Pemantauan Impak Kualiti Udara: Persekitaran Selepas Bencana Banjir Terhadap Kesihatan Manusia dan Alam Sekitar

(1)

B

AB

4

Pemantauan Impak Kualiti Udara

Persekitaran Selepas Bencana Banjir

Terhadap Kesihatan Manusia dan Alam

Sekitar

Azman Azid, Mohammad Azizi Amran, Hafizan Juahir,

Mohd Ekhwan Toriman, Mohd Hasif Rodi, Ahmad Dasuki

Mustafa & Fazureen Azaman

Kejadian banjir telah melanda Malaysia pada hujung tahun 2014 yang telah mengakibatkan pelbagai kemusnahan dan menjejaskan kualiti alam sekitar di kawasan terbabit. Fenomena semula jadi ini terhasil daripada taburan hujan yang tinggi dan menyebabkan kawasan tadahan air serta sungai tidak dapat menampung kuantiti air yang terlalu banyak sehingga melimpah ke kawasan sekitarnya (Hamid 2014). Apabila limpahan air banjir berlaku, ia akan membawa sedimen, lumpur dan mendakan di bahagian hulu dan sepanjang sungai hingga ke kawasan limpahan air tersebut (Toriman et al. 2012). Setelah banjir semakin surut dan kering, lumpur yang basah akan jelas kelihatan di kawasan tersebut, lalu apabila panas yang berpanjangan, ia akan mentransformasikan lumpur tersebut bertukar menjadi pasir dan debu yang kering.

Peningkatan debu atau habuk yang terampai di udara disebabkan oleh faktor pergerakan manusia, kenderaan dan angin di kawasan tersebut yang menjadi agen penting penyebaran debu akan meningkatkan kepekatan pencemar di udara persekitaran. Zarah

terampai bersaiz 10 µm (PM10) menjadi penyumbang utama kepada

peningkatan Indeks Pencemar Udara (IPU) di udara persekitaran. PM10

yang tidak boleh dilihat melalui mata kasar mampu untuk memasuki saluran pernafasan lalu mengakibatkan kesan terhadap kesihatan seperti asma, kanser paru-paru dan lain-lain (Yunus et al., 2012). Kesan kesihatan ini dapat dilihat apabila seseorang itu terdedah kepada bahan pencemar udara yang tinggi dalam tempoh yang lama (8 jam dan ke atas) (Rahman et al. 2013; USEPA 2015).

IPU mengkategorikan PM10 sebagai bahan pencemar udara yang

utama (Lenschow et al., 2001), namun terdapat bahan pencemar udara

yang lain harus diambil kira seperti nitrogen dioksida (NO2), sulfur

dioksida (SO2), karbon dioksida (CO2), karbon monoksida (CO) dan

formaldehid (CH2O). Debu kering yang terampai di udara merupakan

sumber utama bagi PM10. Manakala sumber gas pencemar yang lain

telah disumbangkan oleh asap pembakaran bahan bakar daripada kenderaan yang melalui kawasan dilanda banjir tersebut. Kejadian banjir telah mengakibatkan peningkatan kepada bilangan kenderaan berat seperti pacuan empat roda (4X4), lori dan jentera berat lain dalam menyalurkan misi bantuan ke kawasan kejadian.

Objektif kajian ini adalah bertujuan untuk mengenal pasti tahap kualiti udara persekitaran selepas banjir di kawasan yang terjejas dengan banjir di sekitar negeri Kelantan dan memantau kesan pencemaran udara terhadap kesihatan serta alam sekitar. Dapatan kajian ini adalah untuk mengelakkan sebarang risiko penyakit pernafasan daripada sumber pencemar udara, di samping mengkaji langkah-langkah pencegahan untuk menstabilkan kembali kualiti alam sekitar di kawasan yang terjejas dengan banjir.

Metodologi Kajian

Kawasan Kajian

Bagi mencapai objektif kajian, hanya kawasan yang pernah dilanda banjir di negeri Kelantan telah menjadi pilihan untuk kajian kualiti

(2)

mentransformasikan lumpur tersebut bertukar menjadi pasir dan debu yang kering.

Peningkatan debu atau habuk yang terampai di udara disebabkan oleh faktor pergerakan manusia, kenderaan dan angin di kawasan tersebut yang menjadi agen penting penyebaran debu akan meningkatkan kepekatan pencemar di udara persekitaran. Zarah

terampai bersaiz 10 µm (PM10) menjadi penyumbang utama kepada

peningkatan Indeks Pencemar Udara (IPU) di udara persekitaran. PM10

yang tidak boleh dilihat melalui mata kasar mampu untuk memasuki saluran pernafasan lalu mengakibatkan kesan terhadap kesihatan seperti asma, kanser paru-paru dan lain-lain (Yunus et al., 2012). Kesan kesihatan ini dapat dilihat apabila seseorang itu terdedah kepada bahan pencemar udara yang tinggi dalam tempoh yang lama (8 jam dan ke atas) (Rahman et al. 2013; USEPA 2015).

IPU mengkategorikan PM10 sebagai bahan pencemar udara yang

utama (Lenschow et al., 2001), namun terdapat bahan pencemar udara

yang lain harus diambil kira seperti nitrogen dioksida (NO2), sulfur

dioksida (SO2), karbon dioksida (CO2), karbon monoksida (CO) dan

formaldehid (CH2O). Debu kering yang terampai di udara merupakan

sumber utama bagi PM10. Manakala sumber gas pencemar yang lain

telah disumbangkan oleh asap pembakaran bahan bakar daripada kenderaan yang melalui kawasan dilanda banjir tersebut. Kejadian banjir telah mengakibatkan peningkatan kepada bilangan kenderaan berat seperti pacuan empat roda (4X4), lori dan jentera berat lain dalam menyalurkan misi bantuan ke kawasan kejadian.

Objektif kajian ini adalah bertujuan untuk mengenal pasti tahap kualiti udara persekitaran selepas banjir di kawasan yang terjejas dengan banjir di sekitar negeri Kelantan dan memantau kesan pencemaran udara terhadap kesihatan serta alam sekitar. Dapatan kajian ini adalah untuk mengelakkan sebarang risiko penyakit pernafasan daripada sumber pencemar udara, di samping mengkaji langkah-langkah pencegahan untuk menstabilkan kembali kualiti alam sekitar di kawasan yang terjejas dengan banjir.

