Permulaan Kehidupan Manusia
(Perkembangan Pranatal)
Oleh:
Prof.Dr. Siti Partini Suardiman Prof.Dr. Siti Partini Suardiman Drs. Hiryanto, M.Si
Yulia Ayriza, M.Si, Ph.D Dra. Purwandari, M.Si Dr. Rita Eka Izzaty, M.Si
Rosita Endang Kusmaryani, M.Si
K a p a n k e h i d u p a n
m a n u s i a d i m u l a i ?
B i o l o g i s
Ps i k o l o g i s
B i o l o g i s
Ps i k o l o g i s
K o n s e p s i (p e m b u a h a n ) b e r t e m u n ya s e l t e l u r (ov u m ) d e n g a n s p e r m a (s p e r m at o zo a )
Se j a k j a n i n b e r e a k s i t e r h a d a p r a n g s a n g
d a r i l u a r
Perkembangan Janin Dalam Kandungan
Pa d a p e r t e n g a h a n s i k l u s h a i d , s e l t e l u r m a s a k d a n m a s u k k e r a h i m (3 – 7 h a r i ).
Pe m b u a h a n t e r j a d i b i l a s e l t e l u r b e r t e m u s p e r m a d a n m a s u k m e l a l u i d i n d i n g t e l u r . Pa d a d e t i k i n i t e r j a d i s e l b e n i h d a n s e l t e l u r m e l e p a s k a n m a s i n g -m a s i n g 2 3
k r o m o s o m y a n g s a l i n g m e l e b u r d a n m e m b e n t u k b a k a l a n a k . K r o m o s o m t e r s e b u t m e n g a n d u n g g e n e y a n g
k r o m o s o m y a n g s a l i n g m e l e b u r d a n m e m b e n t u k b a k a l a n a k . K r o m o s o m t e r s e b u t m e n g a n d u n g g e n e y a n g
m e m b a w a f a k t o r 2 k e t u r u n a n .
Pe r i o d e p r a n a t a l b e r l a n g s u n g 2 8 0 h a r i (4 0 m i n g g u ) d i h i t u n g m u l a i h a r i p e r t a m a m e n s t r u a s i t e r a k h i r .
U r u t a n p e r k e m b a n g a n k e p a l a , m a t a , t u b u h , t a n g a n , k a k i , a l a t k e l a m i n .
Skema Pembuahan
ovarium
ovum
rahim
sperma
rahim
leher rahim
vagina
janin
Ovum xx
Pe riode pra na t a l
Pe riode pra na t a l
Be rla ngsung se la m a 1 0 bula n luna r (1 bln luna r = 2 8 ha ri) Be rla ngsung se la m a 1 0 bula n luna r (1 bln luna r = 2 8 ha ri)
H u r l o c k (1 9 9 2 ): H u r l o c k (1 9 9 2 ):
1 .
1 . Pe r i o d e Z i g o tPe r i o d e Z i g o t p e m b u a h a np e m b u a h a n s a m p a i a k h i r m i n g g u k e d u a s a m p a i a k h i r m i n g g u k e d u a
2 .
2 . Pe r i o d e Em b r i oPe r i o d e Em b r i o m i n g g um i n g g u k e d u a s a m p a i a k h i r b u l a n k e d u a s a m p a i a k h i r b u l a n k e d u a
k e d u a
M o n k s ,
M o n k s , d k kd k k (1 9 9 8 ):(1 9 9 8 ):
1 .
1 . Fa s eFa s e Ge r m i n a lGe r m i n a l s a m p a is a m p a i 2
2 m i n g g um i n g g u p e r t a m ap e r t a m a
2 .
2 . Fa s eFa s e Em b r i o n a lEm b r i o n a l 22 s a m p a i
s a m p a i 88 m i n g g um i n g g u
3 .
3 . Fa s eFa s e Fe t a lFe t a l m i n g g um i n g g u k ek e 88
k e d u a k e d u a
3 .
3 . Pe r i o d e J a n i nPe r i o d e J a n i n a k h i r b u l a na k h i r b u l a n k e d u a s a m p a i l a h i r
k e d u a s a m p a i l a h i r
3 .
3 . Fa s eFa s e Fe t a lFe t a l m i n g g um i n g g u k ek e 88 s a m p a i
s a m p a i s a a ts a a t d i l a h i r k a nd i l a h i r k a n
Sa n t r o c k (2 0 0 2 )
1 . Pe r i o d e Ge r m i n a l 2 m i n g g u p e r t a m a
2 . Pe r i o d e Em b r i o n i c 2 s a m p a i 8 m i n g g u s e t e l a h k o n s e p s i
1. Periode Germinal
• B e r l a n g s u n g d u a m i n g g u s e t e l a h f e r t i l i s a s i
• Pr o s e s : p e n c i p t a a n zi g o t
p e m e c a h a n s e l
m e l e k a t n y a zi g o t k e d i n d i n g k a n d u n g a n
• Se m i n g g u s e t e l a h k o n s e p s i : zi g o t t e r d i r i 1 0 0 –
1 5 0 s e l .
