PENGENALAN
Dato’ Onn merupakan anak keempat daripada lapan orang adik-beradik yang
dilahirkan di Bukit Gambir, Johor Bahru, Johor pada 3 Februari 1895. Beliau ialah
anak Dato’ Ja’afar Hj. Muhammad yang merupakan Menteri Besar Johor yang
pertama. Dato’ Onn mempunyai adik-beradik yang ramai kerana Dato’ Ja’afar
berkahwin sebanyak lima kali dan dikurniakan 13 orang anak. Dato’ Onn adalah
kesembilan dan berketurunan Melayu dan Turki yang mana ibu Dato’ Onn iaitu
Ruqayah Hanim Abdullah berasal daripada Sacrcia, Turki yang telah dibawa oleh
Sultan Abu Bakar pada tahun 1879 ke Tanah Melayu. Dato’ Onn telah menerima
pendidikan di Alderburgh Lodge School di Suffolk, England dan Dato’ Onn
kemudiannya telah kembali ke tanah air untuk melanjutkan pelajarannya di Maktab
Melayu Kuala Kangsar, Perak.1 Kepulangan Dato’ Onn semula ke Tanah Melayu
dikatakan adalah disebabkan peranan yang dimainkan oleh British yang bimbang
hubungan akrab diantara Dato’ Onn dengan Tengku Mahkota Johor ketika mereka
belajar di luar negara bersama-sama. Pada tahun 1919 Dato’ Onn telah menjadi kerani
pelatih di Pejabat Kerajaan Johor.2 Semasa era penjajahan Jepun, beliau berkerja
sebagai Pengawal Makanan Johor dan dengan kedudukan yang itu beliau
bertanggungjawab membahagikan beras ke daerah penting negeri Johor seperti
Segamat,Kluang, Labis, Pagoh dan Muar. Dengan kedudukan itu, Dato’ Onn
dikatakan dapat membantu pasukan anti-Jepun terutamanya anggota-anggota
Kesatuan Melayu Muda di Batu Pahat dan Muar dengan memberi bantuan beras
kepada mereka tanpa pengetahuan Jepun.3 Semasa pengenalan Malayan Union oleh
1 Matlob, Dato’ Onn Jaafar Negarawan Melayu Yang Unggul, Johor: Badan Bookstore SDN. BHD. 1992, hlm 3.
2 Abdullah Zakariah Ghazali & Adnan Haji Nawang, Biografi Tokoh Pilihan Malaysia, Kuala Lumpur: Universiti Malaya, 1997, hlm 119.
British di Tanah Melayu, Dato’ Onn dengan lantang telah menentang Malayan Union
kerana akan menghakiskan kedudukan raja-raja Melayu dan ketuanan orang Melayu
sendiri kerana prinsip Jus Soli dalam Malayan Union dan Tanah Melayu akan
dijadikan sebagai tanah jajahan mahkota British yang bermaksud Tanah Melayu akan
PERJUANGAN DATO’ ONN MENENTANG MALAYAN UNION AKHBAR
Penglibatan Dato’ Onn dalam bidang politik boleh dilihat sejak tahun 1930
apabila beliau dilantik sebagai pengarang dalam akhbar Warta Malaya.4 Penglibatan
Dato Onn dalam bidang akhbar disebabkan kesempitan hidup yang beliau alami pada
ketika itu kerana setelah kematian bapanya Dato Jaafar semua hartanya telah dilelong
oleh Sultan Ibrahim yang merupakan sultan Johor pada ketika itu. Tindakan ini
dilakukan oleh Sultan Ibrahim kerana dikatakan Dato Jaafar telah berhutang kepada
kerajaan Johoe sebanyak $21000.5 Pada tahun 1934 Dato Onn telah ditawarkan oleh
Syed Ali Abbas Al Attas menjadi pengarang akhbar Lembaga Malaya dan
kemudiannya pada tahun 1935 Dato Onn telah ditawarkan menjadi pengarang
Lembaga.6 Manakala, pada akhir tahun 1935 Dato’ Onn telah menjadi pengarang
Warta Ahad, untuk cawangan akhbar Warta Malaya.7
Penglibatan Dato’ Onn dalam bidang akhbar secara tidak langsung
membolehkan beliau menjadi penggerak untuk menimbulkan kesedaran dalam
kalangan orang Melayu yang sering ditindas akibat dasar-dasar yang diperkenalkan
oleh pihak British. Buktinya, dalam ruangan Pak Pandirnya, telah membidas dasar
negatif British terhadap raja-raja Melayu, negeri-negeri Melayu dan orang Melayu.8
Hal ini, kerana dasar pemerintahan yang dijalankan oleh British di Tanah Melayu
lebih mengambil berat terhadap orang Cina sedangkan tidak banyak perubahan dan
pembaharuan yang dibawa oleh British bagi meningkatkan kehidupan orang Melayu.