Metodologi Kajian

Kawasan Kajian

Bagi mencapai objektif kajian, hanya kawasan yang pernah dilanda banjir di negeri Kelantan telah menjadi pilihan untuk kajian kualiti udara selepas banjir. Lokasi pengumpulan data kualiti udara selepas banjir telah dilakukan di laluan trafik jambatan sungai utama kerana lokasi ini menjadi tumpuan utama mangsa banjir meminta bantuan dan kepadatan kenderaan yang melaluinya. Antara kawasan kajian kualiti udara yang telah dijalankan adalah seperti dalam Jadual 4.1 dan Rajah 4.1.

Jadual 4.1Lokasi persampelan kualiti udara persekitaran selepas banjir di negeri Kelantan

No. Stesen Lokasi Koordinat

1 U1 Sungai Nal, Kuala

Krai E102°11’29.7”N05°36’10.5”

2 U2 Sungai Durian, Kuala

Krai E102°12’03.4”N05°33’56.2”

3 U3 Manek Urai, Kuala

Krai E102N05°23’16.3” °14’10.5”

4 U4 Jalan Bandar Kota

Bharu E102°14’04.1”N06°07’42.5”

5 U5 Jalan Stadium Sultan

Muhammad IV E102°14’34.2”N06°07’29.8” 6 U6 Universiti Malaysia Kelantan Kampus Pengkalan Chepa N06°09’57.1” E102°16’51.3” 7 U7 Sungai Pengkalan

Datu, Bachok E102°17’45.4”N06°07’01.7”

8 U8 Sungai Galas, Gua

Musang E101°57’14.8”N04°52’22.1”

9 U9 Bandar Lama, Gua

Musang E101°58’01.6”N04°53’52.1”

10 U10 Sungai Nenggiri, Gua

Musang E101°58’35.8”N05°05’52.1”,

11 U11 Bandar Baru, Gua

Musang E101°57N04°52’55.1” ’52.9”

12 U12 Sungai Ketil, Gua

Musang E101°57’39.7”N04°52’22.1”

70 BENCANA BANJIR

(3)

udara selepas banjir. Lokasi pengumpulan data kualiti udara selepas banjir telah dilakukan di laluan trafik jambatan sungai utama kerana lokasi ini menjadi tumpuan utama mangsa banjir meminta bantuan dan kepadatan kenderaan yang melaluinya. Antara kawasan kajian kualiti udara yang telah dijalankan adalah seperti dalam Jadual 4.1 dan Rajah 4.1.

Jadual 4.1Lokasi persampelan kualiti udara persekitaran selepas banjir di negeri Kelantan

No. Stesen Lokasi Koordinat

1 U1 Sungai Nal, Kuala

Krai E102°11’29.7”N05°36’10.5”

2 U2 Sungai Durian, Kuala

Krai E102°12’03.4”N05°33’56.2”

3 U3 Manek Urai, Kuala

Krai E102N05°23’16.3” °14’10.5”

4 U4 Jalan Bandar Kota

Bharu E102°14’04.1”N06°07’42.5”

5 U5 Jalan Stadium Sultan

Muhammad IV E102°14’34.2”N06°07’29.8” 6 U6 Universiti Malaysia Kelantan Kampus Pengkalan Chepa N06°09’57.1” E102°16’51.3” 7 U7 Sungai Pengkalan

Datu, Bachok E102°17’45.4”N06°07’01.7”

8 U8 Sungai Galas, Gua

Musang E101°57’14.8”N04°52’22.1”

9 U9 Bandar Lama, Gua

Musang E101°58’01.6”N04°53’52.1”

10 U10 Sungai Nenggiri, Gua

Musang E101°58’35.8”N05°05’52.1”,

11 U11 Bandar Baru, Gua

Musang E101°57N04°52’55.1” ’52.9”

12 U12 Sungai Ketil, Gua

Musang E101°57’39.7”N04°52’22.1”

Jadual 4.1 Lokasi persampelan kualiti udara persekitaran selepas banjir di negeri Kelantan

71

Pemantauan Impak Kualiti Udara Persekitaran Selepas Bencana Banjir Terhadap Kesihatan Manusia dan Alam Sekitar

(4)

Rajah 4.1 Lokasi persampelan kualiti udara selepas banjir di negeri Kelantan

Sumber: Google Maps, 2015

Persampelan Kualiti Udara

Persampelan data kualiti udara telah dijalankan selama lima jam ketika waktu kemuncak iaitu dari jam 12.00 tengah hari sehingga 5.00 petang. Kebanyakan pergerakan mangsa banjir dan misi bantuan amat aktif pada waktu ini. Keadaan yang sangat berhabuk telah menyebabkan penduduk untuk menerima risiko penyakit pernafasan apabila terdedah dalam tempoh yang lama tanpa sebarang alat perlindungan pernafasan.

Kerja persampelan di lapangan telah menggunakan pelbagai

alatan pengukuran in-situ yang canggih dan dimiliki oleh Institut

Penyelidikan Alam Sekitar Pantai Timur (ESERI), Universiti Sultan Zainal Abidin (UniSZA) Terengganu. Antara alat yang diguna pakai

adalah Turnkey Dustmate Meter untuk menyukat kepekatan PM10, 3M

Rajah 4.1 Lokasi persampelan kualiti udara selepas banjir di negeri Kelantan

Sumber: Google Maps 2015

72 BENCANA BANJIR

(5)

Dust and Gas Concentration Meter untuk data suhu, kelembapan,

karbon dioksida (CO2) dan karbon monoksida (CO), E-Instrument

untuk mengira paras gas pencemar udara terampai seperti nitrogen dioksida (NO2), sulfur dioksida (SO2) dan formaldehid (CH2O).

Analisis Data Primer

Setiap data yang direkodkan merupakan data sebenar yang diambil di kawasan kajian tersebut. Setiap pencemar yang dikenal pasti akan menjalani pengiraan dan paparan yang khusus untuk dijadikan sebagai sumber rujukan orang ramai. Jadual 4.2 menunjukkan kaedah pengiraan yang diguna pakai oleh Jabatan Alam Sekitar (JAS) untuk setiap bahan pencemar udara, telah digunakan dalam kajian pemantauan kualiti udara selepas banjir ini.

Hasil daripada pengiraan kualiti udara akan dibandingkan dengan tahap IPU kebangsaan yang ditunjukkan pada Jadual 4.3 untuk mengetahui tahap sebenar kualiti udara di setiap lokasi persampelan kajian ini dijalankan.

