
Ayu Nurmalasari
NIM. 062110101091
BAGIAN PROMOSI KESEHATAN DAN ILMU PERILAKU FAKULTAS KESEHATAN MASYARAKAT
UNIVERSITAS JEMBER 2010
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
HALAMAN PERSEMBAHAN
Kupersembahkan skripsi ini kepada :
1. Ayah dan Ibundaku;
2. Kakak dan adik-adikku;
3. Kantrey Sugiarto, SH.;
4. Almamater yang selalu kubanggakan.
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
iii
HALAMAN MOTTO
Maka sesungguhnya bersama kesulitan ada kemudahan
Maka apabila engkau telah selesai (dari sesuatu utusan), tetaplah bekerja keras untuk urusan lain), dan hanya kepada Tuhan-mulah engkau berharap1
Masalah yang kita hadapi bukanlah cobaan tanpa guna, tapi sebuah proses menuju kesuksesan dan keberhasilan2
Sehat produktif, bahagia dan berguna untuk semua3
1 Al Quran, Surat Al Insyirah, ayat 6 dan 8
2Suhendro, Jalan Menuju Puncak, Bayu Media Publishing, Malang, 2000
3dr. Yosephine Silitonga, Dinas Kesehatan Sumatera Utara, 2010
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
HALAMAN PERNYATAAN
Saya yang bertanda tangan di bawah ini :
Nama : Ayu Nurmalasari
NIM : 062110101091
Menyatakan dengan sesungguhnya bahwa skripsi yang berjudul : Bentuk Dukungan
Keluarga terhadap Sikap Lansia dalam Menjaga Kesehatan Mentalnya (Studi
Kualitatif terhadap Lansia Wanita di Posyandu Lansia Harapan dan Jember Permai I di
Kecamatan Sumbersari Kabupaten Jember) adalah benar-benar hasil karya sendiri,
kecuali jika dalam pengutipan substansi disebutkan sumbernya dan belum pernah
diajukan pada institusi manapun, serta bukan karya jiplakan. Saya bertanggung jawab
atas keabsahan dan kebenaran isinya sesuai dengan skripsi ilmiah yang harus
dijunjung tinggi.
Demikian pernyataan ini saya buat dengan sebenarnya, tanpa adanya tekanan
dan paksaan dari pihak manapun serta bersedia mendapat sanksi akademik jika
ternyata di kemudian hari pernyataan ini tidak benar.
Jember, Oktober 2010
Yang menyatakan,
Ayu Nurmalasari
NIM 062110101091
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
v
HALAMAN PEMBIMBINGAN
SKRIPSI
BENTUK DUKUNGAN KELUARGA TERHADAP SIKAP LANSIA DALAM MENJAGA KESEHATAN MENTALNYA
(Studi Kualitatif terhadap Lansia Wanita di Posyandu Lansia Harapan dan Jember Permai I di Kecamatan Sumbersari Kabupaten Jember)
Oleh :
Ayu Nurmalasari
NIM 062110101091
Pembimbing
Dosen Pembimbing Utama : Elfian Zulkarnain, S.KM., M.Kes.
Dosen Pembimbing Anggota : Erdi Istiaji, S.Psi., M.Psi., Psikolog.
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
HALAMAN PENGESAHAN
Skripsi berjudul Bentuk Dukungan Keluarga terhadap Sikap Lansia dalam Menjaga
Kesehatan Mentalnya (Studi Kualitatif terhadap Lansia Wanita di Posyandu Lansia
Harapan dan Jember Permai I di Kecamatan Sumbersari Kabupaten Jember) telah diuji
dan disahkan oleh Fakultas Kesehatan Masyarakat Universitas Jember pada :
Hari : Senin
Tanggal : 18 Oktober 2010
Tempat : Ruang Rapat Fakultas Kesehatan Masyarakat Universitas Jember
Tim Penguji Ketua,
Drs. Husni Abdul Gani, M. S. NIP. 19560810 198303 1 003
Anggota I,
Elfian Zulkarnain, S.KM. M.Kes. NIP. 19730604 200112 1 003
Anggota II,
dr. Edwina Purwastuti
NIP. 19590428 198703 2 002 Sekretaris,
Erdi Istiaji, S.Psi., M.Psi., Psikolog. NIP. 19760613 200812 1 002
Mengesahkan
Dekan Fakultas Kesehatan Masyarakat
Universitas Jember
Drs. Husni Abdul Gani, M. S. NIP. 19560810 198303 1 003
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
vii
Forms of Family Support toward Elderly Attitudes in Keeping Their Mental Health (A Qualitative Study of Women Elderly at Posyandu Lansia Harapan and Jember
Permai I in Sumbersari District Jember Regency)
Ayu Nurmalasari
Health Promotion and Behavioral Sciences Department Public Health Faculty
Jember University
Abstract
This research was conducted to identify the influence of family support on the elderly attitudes in maintaining mental health of the women elderly at Posyandu Lansia Harapan and Jember Permai I Sumbersari District Jember Regency. The research was conducted using descriptive design by qualitative approach. In-depth interview was conducted on 8 respondents. Subjects were taken from the target by using snowball sampling technique. The interview was conducted to obtain more information about the studied variables, including forms of family support and the elderly attitudes on self-acceptance as old people, building positive relationships with others, doing activities in accordance with self-adaptation ability of the elderly to environmental stressors. From the results of in-depth interview of the level of family support, it was known that 7 respondent families had supports included in the ‘good’ category and 1 respondent family had support classified in ‘poor’ category. Meanwhile, for the level of attitude, it was known that there were 7 respondents who had attitudes that belonged to ‘supportive’ category, and there was 1 respondent whose attitude was in ‘less supportive’ category. The conclusion that can be drawn in this study is that the family support influences the attitude of the elderly in maintaining their mental health, and the factors that influence the attitude building of respondents are experience, environmental condition and the existence of people considered important.