4 Matlob, Dato’ Onn Jaafar Negarawan Melayu Yang Unggul, hlm 7.
5 Abdullah Zakariah Ghazali & Adnan Haji Nawang, Biografi Tokoh Pilihan Malaysia, hlm 119.
6 Ibid, hlm 120.
7 Ramlah Adam, Dato Onn Ja’afar Pengasas Kemerdekaan, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, 1993, hlm 26.
malah, Dato’ Onn juga tidak berpuas hati dengan tindakan British yang merampas
kedudukan raja-raja Melayu sebagai pemerintahan yang tertinggi di Tanah Melayu.
Selain itu, Dato Onn juga telah mengkritik British dalam penulisannya kerana
British dilihat tidak mengutamakan orang tempatan bagi mengisi jawatan dalam
kerajaan, sebaliknya British telah membawa masuk ramai pegawai Eropah berkhidmat
dalam pentadbiran kerajaan, wal hal mereka tidak tahu dengan pemikiran dan budaya
yang diamalkan oleh orang tempatan.9 Dalam usaha Dato’ Onn untuk menimbulkan
kesedaran dalam kalangan orang Melayu, beliau juga turut mengkritik sikap orang
Melayu yang sering leka dan berbalah yang dianggap sebagai punca kemunduran
mereka. Di samping itu, Dato’ Onn juga turut mengkritik sikap orang Melayu yang
tidak mementingkan pendidikan untuk anak-anak mereka sedangkan pendidikan
merupakan kunci utama bagi membangunkan orang Melayu yang mereka ini sedang
dijajah oleh British. Pada ketika itu, orang Melayu dilihat sering mengamalkan hidup
yang sia-sia kerana suka membazir, bersuka-ria dan tiada penyatuan sesama sendiri.10
9 Ramlah Adam, Dato Onn Ja’afar Pengasas Kemerdekaan, hlm 32.
KESATUAN MELAYU SEMENANJUNG JOHOR
Pada tahun 1946, sebuah Persatuan Melayu telah ditubuhkan di selatan Tanah
Melayu dengan nama Pergerakan Melayu Semenanjung Johor (PMSJ). Penubuhan
Pergerakan Melayu Semenanjung Johor telah ditubuhkan hasil dari persetujuan yang
telah dicapai oleh 8 buah persatuan diantara beberapa buah Persatuan Melayu dan
Perwakilan Daerah yang terdapat di seluruh negeri Johor, seperti Persatuan Melayu
Kluang, Persatuan Melayu Batu Pahat, Persatuan Melayu Johor Bharu dan
sebagainya.11 PMSJ di bawah pimpinan Dato' Onn bin Jaafar ditubuhkan dengan
tujuan untuk menentang Malayan Union, menyatukan dan mengawal keselamatan
orang-orang Melayu akibat dari pergaduhan kaum yang berlaku di Batu Pahat dan
kemudian telah merebak ke Kuala Pilah, Lambar Kanan di Teluk Anson, Kuala
Kangsar dan Raub.