Jadual 4.2: Teknik pengiraan nilai Indeks Pencemar Udara (IPU)

Nota: Tahap = kepekatan

Sumber: Jabatan Alam Sekitar Malaysia, JAS (1997)

73

Jadual 4.2: Teknik pengiraan nilai Indeks Pencemar Udara (IPU) Pencemar Purata Masa Purata Tahap _Kepekatan Persamaan

PM10 24-jam Tahap < 50µg.m-3 IPU = Tahap

50 < Tahap < 350 IPU = 50 + {[Tahap - 50] x 0.5} 350 < Tahap < 420 IPU = 200 + {[Tahap - 350] x 1.4286} 420 < Tahap < 500 IPU = 300 + {[Tahap - 420] x 1.25} Tahap > 500µg.m-3 _{IPU = 400 + [Tahap - 500]}

CO 8-jam Tahap < 9ppm IPU = Tahap x 11.11111

9 < Tahap < 15 IPU = 100 + {[Tahap - 9] x 16.66667} 15 < Tahap < 30 IPU = 200 + {[Tahap - 15] x 6.66667} Tahap > 30ppm IPU = 300 + {[Tahap - 30] x 10} O3 1-jam Tahap < 0.2ppm IPU = Tahap x 1000

0.2 < Tahap< 0.4 IPU = 200 + {[Tahap - 0.2] x 500} Tahap > 0.4ppm IPU = 300 + {[Tahap - 0.4] x 1000} NO2 1-jam Tahap < 0.17ppm IPU = Tahap x 588.23529

0.17 < Tahap < 0.6 IPU = 100 + {[Tahap - 0.17] x 232.56} 0.6 < Tahap < 1.2 IPU = 200 + {[Tahap - 0.6] x 166.667} Tahap > 1.2ppm IPU = 300 + {[Tahap - 1.2] x 250} SO2 24-jam Tahap < 0.04ppm IPU = Tahap x 2500

0.04 < Tahap < 0.3 IPU = 100 + {[Tahap - 0.04] x 384.61} 0.3 < Tahap < 0.6 IPU = 200 + {[Tahap - 0.3] x 333.333} Tahap > 0.6ppm IPU = 300 + {[Tahap - 0.6] x 500}

Nota: Tahap = kepekatan

(6)

Jadual 4.3 Tahap Indeks Pencemar Udara (IPU) Kebangsaan oleh JAS, 1997

Jadual 4.4 menunjukkan garis panduan kualiti udara di Malaysia yang dikeluarkan oleh Jabatan Alam Sekitar, Malaysia pada suhu piawaian iaitu 25 ºC pada tekanan 101.13 kPa. Setiap data dan keputusan bahan pencemar udara dikategorikan dalam kumpulan bahan pencemar yang sama dan perbezaan kepekatan bagi setiap lokasi persampelan udara ini.

Jadual 4.4 Garis panduan kualiti udara ambien di Malaysia (JAS 2015)

Tahap Kualiti

0-50 Baik

51-100 Sederhana

101-200 Tidak Sihat

201-300 Sangat Tidak Sihat

>301 Berbahaya

0-50 Baik

>301 Berbahaya

Bahan pencemar Purata Masa Garis Panduan Malaysia

(ppm) (ug/m3₎

Ozon (O3) 1 jam

8 jam 0.10 0.06 200.0 120.0 Karbon monoksida (CO) 1 jam

8 jam 30.0 9.0 35.0 - Nitrogen dioksida (NO2) 1 jam

24 jam 0.17 0.04 320.0 10.0 Sulfur dioksida (SO2) 1 jam

24 jam 0.13 0.04 350.0 105.0 Partikel ternafas berukuran 10

µm (PM10)

24 jam

12 bulan - 150.0 50.0 Jumlah partikulat terampai (TSP) 24 jam

12 bulan - 260.0 90.0

Plumbum (Pb) 3 bulan - 1.5

74 BENCANA BANJIR

Kupasan Pelbagai Perspektif

0-50 Baik

(7)

Keputusan dan Perbincangan

Setelah persampelan dan analisis pengiraan kualiti udara dijalankan, penghasilan purata bacaan kualiti udara bagi setiap stesen telah dikategorikan kepada bahan pencemar utama yang dipaparkan dalam Jadual 4.5. Pengakhirannya mampu menerbitkan keputusan jumlah IPU yang sebenar di kawasan terjejas banjir.

Melalui pencapaian keputusan kualiti udara ini, ia mampu untuk menghubungkaitkan tahap kualiti udara dengan impak kesihatan manusia mahupun alam sekitar, di samping memberikan saranan nasihat atau langkah-langkah pencegahan yang berkesan demi mengurangkan dan menstabilkan keadaan kualiti udara tersebut.

Jadual 4.5 Purata bacaan kualiti udara setiap lokasi persampelan Jadual 4.5 Purata bacaan kualiti udara setiap lokasi persampelan

LOKASI Stesen PARAMETER KUALITI UDARA

SUHU TSP PM10 NO2 SO2 CO (˚C) (μg/m3₎ _(μg/m3₎ _(ppm) _(ppm) _(ppm) Jambatan Sg. Nal (Kuala Krai) U1 29.3 125.9 81.2 0.3 0 0.7 Jambatan Sg. Durian (Kuala Krai) U2 28.8 104.4 107.5 0.5 0 0.5 Jambatan Sg. Lebir (ManekUrai) U3 30.1 2432.9 1872.8 0.6 0 4.5 Jalan Bandar GrandRiverview (Kota Bharu) U4 28.5 2214.3 227.5 0 0 1.1 Jalan Bandar Stadium/Hospital (Kota Bharu) U5 29.6 663.4 151.9 0.3 0 2.3 Jambatan Sg. Baru Airport (UMK Pgkl. Chepa) U6 29.5 282.2 93.6 0.1 0 1 Jambatan Sg. PgklnDatu (Bachok) U7 28.3 131.4 48.04 0 0 0.6 Jambatan Sg. Galas (GuaMusang) U8 27.8 145.6 102.1 0.1 0 0.3 Jalan Bandar Bandar Lama GM (GuaMusang) U9 28.1 103.5 79.5 0.5 0 0.8 Jambatan Sg. Nenggiri (GuaMusang) U10 30.1 1162 1111.8 0.5 0 3.1 Jalan Bandar Bandar Baru (GuaMusang) U11 31.2 570.1 434.4 0.4 0 2.4 Jambatan Sg. Ketil (GuaMusang) U12 28.8 617.4 419 0.8 0 4.5 75

(8)

Suhu

Suhu yang berbeza telah direkodkan di stesen persampelan yang berbeza dan dipaparkan dalam Rajah 4.2. Ia menjadi faktor penting sebagai agen penyebaran bahan pencemar udara terhadap manusia dan alam sekitar. Pada suhu yang tinggi dibantu dengan kehadiran angin mampu untuk mengaktifkan pergerakan bahan pencemar di udara dan memasuki pernafasan manusia. Kawasan suhu yang rendah akan mengurangkan pengaktifan pergerakan bebas bahan pencemar udara menyebabkan kesukaran untuk memasuki saluran pernafasan manusia. Ini kerana ia dibantu oleh kelembapan udara yang mengakibatkan bahan pencemar ini diperangkap oleh kelembapan dan membataskan pergerakan bebas pencemar tersebut.