Keywords : family support, elderly, mental health
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
RINGKASAN
Bentuk Dukungan Keluarga terhadap Sikap Lansia dalam Menjaga Kesehatan Mentalnya (Studi Kualitatif terhadap Lansia Wanita di Posyandu Lansia Harapan dan Jember Permai I di Kecamatan Sumbersari Kabupaten Jember); Ayu Nurmalasari, 062110101091; 2010; 185 halaman; Bagian Promosi Kesehatan dan Ilmu Perilaku Fakultas Kesehatan Masyarakat Universitas Jember.
Masalah kesehatan fsik lansia tidak dapat kita hindari, karena merupakan
proses alami yang akan terjadi pada setiap orang. Namun kondisi mental yang sehat
akan mampu memperlambat timbulnya masalah kesehatan secara fisik pada lansia,
sehingga perlu adanya upaya untuk menjaga kesehatan mental lansia demi
terbentuknya kualitas hidup lansia yang memadai. Adanya pemahaman lansia
terhadap fenomena pada tubuhnya, diharapkan akan terbentuk suatu sikap yang arif
dalam menghadapi permasalahan kesehatan yang akan terjadi padanya. Sikap seorang
lansia dalam menghadapi masa tuanya menjadi modal menentukan suatu tindakan
yang tepat bila ia menghadapi suatu permasalahan. Pembentukan pemahaman dan
sikap itu dapat berasal dari individu itu sendiri atau dari keluarga bahkan masyarakat
sekitar yang dipengaruhi oleh faktor fisik, biologis, sosial, psikologis, ekonomi dan
budaya. Faktor-faktor tersebut yang akan membentuk suatu sistem jaringan sosial
yang dapat memberi dukungan sosial bagi lansia.
Penelitian ini bertujuan untuk mengetahui karakteristik responden, tingkat
dukungan keluarga dan sikap responden yang tergabung dalam Posyandu Lansia
Harapan serta Jember Permai I dalam menjaga kesehatan mentalnya. Hasil dari
penelitian diharapkan dapat menjadi referensi kajian bagi keluarga dalam
memberikan dukungan dan perhatian yang baik bagi lansia untuk menjaga kesehatan
mentalnya, terutama bagi anggota keluarga yang tergolong lansia. Metode yang
digunakan dalam penelitian adalah deskriptif dengan pendekatan kualitatif.
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
ix
Penarikan subjek penelitian menggunakan teknik Snowball sampling, dan
menggunakan teknik wawancara mendalam untuk mendapatkan informasi yang lebih
dalam tentang variabel-variabel yang diteliti. Data yang diperoleh kemudian
dianalisis dengan mengadakan pemeriksaan keabsahan data yang ditujukan untuk
melihat bagaimana karakteristik responden, dukungan keluarga dan sikap responden
dalam menjaga kesehatan mentalnya.
Hasil wawancara mendalam pada responden menunjukkan bahwa 6 orang
berusia 60-69 tahun dan 2 orang lainnya berusia > 70 tahun. Terdapat perbedaan
tingkat pendidikan antara dua kelompok responden, yaitu pada kelompok yang
berstatus janda 2 diantaranya tidak tamat SD dan 2 orang lainnya tamat SD.