Tujuan utama Persatuan Melayu Semenanjung Johor ditubuhkan adalah untuk
menyatukan orang-orang Melayu dan berjuang serta mempertahankan hak-hak dan
kedudukan istimewa orang-orang Melayu supaya mereka akan kasih dan sayang
kepada negara mereka dan bekerjasama dengan Kerajaan dan sesama mereka. Malah,
PMSJ telah bergerak secara aktif untuk membangkitkan kesedaran bagi menentang
Malayan Union. Ekoran daripada itu, beberapa bulan kemudian, pergerakan Persatuan
Melayu Semenanjung Johor telah menjadi asas kepada penubuhan satu pertubuhan
yang lebih besar yang bercorak nasional bagi mewakili orang Melayu diseluruh
negeri-negeri Melayu yang dinamakan Persatuan Kebangsaan Melayu Bersatu atau
yang lebih dengan nama UMNO (United Malay National Organization).12
DEMONTRASI AMAN
Dalam perjuangan Dato Onn menetang pengenalan Malayan Union di Tanah
Melayu beliau telah mengadakan demontrasi secara aman bagi membantah tindakan
Harold MacMichael bagi memperoleh tanda tangan dari raja-raja Melayu. Hal ini, di
sebabkan raja-raja Melayu tidak diberi ruang untuk bermesyuarat dengan majlis
jemaah menteri masing-masing sebelum menurunkan tanda tangan bagi
mempersetujui penubuhan Malayan Union di Tanah Melayu.13 Selain itu, tindakan
Harold MacMichael yang mengugut akan menurunkan raja-raja Melayu dari takhta
mereka yang sah jika enggan menurunkan tanda tangan bagi mempersetujui
penubuhan Malayan Union juga telah membangkitkan kemarahan Dato’ Onn dan
orang Melayu secara amnya kerana Harold Machael tidak mempunyai sebarang kuasa
untuk menurunkan raja-raja Melayu dari takhta kerajaan.
Tindakan yang telah dibuat oleh Harold MacMichael sebenarnya merupakan
satu rancangan rapi yang telah dibuat oleh British sejak Januari 1943 oleh Pejabat
Perang, Pejabat India dan Pejabat Tanah Jajahan iaitu sebelum British kembali ke
Tanah Melayu selepas Perang Dunia Kedua.14 Semasa di London British telah
merancang untuk memperkenalkan Malayan Union di Tanah Melayu setelah mereka
kembali ke Tanah Melayu semula yang kononnya untuk menyeragamkan sistem
pentadbiran Tanah Melayu. Hakikat yang sebenarnya, British ingin terus berkuasa di
Tanah Melayu kerana kaya dengan sumber alam dan Malayan Union sebenarnya
hanya tipu muslihat British agar seoalah-oleh Tanah Melayu tidak di jajah kerana
dalam Pertubuhan Bangsa-bangsa Bersatu (PBB) telah menetapkan supaya semua
kuasa kolonial membebaskan semua tanah jajahan mereka. Jika, British menjajah
Tanah Melayu secara langsung iannya akan mencalarkan imej British sebagai kuasa
besar kerana tidak mematuhi perjanjian yang telah dibuat dalam PBB.
Bagi membantah Malayan Union Dato’ Onn dan rakan-rakannya telah
menjelajah seluruh Tanah Melayu bagi membangkitkan kesedaran dikalangan orang
Melayu untuk bersama-sama menentang Malayan Union. Hasilnya, ianya telah di
zahirkan melalui demontrasi secara aman telah dilakukan oleh orang Melayu baik.
Buktinya, demontrasi telah dilakukan di Kota Bharu Kelantan, Johor Bharu Johor dan
Alor Setar Kedah.15 Selain itu, orang perseorangan dan persatuan-persatuan negeri
Melayu juga turut menghantar telegram bantahan kepada kerajaan England.16 Dalam
demontrasi aman yang diadakan oleh Dato’ Onn dan orang-orang Melayu yang lain
mereka sering menggunakan slogan “Tanah Melayu hak Melayu, Malayan Union
tidak dikehendaki” dan “Bersatu teguh bercerai Roboh” untuk menentang Malayan
Union.
15 S. Hashim Ahmad, Onn Jaafar, Bapa Gerakan Nasionalis Tanah Melayu, Kuala Lumpur: Revolusi Rekaria Sdn Bhd, 2009, hlm 26 & 27.