26 27 28 29 30 31 32

U1 U2 U3 U4 U5 U6 U7 U8 U9 U10 U11 U12

Suhu

(˚

C)

Stesen

Suhu

Rajah 4.2 Suhu persekitaran bagi setiap stesen persampelan kualiti udara

Jumlah Zarah Terampai (TSP)

Kualiti udara dinilai berdasarkan kepada beberapa bahan pencemar seperti jumlah zarah terampai (TSP) di atmosfera yang diawasi oleh beberapa stesen pengawasan kualiti udara di seluruh Malaysia. Dalam keadaan udara yang sangat bersih, tahap TSP boleh menjadi serendah

0-10 ug/m3_{. Manakala, dalam persekitaran yang sangat kotor,}

kepekatan TSP boleh mencapai sehingga 1500 ug/m3 _{(Alias et al.,}

2007).

Rajah 4.3 menunjukkan perbezaan nilai TSP yang ketara bagi setiap stesen. Jambatan Sungai Lebir Manek Urai (U3) memberikan

catatan nilai TSP yang paling tinggi iaitu sebanyak 2432.9 μg/m3 _dan

ini menunjukkan bahawa kawasan ini mengalami persekitaran udara yang sangat kotor dan kritikal. Keadaan ini terjadi berikutan keluar masuk kenderaan yang kerap untuk memberikan bantuan kepada mangsa banjir selain daripada kesan lumpur yang telah kering ekoran

76

memasuki pernafasan manusia. Kawasan suhu yang rendah akan mengurangkan pengaktifan pergerakan bebas bahan pencemar udara menyebabkan kesukaran untuk memasuki saluran pernafasan manusia. Ini kerana ia dibantu oleh kelembapan udara yang mengakibatkan bahan pencemar ini diperangkap oleh kelembapan dan membataskan pergerakan bebas pencemar tersebut.

26 27 28 29 30 31 32

U1 U2 U3 U4 U5 U6 U7 U8 U9 U10 U11 U12

Suhu

(˚

C)

Stesen

Suhu

Jumlah Zarah Terampai (TSP)

Kualiti udara dinilai berdasarkan kepada beberapa bahan pencemar seperti jumlah zarah terampai (TSP) di atmosfera yang diawasi oleh beberapa stesen pengawasan kualiti udara di seluruh Malaysia. Dalam keadaan udara yang sangat bersih, tahap TSP boleh menjadi serendah

0-10 ug/m3_{. Manakala, dalam persekitaran yang sangat kotor,}

2007).

Rajah 4.3 menunjukkan perbezaan nilai TSP yang ketara bagi setiap stesen. Jambatan Sungai Lebir Manek Urai (U3) memberikan

catatan nilai TSP yang paling tinggi iaitu sebanyak 2432.9 μg/m3 _dan

ini menunjukkan bahawa kawasan ini mengalami persekitaran udara yang sangat kotor dan kritikal. Keadaan ini terjadi berikutan keluar masuk kenderaan yang kerap untuk memberikan bantuan kepada mangsa banjir selain daripada kesan lumpur yang telah kering ekoran

BENCANA BANJIR Kupasan Pelbagai Perspektif

(9)

memasuki pernafasan manusia. Kawasan suhu yang rendah akan mengurangkan pengaktifan pergerakan bebas bahan pencemar udara menyebabkan kesukaran untuk memasuki saluran pernafasan manusia. Ini kerana ia dibantu oleh kelembapan udara yang mengakibatkan bahan pencemar ini diperangkap oleh kelembapan dan membataskan pergerakan bebas pencemar tersebut.

26 27 28 29 30 31 32

U1 U2 U3 U4 U5 U6 U7 U8 U9 U10 U11 U12

Suhu

(˚

C)

Stesen

Suhu

Jumlah Zarah Terampai (TSP)

Kualiti udara dinilai berdasarkan kepada beberapa bahan pencemar seperti jumlah zarah terampai (TSP) di atmosfera yang diawasi oleh beberapa stesen pengawasan kualiti udara di seluruh Malaysia. Dalam keadaan udara yang sangat bersih, tahap TSP boleh menjadi serendah 0-10 ug/m3_{. Manakala, dalam persekitaran yang sangat kotor,}

2007).

Rajah 4.3 menunjukkan perbezaan nilai TSP yang ketara bagi setiap stesen. Jambatan Sungai Lebir Manek Urai (U3) memberikan catatan nilai TSP yang paling tinggi iaitu sebanyak 2432.9 μg/m3 _dan

ini menunjukkan bahawa kawasan ini mengalami persekitaran udara yang sangat kotor dan kritikal. Keadaan ini terjadi berikutan keluar masuk kenderaan yang kerap untuk memberikan bantuan kepada mangsa banjir selain daripada kesan lumpur yang telah kering ekoran banjir besar yang melanda kawasan ini. Zhao dan Shi (2012) juga menyatakan bahawa pergerakan keluar masuk kenderaan berat dan gerakan misi bantuan memberikan impak kepada bacaan TSP.

Rajah 4.3 Purata bahan pencemar jumlah zarah terampai (TSP)

Zarah Terampai Berukuran 10 µm (PM

10

)

Merujuk kepada Rajah 4.4, kepekatan tertinggi bagi zarah terampai berukuran 10 µm (PM10) direkod di kawasan U3 iaitu Jambatan Sungai

Lebir (Manek Urai) yang mencatatkan nilai sebanyak 1872.8 μg/m3

pada suhu 30.1ºC. Barmpadimos (2011) menyatakan bahawa kepekatan PM10 berkecenderungan meningkat lebih tinggi jika kelembapan berada

pada tahap yang rendah dan pada suhu yang tinggi. Tambahan lagi, keadaan udara berada di paras yang tidak sihat jika bacaan PM10

melebihi 150.0 ug/m3 _{pada purata 24 jam dan ini menunjukkan bahawa}

kawasan U3, U4, U5, U10, U11, dan U12 mengalami keadaan udara yang amat kritikal.