Sedangkan untuk kelompok responden yang masih memiliki pasangan hidup,
seluruhnya telah tamat SMA. Untuk jumlah anak, terdapat 6 responden yang
memiliki anak ≤ 4 orang dan 2 responden lainnya memiliki anak > 4 orang. Sebagian
besar tingkat dukungan keluarga responden dalam menjaga kesehatan mental lansia
termasuk dalam kategori baik, hanya terdapat 1 keluarga responden yang
dukungannya termasuk kategori kurang. Sebagian besar responden memiliki sikap
yang mendukung dalam menjaga kesehatan mentalnya, hanya terdapat 1 responden
yang sikapnya termasuk dalam kategori kurang mendukung.
Faktor yang mempengaruhi responden dalam membentuk sikap untuk
menerima diri sebagai lansia dan menyesuaikan diri terhadap stressor lingkungan
adalah keberadaan orang yang dianggap penting dan kondisi lingkungan rumah
mereka. Untuk pembentukan sikap dalam berhubungan positif dengan orang lain dan
beraktivitas sesuai dengan kemampuan responden, banyak dipengaruhi oleh faktor
pengalaman responden. Berdasarkan penelitian tersebut, pihak keluarga lansia
diharapkan dapat mendampingi para lansia dalam mengikuti kegiatan Posyandu
Lansia untuk mencari informasi tentang perubahan kondisi fisik dan mental yang
dialami lansia, sehingga dapat memahami karakter lansia dan memberikan perhatian
yang sesuai dengan apa yang dibutuhkan oleh lansia.
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
KATA PENGANTAR
Syukur Alhamdulilah kami panjatkan kehadirat Allah SWT karena atas
rahmat dan karunia-Nya, penulis dapat menyelesaikan skripsi yang berjudul ”Bentuk
Dukungan Keluarga terhadap Sikap Lansia dalam Menjaga Kesehatan
Mentalnya (Studi Kualitatif terhadap Lansia Wanita di Posyandu Lansia
Harapan dan Jember Permai I di Kecamatan Sumbersari Kabupaten Jember)”,
sebagai salah satu persyaratan akademis untuk menyelesaikan Program Pendidikan
Strata Satu (S1) Kesehatan Masyarakat di Fakultas Kesehatan Masyarakat
Universitas Jember.
Penyusunan skripsi ini tidak lepas dari bantuan berbagai pihak, maka penulis
menyampaikan terima kasih dan penghargaan yang setinggi-tingginya kepada Bapak
Elfian Zulkarnain, S.KM., M.Kes., selaku Dosen Pembimbing Utama dan Ketua
Bagian Promosi Kesehatan dan Ilmu Perilaku Fakultas Kesehatan Masyarakat
Universitas Jember, serta Bapak Erdi Istiaji, S.Psi., M.Psi., Psikolog., selaku Dosen
Pembimbing Anggota yang telah memberi petunjuk, saran, arahan serta motivasi
sehingga skripsi ini dapat tersusun dengan baik.Dalam kesempatan ini, tak lupa pula
penulis menyampaikan penghargaan yang setinggi-tingginya dan ucapan terima kasih
yang setulus-tulusnya kepada berbagai pihak yakni :
1. Bapak Drs. Husni Abdul Gani, MS., selaku Dekan Fakultas Kesehatan
Masyarakat Universitas Jember dan Ketua Penguji yang telah memberikan
kritikan dan saran dalam penulisan skripsi ini;
2. dr. Edwina Purwastuti, selaku Kepala Puskesmas Sumbersari Kecamatan
Sumbersari Kabupaten Jember dan Anggota Penguji yang telah banyak
memberikan masukan dalam penulisan skripsi ini;
3. Semua guru dan Dosen yang telah mengajarkan banyak hal dalam mencapai
cita-cita, serta seluruh jajaran Staf FKM, terima kasih atas bantuan dalam proses
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
xi
4. Keluarga Posyandu Lansia Harapan dan Jember Permai I, Bapak Kusmargono,
Ibu Panca dan Ibu Sriminarti, terima kasih atas nasehat serta
pengalaman-pengalaman yang memberikan inspirasi;
5. Ayahanda Mahmud Nuruddin dan Ibunda Nurlaila yang selalu memberikan doa,
restu, dan kasih sayang yang tulus hingga saya bisa meraih cita-cita hidup ini;
6. Kakakku Mala Yulianita dan adik-adikku, Yusmar Haritsa, Dinda, Mirsa, Feby,
Rama, terima kasih atas semangat dan keceriaan yang selalu kita lewati bersama;
7. Keluarga Bapak Budi Paryono, S.Pd. dan Ibu Sri Suhartini, S.Pd., terima kasih
atas doa, nasehat dan dukungan yang tulus sampai saat ini;
8. Kantrey Sugiarto, SH., terima kasih telah menularkan semangat dan selalu
mendampingi dalam menghadapi segala tantangan yang ada;
9. Sahabat-sahabatku, Vista, Dika, Ria, Nisa, Puput, Rizal, Rangga, Alex, Ony dan
Fian yang telah memberikan warna dan keceriaan tersendiri dalam hidupku.