KONGRES MELAYU
Kongres Melayu adalah tempat lahirnya permuafakatan para pemimpin dan
cendikiawan Melayu pada ketika itu bagi menentang strategi Inggeris menghapuskan
maruah Raja-raja Melayu melalui pengenalan Malayan Union dan kemudiannya
lahirnya idea bagi mewujudkan sebuah persatuan bagi memperjuangkan nasib dan hak
orang Melayu iaitu United Malay National Organization (UMNO) untuk dijadikan
‘bahtera’ perjuangan bangsa Melayu. Hal ini, kerana rancangan Malayan Union yang
diperkenalkan pada British pada 1946, telah menjadi faktor langsung yang
membangkitkan kemarahan orang Melayu. Justeru, pada Mei 1946, Dato Onn telah
memimpin orang-orang Melayu dalam satu demonstrasi membantah rancangan
Malayan Union. Buktinya, pada 1 hingga 4 Mac 1946, sebanyak 41 buah persatuan
Melayu yang telah dihadiri seramai 107 orang wakil telah berhimpun di Kelab Sultan
Sulaiman, Kuala Lumpur untuk menghadiri Kongres Melayu yang pertama diadakan
untuk menentang Malayan Union.17
Kongres Melayu kedua pula telah diadakan pada 30 hingga 31 Mac 1946
untuk membantah pengisytiharan Malayan Union yang diistihar pada 1 april 1946.18
Kongres Melayu Kedua seramai 9 orang wakil dari persatuan-persatuan negeri
Melayu telah hadir dan telah memutuskan tiga perkara penting sebagai tindakan lanjut
untuk menentang Malayan Union yang antaranya, ialah dengan melakukan pemulauan
terhadap perlantikkan Sir Edward Gent sebagai Gabenor Malayan Union oleh
raja-raja Melayu dan orang Melayu yang menganggotai pentadbiran Malayan Union.
Misalnya, Dato Onn telah menuntut orang Melayu supaya berkabung selama 7 hari
dengan melilitkan kain putih pada songkok sebagai tanda membantah Malayan Union.
Kongres Melayu Ketiga pula telah diadakan di Istana Besar Johor Bahru pada
1 Mei 1946. Hasil dari penubuhan Kesatuan Melayu Semenanjung Johor
kemudiannya telah menjadi titik tolak kepada penubuhan UMNO pada 11 Mei 1946
yang akhirnya menjadi sebuah pertubuhan utama yang memperjuangkan suara dan
hak politik orang Melayu. hasil kongres yang diadakan ini juga telah membuka mata
British bertapa teguh dan berungguhnya orang Melayu untuk menentang Malayan
Union sehingga ramai pegawai British pada ketika itu telah melaporkan kepada
kerajaan British di London bertama tidak terkawalnya keadaan politik Tanah Melayu
pada ketika itu kerana orang Melayu telah bersatu demi membantah Malayan Union.19
UNMO
Dato’ Onn Jaafar merupakan antara individu yang telah mencetuskan
penubuhan sebuah parti politik yang mampu menyatukan parti politik orang Melayu
di seluruh Tanah Melayu yang dianggap mampu dijadikan wadah perjuangan
membela nasib bangsa Melayu pada ketika itu. Objektif utama penubuhan parti
UMNO ditubuhkan pada 11 Mei 1946 di Istana Besar Johor Bharu dan telah melantik
Dato’ Onn sebagai Yang Dipertua UNMO yang pertama.20 Tujuan utama UMNO di
tubuhkan adalah bagi menentang penubuhan Malayan Union yang akan
menghapuskan ketuanan orang Melayu sebagai penduduk asal Tanah Melayu. Selain
itu, UMNO semasa dibawah pimpinan Dato’ Onn juga telah mendapat sokongan yang
padu daripada orang Melayu dan Raja-raja Melayu. Malah, perjuangan UMNO
dibawah pimpinan Dato’ Onn bagi menentang Malayan Union turut mendapat
sokongan daripada beberapa pegawai British.
Sebagai contoh, antara bekas pegawai British yang turut menentang Malayan
Union di Tanah Melayu adalah seperti Frank Swettenham, R. 0. Winstedt, George
Maxwell, dan Ronald Braddell turut menyuarakan bantahan terhadap Malayan Union,
di mana mereka turut menganggap Malayan Union sebagai satu sistem pemerintahan
yang hendak merampas hak dan kedaulatan raja-raja Melayu dan sebagai satu sistem
kolonisme atau penjajahan bercorak baru yang hendak dibuat oleh kerajaan Britain.21
Hal ini, kerana mereka telah lama tinggal di Tanah Melayu dan turut memahami corak
politik dan budaya orang Melayu. jika rancangan Malayan Union diteruskan mereka
khuatir akan wujudnya satu penentangan yang lebih dasyat dan radikal oleh orang
Melayu terhadap British bagi menghapuskan Malayan Union.