12bulan 24jam

77

banjir besar yang melanda kawasan ini. Zhao dan Shi (2012) juga menyatakan bahawa pergerakan keluar masuk kenderaan berat dan gerakan misi bantuan memberikan impak kepada bacaan TSP.

Rajah 4.3 Purata bahan pencemar jumlah zarah terampai (TSP)

Zarah Terampai Berukuran 10 µm (PM

10

)

Merujuk kepada Rajah 4.4, kepekatan tertinggi bagi zarah terampai berukuran 10 µm (PM10) direkod di kawasan U3 iaitu Jambatan Sungai

Lebir (Manek Urai) yang mencatatkan nilai sebanyak 1872.8 μg/m3

pada suhu 30.1ºC. Barmpadimos (2011) menyatakan bahawa kepekatan PM10 berkecenderungan meningkat lebih tinggi jika kelembapan berada

pada tahap yang rendah dan pada suhu yang tinggi. Tambahan lagi, keadaan udara berada di paras yang tidak sihat jika bacaan PM10

melebihi 150.0 ug/m3 _{pada purata 24 jam dan ini menunjukkan bahawa}

kawasan U3, U4, U5, U10, U11, dan U12 mengalami keadaan udara yang amat kritikal.

12bulan 24jam

(10)

Rajah 4.4 Purata bahan pencemar zarah terampai berukuran 10 µm (PM10)

Secara tidak langsung, keadaan ini akan menyebabkan terjadinya gangguan pada kesihatan kerana ciri-cirinya yang sangat halus dan boleh masuk ke dalam paru-paru melalui proses inhalasi manusia (EPA 2012). Gangguan kesihatan yang boleh terjadi akibat daripada pendedahan PM10 ialah masalah sistem pernafasan, kerosakan

tisu paru-paru, kanser, dan kematian awal. Warga emas, kanak-kanak dan orang yang mempunyai penyakit kronik paru-paru, influenza atau asma, sangat sensitif kepada pendedahan PM10.

Nitrogen Dioksida (NO

2

)

Kandungan nitrogen dioksida dalam udara selepas peristiwa banjir besar di Kelantan menunjukkan tahap yang membimbangkan. Merujuk kepada Rajah 4.5, bacaan tertinggi yang dicatat ialah 0.8 ppm di U12. Manakala bacaan terendah ialah 0 ppm di U4 dan U7. Berdasarkan semua stesen yang dicerap untuk nitrogen dioksida, hanya empat stesen mencatatkan bacaan rendah daripada tahap yang sepatutnya seperti yang tercatat dalam Garis Panduan Kualiti Udara Persekitaran Malaysia (GPKUPM) iaitu sebanyak 0.14 ppm/jam berbanding lapan stesen yang melebihi paras tersebut.

78 BENCANA BANJIR

(11)

Kandungan yang tinggi ini berkemungkinan disebabkan oleh proses nitrifikasi yang berlaku hasil daripada banjir tersebut. Nitrifikasi ialah proses yang menukarkan elemen ammonia kepada nitrogen dioksida sebelum diteruskan dengan pertukaran kepada nitrat. Proses ini membebaskan nitrogen dioksida ke udara dengan kehadiran jumlah air yang banyak bertakung di atas permukaan tanah (Hasman 2012). Negeri Kelantan yang banyak bergantung kepada industri pertanian banyak melibatkan penggunaan baja ammonia sebagai penyubur tanaman.

Rajah 4.5 Purata bahan pencemar ntrogen dioksida (NO2)

Karbon monoksida (CO) merupakan gas beracun yang dihasilkan apabila apa-apa bahan api berasaskan karbon seperti gas hidrokarbon, petrol, minyak atau kayu, terbakar secara tidak lengkap. Apabila CO disedut, gas tersebut terikat kepada hemoglobin dalam sel darah merah lalu mengurangkan keupayaan untuk membawa oksigen. Jadi, organ yang bergantung kepada oksigen akan terjejas. CO tidak dapat dikesan dengan deria bau dan penglihatan manusia tanpa bantuan alat pengesan yang canggih. Merujuk kepada Rajah 4.6, persampelan kualiti udara yang dijalankan selepas bencana banjir menunjukkan tahap CO tertinggi telah terjadi di stesen U3 dan U12 pada bacaan 4.5 ppm dan terendah ialah 0.3 ppm di stesen U8.

Bacaan tersebut jauh lebih rendah daripada tahap yang dibenarkan oleh pihak berkuasa dan tidak dianggap sebagai ancaman kepada kesihatan manusia. Gas ini kebiasaannya wujud hasil daripada

79

(12)

banjir berikutan penggunaan mesin penjana sementara akibat sistem bekalan elektrik utama yang lumpuh. Beberapa kajian telah dijalankan mendapati keputusan yang sama berikutan bencana yang melanda di seluruh dunia (Waite et al. 2014; Iqbal et al. 2012; Centers for Disease Control and Prevention 2008).

Rajah 4.6 Purata bahan pencemar karbon monoksida (CO)

Sulfur Dioksida (SO

2

)

Bacaan data kualiti udara persekitaran yang direkodkan mendapati purata jumlah sulfur oksida ialah 0.0ppm. Indeks bacaan untuk SO2

ialah 0 indeks.

Ozon (O

3

)

Tiada bacaan kualiti udara untuk bahan pencemar ozon (O3) direkodkan

semasa persampelan dijalankan.

Indeks Pencemaran Udara (IPU)

Indeks Pencemaran Udara (IPU) merupakan petunjuk bagi status kualiti udara di kawasan pemantauan. Ia melibatkan pengukuran kuantiti zarah

80 BENCANA BANJIR

banjir berikutan penggunaan mesin penjana sementara akibat sistem bekalan elektrik utama yang lumpuh. Beberapa kajian telah dijalankan mendapati keputusan yang sama berikutan bencana yang melanda di seluruh dunia (Waite et al. 2014; Iqbal et al. 2012; Centers for Disease Control and Prevention 2008).