Semoga kebersamaan ini akan selalu terjaga hingga anak cucu kita. Amin;
10.Teman-teman seperjuangan, Bayu, Yanies, Roys, Ulvi, Nuri, Afif, teman-teman
pemintan PKIP dan angkatan 2006 yang terus memberi masukan dan semangat di
tiap harinya;
11.Keluarga Besar KSR PMI Unit Universitas Jember, terima kasih atas pengalaman
dan persaudaraan yang tak akan terlupakan;
12.Keluarga Kalem Tua, terima kasih atas kebersamaan kita selama ini, semoga
persaudaraan ini akan terus terjalin;
13.Serta semua pihak yang telah banyak membantu, baik secara langsung maupun
tidak langsung yang tidak dapat penulis sebutkan satu per satu.
Penulis berharap akan adanya kritik serta saran yang membangun dari semua
pihak yang membaca demi sempurnanya skripsi ini. Atas perhatian serta
dukungannya, penulis mengucapkan terima kasih.
Jember, Oktober 2010 Penulis
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
DAFTAR ISI
Halaman
HALAMAN JUDUL ... i
HALAMAN PERSEMBAHAN ... ii
HALAMAN MOTTO ... iii
HALAMAN PERNYATAAN... iv
HALAMAN PEMBIMBINGAN ... v
HALAMAN PENGESAHAN ... vi
ABSTRACT ... vii
RINGKASAN ... viii
KATA PENGANTAR ... x
DAFTAR ISI ... xii
DAFTAR GAMBAR ... xvi
DAFTAR TABEL ... xvii
DAFTAR LAMPIRAN ... xviii
DAFTAR SINGKATAN ... xix
DAFTAR ARTI LAMBANG ... xx
BAB 1. PENDAHULUAN ... 1
1.1 Latar Belakang ... 1
1.2 Perumusan Masalah ... 8
1.3 Tujuan dan Manfaat ... 8
1.3.1 Tujuan ... 8
1.3.2 Manfaat ... 9
BAB 2. TINJAUAN PUSTAKA ... 10
2.1 Usia Lanjut (Usila) ... 10
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
xiii
2.1.2 Batasan Penduduk Usila ... 11
2.2 Kesehatan Mental ... 14
2.2.1 Pengertian Kesehatan Mental ... 14
2.2.2 Prinsip-prinsip Kesehatan Mental ... 15
2.2.3 Tanda-tanda Mental Sehat ... 17
2.2.4 Upaya Mencapai Kesehatan Mental ... 19
2.3 Keluarga ... 21
2.4 Dukungan Keluarga ... 23
2.4.1 Pengertian Dukungan Keluarga ... 23
2.4.2 Sumber Dukungan Keluarga ... 24
2.4.3 Manfaat Dukungan Keluarga ... 24
2.4.4 Bentuk Dukungan Keluarga ... 26
2.5 Konsep Perilaku... 30
2.5.1 Domain Perilaku ... 30
2.5.2 Perubahan-perubahan Perilaku ... 32
2.5.3 Aspek Sosio-Psikologi Perilaku Kesehatan... 33
2.6 Sikap ... 35
2.6.1 Pengertian Sikap ... 35
2.6.2 Kriteria Sikap... 36
2.6.3 Struktur Sikap ... 37
2.6.4 Fungsi Sikap ... 38
2.6.5 Pembentukan Sikap ... 39
2.7 Kerangka Konseptual ... 41
BAB 3. METODE PENELITIAN ... 43
3.1 Jenis Penelitian ... 43
3.2 Lokasi dan Waktu Penelitian ... 43
3.2.1 Lokasi Penelitian ... 43
3.2.2 Waktu Penelitian ... 44
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
3.3 Sasaran dan Penentuan Informan Penelitian ... 44
3.3.1 Sasaran Penelitian ... 44
3.3.2 Penentuan Informan Penelitian... 44
3.4 Variabel Penelitian dan Definisi Operasional ... 46
3.4.1 Variabel Penelitian ... 46
3.4.2 Definisi Operasional ... 47
3.5 Data dan Sumber Data ... 49
3.6 Teknik dan Instrumen Pengumpulan Data ... 51
3.6.1 Teknik Pengumpulan Data ... 51
3.6.2 Instrumen Pengumpulan Data ... 53
3.7 Teknik Penyajian dan Analisis Data... 53
3.7.1 Teknik Penyajian Data ... 53
3.7.2 Analisis Data ... 54
3.8 Alur Penelitian ... 56