20 Mustafa Meon & Salleh Hamzah, Onn Jaafar Melakar Sejarah Perjuangan Bangsa Di Batu Pahat, hlm 13.
Kesungguhan Dato’ Onn dalam memimpin UMNO untuk menentang Malayan
Union juga terserlah apabila menggunakan slogan Hidup Melayu sebagai wadah
perjuangannya.22 Disamping itu, sifat perjuangan parti ini yang dianggap bercorak
diplomasi juga secara tidak langsung telah menarik minat British untuk berunding
dengan UMNO berbanding dengan parti-parti politik lain di Tanah Melayu dalam
memansuhkan Malayan Union dan bagi menentutkan corak pentadbiran Tanah
Melayu ke arah berkerajaan sendiri. Hal ini, kerana British tidak mahu parti politik
yang radikal mentadbir Tanah Melayu suatu hari nanti kerana akan menggugat
kepentingan ekonominya di Tanah Melayu. Kelantangan perjuangan Dato’ Onn dan
UMNO dalam menentang Malayan Union juga telah mengundang simpati British
terhadap orang Melayu dan akhirnya Jawatankuasa Kerja ditubuhkan bagi
membincang dan mendraf perlembagaan Persekutuan Tanah Melayu.23
Pada 21 Januari 1948, bertempat di King Hotel, Kuala Lumpur, perjanjian
1948 telah di tanda tangani oleh lapan Raja-raja Melayu dan kerajaan British,
manakala Sultan Johor hanya menandatangani perjanjian tersebut pada 22 Januari
1948 setelah dipujuk oleh Dato’ Onn.24 Dengan perjanjian ini juga menyaksikan Dato’
Onn dan UMNO telah berjaya mengembalikan status quo politik orang Melayu dan
Raja-raja Melayu ke taraf asal sebelun tahun 1941.25 Perlembagaan Persekutuan
Tanah Melayu juga menandakan berakhirnya Malayan Union dan permualaan untuk
rakyat Tanah Melayu ke arah berkerajaan sendiri tanpa campur tangan British.
22 S. Hashim Ahmad, Onn Jaafar, Bapa Gerakan Nasionalis Tanah Melayu, hlm 43. 23 Abdullah Zakariah Ghazali & Adnan Haji Nawang, Biografi Tokoh Pilihan
MEMUJUK RAJA-RAJA MELAYU
Perjuangan Dato’ Onn dalam menentang Malayan Union tidak hanya boleh
dilihat perjuangannya melalui akhbar dan berpersatuan sahaja, tetapi perjuangan Dato
Onn jga boleh dilihat melalui permujukkan yang dilakukan oleh beliau terhadap
raja-raja Melayu. Memujuk raja-raja-raja-raja Melayu yang di maksudkan ialah Dato Onn dan
sahabat-sahabatnya telah berjumpa dengan raja-raja Melayu supaya memulau
perlantikkan Gabenor Malayan Union yang pertama iaitu Sir Edward Gent dengan
tidak menghadiri majlis perlantikkan tersebut dan jika ada Raja-raja Melayu yang
menghadiri majlis tersebut maka rakyat akan derhaka.26 Hal ini, disebabkan Dato’
Onn dan orang Melayu yang lain sedar Malayan Union akan menyebabkan mereka
akan kehilangan kuasa di negara mereka sendiri. Hasil dari pemujukkan yang telah
dibuat oleh Dato Onn agar Raja-raja Melayu memboikot atau memulau perlantikkan
Sir Edward Gent dapat dilihat apabila tiada seorang pun raja Melayu yang menghadiri
perlantikkan tersebut.
Buktinya, pada 1 April 1946 menjelang seperti mana yang dinanti-nantikan
oleh British menyaksikan tiada seorang pun Raja Melayu dan pembesar Melayu lain
turut serta dalam upacara mengisytiharkan Edward Gent sebagai Gabenor Malayan
Union yang pertama. Malah, cuma seorang sahaja orang Melayu yang menghadiri
majlis perlantikkan tersebut kerana terpaksa bertugas pada ketika itu sebagai
pengawal pengiring kepada Sir Edward Gent yang merupakan seorang Askar Melayu
Diraja. Beliau terpaksa menghadiri majlis perlantikkan Edward Gent disebabkan
disiplin sebagai seorang tentera yang harus dipatuhi oleh beliau. Apa yang terjadi ini
juga dapat dibuktikan dengan jelas bertama orang Melayu begitu membantah dan
benci terhadap pihak British dan pengistiharan Malayan Union dan ianya juga telah
membuka mata British untuk mendengar suara orang Melayu ketika itu.