1 5 0 s e l .
• Pe m i s a h a n s e l t e r j a d i s e t e l a h l a p i s a n d a l a m
(
b l a s t o c y s t
) d a n l a p i s a n l u a r (
t r o p h o b l a s t
)
t e r b e n t u k . Se l -s e l i n i m e n y e d i a k a n g i zi d a n
d u k u n g a n b a g i e m b r i o .
•
I m p l a n t a t i o n
(m e l e k a t n y a zi g o t k e d i n d i n g
k a n d u n g a n ) b e r l a n g s u n g s e k i t a r 1 0 h a r i
s e t e l a h k o n s e p s i
.2. Periode Embrionic
• B e r l a n g s u n g d a r i 2 – 8 m i n g g u s e t e l a h k o n s e p s i
• Em b r i o t e r b e n t u k d a r i :
Endode rm: l a p i s a n b a g i a n d a l a m s e l y a n g a k a n b e r k e m b a n g m e n j a d i
s i s t e m p e n c e r n a a n d a n p e r n a f a s a n
M e sode rm: l a p i s a n t e n g a h y a n g
M e sode rm: l a p i s a n t e n g a h y a n g a k a n b e r k e m b a n g m e n j a d i s i s t e m p e r e d a r a n , t u l a n g , o t o t , s i s t e m
p e m b u a n g a n k o t o r a n b a d a n , s i s t e m r e p r o d u k s i
Ec t ode rm: l a p i s a n p a l i n g l u a r s e l y a n g a k a n b e r k e m b a n g m e n j a d i s i s t e m s y a r a f , p e n e r i m a s e n s o r (t e l i n g a , h i d u n g , m a t a ) d a n b a g i a n k u l i t (r a m b u t d a n k u k u )
•Setelah ketiga lapisan terbentuk, maka sistem
dukungan kehidupan embrio menjadi matang dan
berkembang dengan cepat, •meliputi
Ari-ari (placenta)
Tali pusar (umbilical cord)
3. Periode Fetal
• B e r l a n g s u n g d a r i 2 – 7 b u l a n s e t e l a h p e m b u a h a n
• T i g a b u l a n s e t e l a h p e m b u a h a n : p a n j a n g 3 i n c i , b e r a t 1 o n s , j a n i n m u l a i a k t i f m e n g g e r a k k a n b a g i a n -b a g i a n
t u b u h n y a , s u d a h d a p a t d i i d e n t i f i k a s i j e n i s k e l a m i n n y a .
• A k h i r b u l a n k e 4 : p a n j a n g 5 ,5 i n c i , b e r a t 4 o n s ,
p e r c e p a t a n p e r t u m b u h a n a d a p a d a b a g i a n b a w a h .
• A k h i r b u l a n k e 5 : p a n j a n g 1 0 -1 2 i n c i , b e r a t 0 ,5 – 1 p o n . St r u k t u r k u l i t t e r b e n t u k , j a n i n s e m a k i n a k t i f .
St r u k t u r k u l i t t e r b e n t u k , j a n i n s e m a k i n a k t i f .
• A k h i r b u l a n k e 6 : p a n j a n g 1 4 i n c i , b e r a t n a i k 0 ,5 – 1 p o n l a g i . M a t a d a n k e l o p a k m a t a t e r b e n t u k , r e f l e k
m e n g g e n g g a m , p e r n a f a s a n b e l u m b e r a t u r a n .
• A k h i r b u l a n k e 7 : p a n j a n g 1 4 – 1 7 i n c i b e r a t 2 ,5 – 3 p o n .
• B u l a n k e 8 d a n k e 9 : b a y i A m e r i k a b e r a t 7 – 7 ,5 p o n d a n p a n j a n g 2 0 i n c i . J a r i n g a n l e m a k b e r k e m b a n g d a n
b e r b a g a i s i s t e m o r g a n b e r f u n g s i , m i s a l n y a j a n t u n g , g i n j a l .