Rajah 4.6 Purata bahan pencemar karbon monoksida (CO)

Sulfur Dioksida (SO

2

)

Bacaan data kualiti udara persekitaran yang direkodkan mendapati purata jumlah sulfur oksida ialah 0.0ppm. Indeks bacaan untuk SO2

ialah 0 indeks.

Ozon (O

3

)

Tiada bacaan kualiti udara untuk bahan pencemar ozon (O3) direkodkan

semasa persampelan dijalankan.

Indeks Pencemaran Udara (IPU)

Indeks Pencemaran Udara (IPU) merupakan petunjuk bagi status kualiti udara di kawasan pemantauan. Ia melibatkan pengukuran kuantiti zarah

(13)

halus merbahaya seperti zarah terampai berukuran 10 µm (PM10),

jumlah zarah terampai (TSP), karbon monoksida (CO), sulfur dioksida (SO2), nitrogen dioksida (NO2) dan ozon (O3). Rajah 4.7 memaparkan

kaedah pengiraan IPU di Malaysia, manakala Rajah 5.8 menunjukkan dapatan daripada pengiraan IPU di kawasan kajian.

Rajah 4.7 Kaedah pengiraan Indeks Pencemar Udara (IPU) Kebangsaan oleh Jabatan Alam Sekitar Malaysia

Nilai (μg/m3₎

81

Rajah 4.8 Keputusan IPU setiap stesen persampelan kualiti udara_{Rajah 4.8 Keputusan IPU setiap stesen persampelan kualiti udara}

halus merbahaya seperti zarah terampai berukuran 10 µm (PM10),

jumlah zarah terampai (TSP), karbon monoksida (CO), sulfur dioksida (SO2), nitrogen dioksida (NO2) dan ozon (O3). Rajah 4.7 memaparkan

kaedah pengiraan IPU di Malaysia, manakala Rajah 5.8 menunjukkan dapatan daripada pengiraan IPU di kawasan kajian.

Rajah 4.7 Kaedah pengiraan Indeks Pencemar Udara (IPU) Kebangsaan oleh Jabatan Alam Sekitar Malaysia

(14)

Rajah 4.8 Keputusan IPU setiap stesen persampelan kualiti udara Bencana banjir besar yang berlaku di Kelantan telah mempengaruhi bacaan IPU yang sepatutnya berada dalam keadaan baik dan sederhana kepada tahap berbahaya di beberapa tempat. Dapatan menunjukkan bahawa stesen U3 dan U10 mengalami tahap IPU yang sangat tidak sihat dan merbahaya kepada kesihatan terutama kepada warga tua, kanak-kanak dan masyarakat yang mengalami penyakit kronik seperti asma, pernafasan dan masalah paru-paru. Stesen U11 dan U12 pula mengalami tahap IPU tidak sihat, iaitu ia akan memberi kesan kesihatan yang teruk terutama kepada pesakit yang mengalami masalah paru-paru dan hati. Manakala, kawasan yang mencatatkan IPU sihat dan bersih merupakan stesen U6 dan U8. Salah satu stesen tersebut terletak di Pengkalan Chepa iaitu kawasan yang terjejas pada skala rendah berbanding Manek Urai dan Gua Musang.

Langkah Pencegahan dan Pengukuran

Tahap PM10 dan TSP yang tinggi akibat banjir besar boleh

mendatangkan kesan kesihatan kepada manusia dan perlu dicegah penularan tersebut agar tidak menjadi epidemik kepada masyarakat.

Antara langkah pencegahan yang disarankan ialah water shower ke atas

jalan raya untuk mengurangkan partikel-partikel halus yang

Stesen Simbol IPU

U1

51 U2

65 U3

506 U4

38 U5

64 U6

35 U7

14 U8

35 U9

63 U10

306 U11

124 U12

145

82 BENCANA BANJIR

berterbangan dalam udara. Pencegahan ini kerap diguna pakai oleh setiap sektor perindustrian, pembinaan dan perladangan. Ia mampu mengurangkan kesan habuk dan debu di atas jalan raya. Konsep ini mematuhi piawai yang ditetapkan oleh Jabatan Alam Sekitar dalam mengawal kualiti udara seperti termaktub dalam Penilaian Kesan Alam Sekitar (PKAS) bagi setiap projek besar di Malaysia. Selain itu, kesan banjir banyak menyebabkan kerosakan perkakas rumah seperti perabot kayu, alatan memasak, buku dan lain-lain lagi yang kebiasaannya akan dibakar oleh pemilik dalam usaha untuk melupuskan barangan tersebut. Aktiviti pembakaran terbuka akan mengeruhkan lagi keadaan kualiti udara sekeliling ditambah lagi dengan kesan banjir sedia ada. Aktiviti tersebut perlu dicegah dan dikawal untuk mengelakkan indeks pencemaran udara kawasan tersebut semakin teruk bertepatan dengan Seksyen 29A, Akta Kualiti Alam Sekeliling 1974 yang menegah aktiviti pembakaran terbuka dan jika disabitkan kesalahan maksimum RM 2,000 bagi setiap longgokan sampah. Pencegahan aktiviti ini juga dapat mengurangkan kesan kesihatan manusia dengan mengurangkan kandungan karbon monoksida, karbon dioksida dan gas-gas pencemar yang lain. Penggubal polisi dalam Majlis Keselamatan Negara juga perlu mengambil kira kejadian keracunan gas yang perlu menjadi sebahagian dalam sistem pengawasan kesihatan akibat banjir. Usaha ini akan lebih sistematik dan dilengkapi dengan sistem pemantauan yang canggih serta menyeluruh yang dapat memberi maklumat awal kepada pihak berkuasa keadaan semasa kualiti udara sekeliling. Selain itu, orang ramai juga dinasihatkan supaya mematuhi pesanan dan arahan daripada Majlis Keselamatan Negara serta sentiasa mengikuti pengumuman di media massa berkaitan keadaan IPU di kawasan yang terjejas dengan banjir agar dapat mengurangkan risiko kesihatan yang kronik.