Ekoran dari bantahan dan pemulauan tersebut, satu rundingan telah diadakan
antara Edward Gent, raja-raja Melayu dan Dato’ Onn pada 1 Februari 1948 bagi
menyelesaikan konflik yang berlaku dan mengetahui padangan orang Melayu
terhadap Malayan Union dengan lebih jelas.27 Oleh itu, hasil dari kandungan
perundingan yang telah dibuat telah memutuskan bahawa Malayan Union akan
digantikan dengan sau pemerintahan baru iaitu pentadbiran persekutuan sebagai
langkah awal untuk orang Melayu ke arah berkerajaan sendiri. Maka dengan ini pada
Februari 1948, menyaksilan Malayan Union telah dibubarkan oleh pihak British.28
27 Abdullah Zakariah Ghazali & Adnan Haji Nawang, Biografi Tokoh Pilihan Malaysia, hlm 126.
PENUTUP
Kesimpulannya, Dato’ Onn telah memainkan peranan yang penting dalam
menaikkan semangat nasionalisme orang Melayu untuk menentang Malayan Union.
Beliau juga boleh dianggap sebagai seorang yang berkarisma tinggi dalam
menggerakkan orang Melayu ke arah satu pertubuhan yang bercorak nasionalisme
iaitu dengan penubuhan parti UMNO yang akhirnya dianggap sebagai sebuah parti
utama yang mampu memperjuangkan hak orang Melayu dan kedaulatan Raja-raja
Melayu. Selain itu, kepimpinan politik Dato’ Onn juga boleh dilihat dalam keakrifan
beliau dalam menyelesaikan pergaduhan kaum yang berlaku di Batu Bahat ketika
zaman kekejaman komunis. Walaupun, pernah dibuang negeri ke Singapura kerana
berselisihan pendapat dengan Sultan Ibrahim, namun beliau tetap setiap kepada Sultan
Ibrahim dan negeri Johor sehingga beliau telah menjejak langkah bapanya menjadi
Menteri Besar Johor. Kerjanya politik Dato Onn dalam UMNO tidak bertahan lama
apabila hasrat beliau untuk membuka keahlian UMNO ditentang oleh ahli UMNO
sehingga beliau mengumumkan untuk keluar dari UMNO dan membentuk
Independent Malay Parti yang keahliannya bersifat terbuka. Hal ini, kerana beliau
tidak mahu rakyat Tanah Melayu yang akan dibentuk bersifat terpisah berdasarkan
BILBIOGRAFI
Abdullah Zakariah Ghazali & Adnan Haji Nawang, Biografi Tokoh Pilihan Malaysia,
Kuala Lumpur: Universiti Malaya, 1997.
Abdul Rahman Haji Ismail & Azmi Arifin, Sejarah Malaysia, Wacana Kedaulatan
Bangsa Kenegaranaan Dan Kemerdekaan, Pulau Pinang: Universiti Sains
Malaysia, 2016.
Ismail Adnan, Dato’ Onn Jaafar, Dan Perjuangan Kemerdekaan, Johor: Yayasan
Warisan Johor, 2006.
Matlob, Dato’ Onn Jaafar Negarawan Melayu Yang Unggul, Johor: Badan Bookstore
SDN. BHD. 1992.
Mustafa Meon & Salleh Hamzah, Onn Jaafar Melakar Sejarah Perjuangan Bangsa
Di Batu Pahat, Johor: Persatuan Sejarah Malaysia Kawasan Batu Pahat, 2006.
Ramlah Adam, Dato Onn Ja’afar Pengasas Kemerdekaan, Kuala Lumpur: Dewan
Bahasa dan Pustaka, 1993.
S. Hashim Ahmad, Onn Jaafar, Bapa Gerakan Nasionalis Tanah Melayu, Kuala
Lumpur: Revolusi Rekaria Sdn Bhd, 2009.
http://www2.arkib.gov.my/hids/print.php?type=A&item_id=3808, diakses pada
5/12/16.
http://www2.arkib.gov.my/hids/print.php?type=A&item_id=6871, diakses pada
5/12/16.
http://www.digitalsejarah.com/wp-content/uploads/2016/01/Modul-Dato-Onn.pdf