BAB 4. HASIL DAN PEMBAHASAN ... 57
4.1 Posyandu Lansia ... 57
4.2 Karakteristik Responden ... 60
4.2.1 Umur ... 61
4.2.2 Pendidikan ... 61
4.2.3 Status Perkawinan ... 62
4.2.4 Jumlah Anak ... 62
4.3 Dukungan Keluarga dalam Menjaga Kesehatan Mental Lansia. 63 4.3.1 Dukungan Keluarga terhadap Lansia dalam Penerimaan Diri Sebagai Lansia ... 63
4.3.2 Dukungan Keluarga terhadap Lansia dalam Menjalin Hubungan Positif dengan Orang Lain ... 67
4.3.3 Dukungan Keluarga terhadap Lansia dalam Beraktivitas sesuai
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
xv
4.3.4 Dukungan Keluarga terhadap Lansia dalam Menyesuaikan Diri
terhadap Stressor Lingkungan ... 74
4.3.5 Tingkat Dukungan Keluarga terhadap Lansia dalam Menjaga Kesehatan Mentalnya ... 77
4.4 Sikap Lansia dalam Menjaga Kesehatan Mentalnya... 80
4.4.1 Sikap Lansia dalam Penerimaan Diri sebagai Lansia... 80
4.4.2 Sikap Lansia dalam Menjalin Hubungan Positif dengan Orang Lain ... 83
4.4.3 Sikap Lansia dalam Beraktivitas sesuai dengan Kemampuannya ... 86
4.4.4 Sikap Lansia dalam Menyesuaikan Diri terhadap Stressor Lingkungan ... 90
4.4.5 Tingkat Sikap Lansia dalam Menjaga Kesehatan Mentalnya ... 94
BAB 5. PENUTUP ... 99
5.1 Kesimpulan ... 99
5.2 Saran ... 100
DAFTAR PUSTAKA ... 102
LAMPIRAN ... 106
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
DAFTAR GAMBAR
Halaman
[image:17.595.19.583.72.814.2]Gambar 2.1 Teori SOR ... 33
Gambar 2.2 Interaksi Perilaku Kesehatan ... 34
Gambar 2.3 Proses Terbentuknya Sikap dan Reaksi ... 36
Gambar 2.4 Kerangka Konseptual ... 42
Gambar 3.1 Alur Penelitian ... 56
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
xvii
DAFTAR TABEL
[image:18.595.22.581.241.828.2]Halaman
Tabel 3.1 Definisi Operasional ... 47
Tabel 4.1 Karakteristik Lansia Wanita di Posyandu Lansia Harapan dan Jember
Permai I Kecamatan Sumbersari Kabupaten Jember Tahun 2010 ... 60
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
DAFTAR LAMPIRAN
Halaman
A. Pernyataan Persetujuan (Informed Consent) ... 106
B. Panduan Wawancara Mendalam ... 107
C. Transkip Wawancara Mendalam ... 110
D. Hasil Rekapitulasi Wawancara Mendalam ... 162
E. Surat Ijin Penelitian ... 163
F. Dokumentasi Penelitian ... 165
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
xix
DAFTAR SINGKATAN
Litbang = Penelitian dan Pengembangan
Lansia = Lanjut Usia
Depkes RI = Departemen Kesehatan Republik Indonesia
WHO = World Health Organization
SOR = Stimulus-Organisme-Response
BPS = Badan Pusat Statistik
Kab. = Kabupaten
Puskesmas = Pusat Kesehatan Masyarakat
Posyandu = Pos Pelayanan Terpadu
No. = Nomor
SR = Sekolah Rakyat
SMEA = Sekolah Menengah Ekonomi Atas
SD = Sekolah Dasar
SMA = Sekolah Menengah Atas
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
DAFTAR ARTI LAMBANG
% = Persentase
- = Sampai dengan
: = Perbandingan
. = Titik
, = Koma
( ) = Tanda kurung
“ “ = Tanda kutip
≤ = Kurang dari atau sama dengan
> = Lebih dari
N = Jumlah total
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id
http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id http://digilib.unej.ac.id