Kesimpulan

Kejadian banjir memberi kesan yang mendalam terhadap kemusnahan harta benda dan kesihatan manusia. Kajian ini menghuraikan pelbagai keadaan kualiti udara selepas banjir. Keracunan gas-gas mungkin boleh terjadi hasil daripada data primer yang diambil dan membandingkan dengan penemuan yang sama dalam bencana banjir di seluruh dunia. Kesan kesihatan manusia akibat kualiti udara yang teruk selepas banjir sepenuhnya boleh dicegah. Jadi, penekanan kepada perancangan untuk

(15)

berterbangan dalam udara. Pencegahan ini kerap diguna pakai oleh setiap sektor perindustrian, pembinaan dan perladangan. Ia mampu mengurangkan kesan habuk dan debu di atas jalan raya. Konsep ini mematuhi piawai yang ditetapkan oleh Jabatan Alam Sekitar dalam mengawal kualiti udara seperti termaktub dalam Penilaian Kesan Alam Sekitar (PKAS) bagi setiap projek besar di Malaysia. Selain itu, kesan banjir banyak menyebabkan kerosakan perkakas rumah seperti perabot kayu, alatan memasak, buku dan lain-lain lagi yang kebiasaannya akan dibakar oleh pemilik dalam usaha untuk melupuskan barangan tersebut. Aktiviti pembakaran terbuka akan mengeruhkan lagi keadaan kualiti udara sekeliling ditambah lagi dengan kesan banjir sedia ada. Aktiviti tersebut perlu dicegah dan dikawal untuk mengelakkan indeks pencemaran udara kawasan tersebut semakin teruk bertepatan dengan Seksyen 29A, Akta Kualiti Alam Sekeliling 1974 yang menegah aktiviti pembakaran terbuka dan jika disabitkan kesalahan maksimum RM 2,000 bagi setiap longgokan sampah. Pencegahan aktiviti ini juga dapat mengurangkan kesan kesihatan manusia dengan mengurangkan kandungan karbon monoksida, karbon dioksida dan gas-gas pencemar yang lain. Penggubal polisi dalam Majlis Keselamatan Negara juga perlu mengambil kira kejadian keracunan gas yang perlu menjadi sebahagian dalam sistem pengawasan kesihatan akibat banjir. Usaha ini akan lebih sistematik dan dilengkapi dengan sistem pemantauan yang canggih serta menyeluruh yang dapat memberi maklumat awal kepada pihak berkuasa keadaan semasa kualiti udara sekeliling. Selain itu, orang ramai juga dinasihatkan supaya mematuhi pesanan dan arahan daripada Majlis Keselamatan Negara serta sentiasa mengikuti pengumuman di media massa berkaitan keadaan IPU di kawasan yang terjejas dengan banjir agar dapat mengurangkan risiko kesihatan yang kronik.

Kesimpulan

Kejadian banjir memberi kesan yang mendalam terhadap kemusnahan harta benda dan kesihatan manusia. Kajian ini menghuraikan pelbagai keadaan kualiti udara selepas banjir. Keracunan gas-gas mungkin boleh terjadi hasil daripada data primer yang diambil dan membandingkan dengan penemuan yang sama dalam bencana banjir di seluruh dunia. Kesan kesihatan manusia akibat kualiti udara yang teruk selepas banjir sepenuhnya boleh dicegah. Jadi, penekanan kepada perancangan untuk mencegah kejadian ini mestilah dimasukkan dalam standard prosedur bencana alam yang digubal oleh Majlis Keselamatan Negara.

Pertama sekali, kajian ini menerangkan setiap data yang diambil di kawasan kajian tersebut. Setiap pencemar yang dikenal pasti akan menjalani pengiraan dan paparan yang khusus untuk dijadikan sebagai sumber rujukan orang ramai. Selepas itu, indeks yang dikira dibandingkan dengan Standard Kualiti Udara Persekitaran Kebangsaan untuk mengenal pasti parameter yang mematuhi tahap yang dibenarkan oleh standard.

Akhir sekali, setiap parameter yang melebihi tahap yang dibenarkan telah dibandingkan dengan keputusan kajian-kajian lain akibat banjir di seluruh dunia. Ini untuk mendapatkan justifikasi yang boleh membuktikan kualiti udara terjejas atau tidak oleh banjir. Langkah-langkah pencegahan tersebut perlulah diambil serius untuk mengelakkan mangsa banjir ibarat jatuh ditimpa tangga, mendapat penyakit setelah mereka diuji dengan kemusnahan harta benda dan nyawa.

Rujukan

Alias, M., Hamzah, Z., & Kenn, L.S. 2007. PM10 and Total Suspended

Particulates (TSP) Measurements in Various Power Stations.

The Malaysian Journal of Analytical Sciences, 11(1): 255-261. Barmpadimos, I., Hueglin, C., Keller, J., Henne, S., & Prevot, A. S.

2011. Influence of Meteorology on PM10 Trends and

Variability in Switzerland From 1991 to 2008. Atmospheric

Chemistry and Physic, 11: 1813-1835.

Centers for Disease Control and Prevention. 2008. Nonfatal, Unintentional, Non-Fire-Related Carbon Monoxide

Exposures-United States, 2004-2006. MMWR: Morbidity and mortality

weekly report, 57(33): 896-899.

DOE 2015. Department of Environment. 2015. Ministry of Natural Resources & Environment. Air pollutant index (API). Retrieved January 30, 2015 from the World Wide Web:http://www.doe.gov.my/portalv1/en/info-umum/english-air-pollutant-index-api/100.

DOE 2015. Department of Environment. 2015. Ministry of Natural

Resources & Environment. Air quality standards. Retrieved

January 30, 2015 from the World Wide Web:

83

mencegah kejadian ini mestilah dimasukkan dalam standard prosedur bencana alam yang digubal oleh Majlis Keselamatan Negara.

Rujukan

weekly report, 57(33): 896-899.

(16)

mencegah kejadian ini mestilah dimasukkan dalam standard prosedur bencana alam yang digubal oleh Majlis Keselamatan Negara.

Rujukan

weekly report, 57(33): 896-899.

January 30, 2015 from the World Wide Web: http://www.doe.gov.my/portalv1/en/info-umum/english-air-quality-trend/108.

EPA 2015. Environmental Protection Agency 2012. Particulate Matter

(PM-10). Retrieved January 30, 2015 from the World Wide

Web:http://www.epa.gov/airtrends/aqtrnd95/pm10.html.

Hamid, N.B. 2014. Sistem Penggera Keselamatan Banjir Domestik

(D’FESAS). Eprints UTHM. ID Code 5591.

Hasman, M.I. t.th. Potensi Kiambang (Pistia Stratiotes). Dlm. Mengolah Air Sisa Perbandaran. Tesis Ijazah Sarjana Muda. Fakulti Kejuruteraan Awam. Universiti Teknologi Malaysia. Google Maps. 2015. Kelantan. (kemasukan pada 10.19 pagi, 26 Mac

2015)

https://www.google.com/maps/place/Kelantan,+Malaysia/ MIqbal, S., Clower, J. H., Hernandez, S. A., Damon, S. A., & Yip, F.