Perkembangan bentuk tubuh periode pra lahir
A = bakal paru C = kantung E = bakal lengan G = ekor B = otak D = jantung F = bakal kaki
Pertumbuhan fetal pada trimester pertama
(3 bulan pertama)
Pembuahan hingga Pembuahan hingga
4 minggu 4 minggu
8 minggu
8 minggu 12 minggu12 minggu
•• Panjangnya kurangPanjangnya kurang dari 1/10 inci
dari 1/10 inci
•• Awal perkembanganAwal perkembangan susunan tulang
susunan tulang belakang, sistem belakang, sistem
•• Panjangnya kurangPanjangnya kurang dari 1 inci
dari 1 inci •• Wajah sudahWajah sudah
berbentuk dengan berbentuk dengan mata, telinga, mulut, mata, telinga, mulut,
•• Panjangnya sekitar 3Panjangnya sekitar 3 inci dan beratnya inci dan beratnya sekitar 1 0ns
sekitar 1 0ns
•• Dapat menggerakkanDapat menggerakkan lengan, kaki, jari
lengan, kaki, jari belakang, sistem
belakang, sistem syaraf, usus, jantung syaraf, usus, jantung dan paru
dan paru--paruparu •• Kantung amniotisKantung amniotis
membungkus lapisan membungkus lapisan dasar seluruh tubuh dasar seluruh tubuh •• Disebut ”telur” (ovum)Disebut ”telur” (ovum)
mata, telinga, mulut, mata, telinga, mulut, dan pucuk gigi yang dan pucuk gigi yang belum sempurna belum sempurna •• Lengan dan kakiLengan dan kaki
bergerak bergerak •• Otak mulaiOtak mulai
menbentuk menbentuk
•• Denyut jantung janinDenyut jantung janin dapat dideteksi
dapat dideteksi dengan ultrasound dengan ultrasound •• Disebut ”embrio”Disebut ”embrio”
lengan, kaki, jari lengan, kaki, jari tangan, dan jari kaki tangan, dan jari kaki •• Sidik jari munculSidik jari muncul •• Dapat tersenyum,Dapat tersenyum,
memberengut, memberengut, mengisap, dan mengisap, dan menelan menelan
•• Jenis kelamin dapatJenis kelamin dapat dibedakan
dibedakan •• Dapat kencingDapat kencing
Pertumbuhan fetal pada trimester kedua
(3 bulan pertengahan)
16 minggu 20 minggu 24 minggu
• Panjangnya sekitar 5,5 inci dan beratnya 4 ons
• Denyut jantung kuat • Kulit tipis, tembus
pandang
• Panjangnya 10 – 12 inci dan beratnya 0,5 – 1 pon
• Denyut jantung dapat didengar dengan
steteskop biasa
• Panjangnya 11 – 14 inci dan beratnya 1 – 1,5 pon
• Kulit mengkerut dan tertutup dengan
lapisan pelindung pandang
• Rambut halus (lanugo) menutup tubuh
• Kuku jari tangan dan kuku jari kaki sudah berbentuk
• Gerakan-gerakan terkoordinasi, dapat berguling di dalam cairan amniotis
steteskop biasa • Mengisap ibu jari • Tersedak
• Rambut, bulu mata, alis mata muncul
lapisan pelindung (vernix caseosa) • Mata sudah terbuka • Meconium berkumpul
di dalam usus besar • Mampu memegang
dengan kuat
Pertumbuhan fetal pada trimester ketiga
(3,5 bulan terakhir)
28 minggu 32 minggu 36 – 38 minggu
• Panjangnya 14 – 17 inci dan
beratnya 2,5 – 3 ons
• Bertambah lemak
• Panjangnya 16,5 – 18 inci dan
beratnya 4 -5 pon
• Memiliki periode tidur dan bangun
• Panjangnya 19 inci dan beratnya 6 pon
• Kulit kurang mengkerut
• Bertambah lemak tubuh
• Sangat aktif
• Gerakan
pernafasan yang belum sempurna muncul
tidur dan bangun
• Berada dalam posisi lahir
• Tulang kepala lembut dan lentur
• Zat besi disimpan di dalam hati
mengkerut
• Vernix caseosa
tipis
• Lanugo umumnya hilang
• Kurang aktif
• Memperoleh
B a y i b a r u l a h i r
Pe n g a r u h p r a n a t a l t e r h a d a p t i n g k a h l a k u
p o s t - n a t a l
Si k a p i b u
Pe n g a r u h l i n g k u n g a n
1 . Fa k t o r e k s t e r n a . s i n a r r o n t g e n
Si k a p m e n e r i m a
a . s i n a r r o n t g e n b . t h a l i d o m i d
c . o b at -o b at k e r a s
2 . K e t e g a n g a n e m o s i o n a l k e t e g a n g a n p s i k i s p a d a d u a b u l a n p e r t a m a
m e n ye b a b k a n k e l a i n a n m o n g o l i s m u s at a u
d ow n’s s y n d r o m
3 . Ta k h a y u l
Si k a p m e n e r i m a
at a u m e n o l a k
t e r h a d a p
k e h a m i l a n n ya
I m plik a si di bida n g pe n didik a n
I bu h a m il da n lin gk u n ga n m e m be r ik a n
pe n didik a n se j a k din i, dim u la i da r i
m e m be r ik a n pe r a w a t a n ya n g k on du sif
u n t u k pe r t u m bu h a n da n
pe r k e m ba n ga n j a n in da la m k a n du n ga n
I bu h a m il de n ga n ba n t u a n lin gk u n ga n
m e m be r ik a n pe r a w a t a n se ca r a fisik
da n psik is pa da j a n in da n m e n j a u h k a n
dir i da r i ba h a ya - ba h a ya se la m a
k e h a m ila n , a ga r ba yi ya n g dila h ir k a n
se h a t da n n or m a l.