Y. 2012. A review of Disaster-related Carbon Monoxide Poisoning: Surveillance, Epidemiology, and Opportunities for

Prevention. American Journal of Public Health, 102(10):

1957-1963.

Lenschow, P., Abraham, H.J., Kutzner, K. & Lutz, M. 2001. Some

Ideas About The Sources of PM10. Atmospheric Environment,

35(1): 23-33.

Rahman, N.H.A., Lee, M.H., Latif, M.T. & Suharto, S. 2013. Forecasting of Air Pollution Index with Artificial Neural

Network. Jurnal Teknologi UTM, 63(2). E-ISSN2180-3722.

Toriman, M.E., Kamarudin, M.K.A., Aziz, N.A.A., Din, H.M., Ata, F.M., Abdullah, N.M., Idris, M., Jamil, N.R., Rani, N.S.A., Saad, M.H., Abdullah, N.W., Gasim, M.B. & Mokhtar, M. 2012. Pengurusan Sedimen Terhadap Sumber Air Bersepadu:

Satu Kajian Kes di Sungai Chini, Pekan, Pahang. Journal of

Social Sciences and Humanities, 7(1): 267-283.

USEPA. 2015. Health Effects of Ozone in the General Population. U.S.

Environmental Protection Agency.

Waite, T., Murray, V., & Baker, D. 2014. Carbon Monoxide Poisoning and Flooding: Changes in Risk Before, During and After Flooding Require Appropriate Public Health

Interventions. PLoS Currents, 6,

ecurrents.dis.2b2eb9e15f9b982784938803584487f1.

doi:10.1371/currents.dis.2b2eb9e15f9b982784938803584487f1. Yunus, M. 2012. Pengaruh Keadaan Lingkungan Kerja, Karakteristik

Pekerja dan Kadar Debu Kayu (PM10) terhadap Kapasitas Vital

Paru Pekerja Industri Kecil Meubel Di Kota Banda Aceh Tahun 2010.

84 BENCANA BANJIR

http://www.doe.gov.my/portalv1/en/info-umum/english-air-quality-trend/108.

2015)

1957-1963.

35(1): 23-33.

2015)

1957-1963.

35(1): 23-33.

2015)

1957-1963.

35(1): 23-33.

2015)

1957-1963.

35(1): 23-33.

Iqbal, S., Clower, J. H., Hernandez, S. A., Damon, S. A., & Yip, F. Y. 2012. A review of Disaster-related Carbon Monoxide Poisoning: Surveillance, Epidemiology, and Opportunities for Prevention. American Journal of Public Health, 102(10): 1963.

(17)

2015)

1957-1963.

35(1): 23-33.

Zhao, Y. & Shi, D. 2012. Analysis of Total Suspended Particulates

Pollution along Shanghai-Nanjing Expressway. Open Journal of

Air Pollution, 1: 31-36.

Fizikal, Biologi dan Sosio-ekonomi, hlm 11-21. Bangi: Universiti Kebangsaan Malaysia.

Haslinur M.D., Toriman, M.E., Mokhtar, M., Elfithri, R., Aziz, N.A.A., Abdullah, N.M. & Kamarudin M.K.A. 2012. Loading Concentrations of Pollutant in Alur Ilmu at UKM Bangi

Campus: Event Mean Concentration (EMC) Approach. The

Malaysian Journal of Analytical Sciences, 16 (3): 353–365. Jaafar O., Toriman, M.E., Mastura, S.A.S., Gasim, M.B., Lun, P.I.,

Abdullah, P., Kamarudin, M.K.A & Aziz, N.A.A. 2010. Modeling the Impacts of Ringlet Reservoir on Downstream Hydraulic Capacity of Bertam River Using XPSWMM in

Cameron Highlands, Malaysia. Research Journal of Applied

Sciences 5(2); 47-53, DOI: 10.3923/rjasci.2010.47.53.

Jaafar, M. 2001. Kajian Lembangan Saliran. Bangi: Pusat Pengajian

Jarak Jauh. Universiti Kebangsaan Malaysia.

Jabatan Meteorologi Malaysia. 2014. (JMM) Malaysia.

Jabatan Pengairan dan Saliran Malaysia. 2014. (JPS) Malaysia.

Kamarudin, M.K.A., Toriman, M.E., Idris, M., Jamil, N.R., Gasim, M.B., Aziz, N.A.A, Abdullah, N.M., Din, H.M. & Mamat, M.J. 2014a. Analisis Muatan Sedimen Sungai: Satu Kajian Kes Kepekatan Sedimen Terampai dan Saiz Taburan Sedimen Dasar. (Dlm) Mohd Ekhwan Toriman, Muhammad Barzani Gasim, Mohd Khairul Amri Kamarudin, Nor Azlina Abd Aziz &

Hafizan Juahir. (Pnyt). HIDROLOGI Tanah Tinggi dan Tasik.

Penerbit Universiti Sultan Zainal Abidin (UniSZA). hlm: 129-146

Kamarudin, M.K.A., Toriman, M.E., Rosli, M.H., Juahir, H., Azid, A., Zainuddin, S.F.M., Aziz, N.A.A. & Sulaiman, W.N.A. 2014b. Analysis of Meander Evolution Studies on Effect From Land Use And Climate Change At Upstream Reach of Pahang River,

Malaysia. Mitigation and Adaptation Strategies for Global

Change (2014). DOI 10.1007/s11027-014-9547-6.

Kamarudin, M.K.A., Toriman, M.E., Lun P.I., Aziz, N.A.A. & Gasim, M.B. 2013. The Hhydrodynamic of Dong River, Hutan Lipur Lata Jarum, Pahang, Malaysia. Prudence Journal of Environmental Science Research, 1(2): 5-11.

Kamarudin, M.K.A., Toriman, M.E., Mastura, S.A.S., Idris, M., Jamil, N.R. & Gasim, M.B. (2009). Temporal Variability on Lowland

River Sediment Properties and Yield. American Journal of

Environmental Sciences 5(5): 657-663, DOI: 10.3844/ajessp.2009.657.663.

Lun P.I., Gasim, M.B., Toriman, M.E., Rahim, S.A. & Kamarudin, M.K.A. 2011. Hydrological Pattern of Pahang River Basin and

85

(18)