• Tidak ada hasil yang ditemukan

CAMPUR KODE BASA INDONESIA RING PANGAJAHAN BASA BALI KELAS V SD LAB UNDIKSHA

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Membagikan "CAMPUR KODE BASA INDONESIA RING PANGAJAHAN BASA BALI KELAS V SD LAB UNDIKSHA"

Copied!
12
0
0

Teks penuh

(1)

CAMPUR KODE BASA INDONESIA RING

PANGAJAHAN BASA BALI KELAS V SD LAB

UNDIKSHA

N. K. Wulan Adnyasari

1

,

I. B. Ludy Paryatna

1

, I.B. Sutresna

2

.

Jurusan Pendidikan Bahasa Bali

Universitas Pendidikan Ganesha

Singaraja, Indonesia

e-mail: {wulan.adnya@gmail.com,ludyparyatna@yahoo.com,

sutresna}@undiksha.ac.id

Kuub

Tetilik puniki matetujon nlatarang indik (1) rupan campur kode basa Indonesia, lan (2) sane ngawinang penganggen campur kode basa Indonesia ring pangajahan basa Bali kelas V SD Lab Undiksha. Tetilik puniki nganggen palihan tetilik deskriptif kualitatif. Jejering tetilikan puniki inggih punika guru pangajahan basa Bali ring kelas V SD Lab Undiksha. Panandang tetilikan puniki inggih punika penganggen campur kode basa Indonesia ring pangajahan basa Bali ring kelas V SD Lab Undiksha. Pamupulang data nganggen kramaning pratiaksa, kramaning sadu wicara, lan kramaning dokumentasi. Pikolih ring tetilik puniki inggih punika (1) rupan campur kode ring pangajahan basa Bali kakepah dados kalih manut pawiwit basa sane kaambil inggih punika: kapolihang 117 campur kode ka tengah, miwah manut wangun kertha basanyane, minakadi: kapolihang 75 campur kode sajeroning wangun kruna wenten; kapolihang 36 campur kode sajeroning wangun frasa; miwah kapolihang 6 campur kode sajeroning wangun klausa. (2) sane ngawinang penganggen campur kode basa Indonesia ring pangajahan Basa Bali inggih punika: pariindikan saking pamaos, miwah pariindikan basa.

Kruna jejaton: campur kode, basa Indonesia, pangajahan

Abstrak

Penelitian ini bertujuan untuk menjelaskan (1) bentuk campur kode bahasa Indonesia, dan (2) penyebab pengunaan campur kode bahasa Indonesia di dalam pembelajaran bahasa Bali kelas V SD Lab Undiksha. Penelitian ini menggunakan rancangan penelitian deskriptif-kualitatif. Subjek dalam penelitian ini adalah guru pelajaran bahasa Bali kelas V SD Lab Undiksha. Objek penelitian adalah penggunaan campur kode bahasa Indonesia di dalam pembelajaran bahasa Bali kelas V SD Lab Undiksha. Pengumpulan data menggunakan metode observasi, metode wawancara dan metode dokumentasi. Hasil yang diperoleh dari penelitian tersebut adalah (1) bentuk campur kode di dalam pembelajaran bahasa Bali kelas V SD Lab Undiksha dibagi menjadi dua berdasarkan pawiwit bahasanya yaitu 117 campur kode ke dalam, dan berdasarkan tata bahasanya yaitu 75 campur kode dalam bentuk kata, 36 campur kode dalam bentuk frasa, dan 6 campur kode dalam bentuk klausa. (2) Penyebab pengunaan campur kode bahasa Indonesia di

(2)

dalam pembelajaran bahasa Bali adalah: berasal dari penuturnya, dan berasal dari penggunaan bahasanya.

Kata kunci: campur kode, bahasa Indonesia, pembelajaran

Abstract

This reseach aimed to describe (1) The form of code-mixing Indonesian, and (2) the causes of the usege code-mixing Indonesian in the teaching learning process of Balinese subject for grade V at Undiksha Lab Elementary School. This reseach used descriptive qualitative research design. The subjects of the reseach were grade V Balinese teachers at Undiksha Lab Elementary School. The object of research the using of the code-mixing Indonesian in the grade V Balinese class at Undiksha Lab Elementary School. The data collected through observation, interview and documentation methods. The results of the research are (1) the form of the code-mixing in the grade V Balinese class at grade V at Undiksha Lab Elementary School are divided into two language elements, that are 117 inside mixed codes, and grammatically based that are 75 word based mixing in the form of words, 36 code-mixing in shape phrases, and 6 code-code-mixing in the form of a clause. (2) The cause of the use of code-mixing in the Indonesian Bali language learning processes are: it comes from the speaker, and it comes from language.

Keywords: code-mixing, Indonesia language, the learning process PURWAKA

Kramane rikalaning mabebaosan pastika nganggen basa, krana basa inggih punika piranti mabebaosan ring kauripan kramane. Madasar antuk punika, nenten wenten pagubugan ring krama yening nenten wenten basa. Basa kaanggen olih jadmane mangda prasida ngemedalang pepineh sane jagi kabaosang kajadma sane tiosan.

Basa madue kawigunan kaanggen piranti mabebaosan sane banget mautama risajeroning penglimbakang kramane.

Basa boya ja wantah silih sinunggil cihna saking soang-soang pagubugan, nanging taler kadadosang makasami cihna ring tengah kahuripan kramane. Lianan tekening punika, basa prasida nguningayang wangsa, taler antuk basa punika kramane prasida nguningayang pikolih budaya saking etnis druene. Kauripan kramane nenten prasida lempas saking basa, krana krama inggih punika pupulan saking makudang-kudang sekaa sane nganggen basa pinaka piranti mabebaosan ring krama. Pateh sekadi kramane ring Bali. Krama Bali sane

nganggen basa Bali maosang basa Bali inggih punika basa kapartama sane kaanggen mabebaosang miwah taler pinaka basa ibu. Basa Bali kaanggen mabebaosan olih krama Bali majeng ring krama peturu Bali mangda nyihnayang budaya sane madue nilai Balinyane.

Basa Bali kadadosang bukti saking

sejarah krama Bali. Krama Bali sampun

uning ngeninin basa Bali madue kawigunan sane pinih kautamayang inggih punika pinaka niasa daerah lan niasa sane ngardi garjita krama Bali, pinaka niasa identitas

daerah lan parajana Bali, pinaka piranti

mabebaosan ring kaluarga lan krama Bali, pinaka nyokong sastra daerah lan sastra Indonesia, pinaka sarana sane nyokong budaya daerah lan budaya nasional Indonesia (Suarjana, 2008:2). Basa Bali sinalih tunggil pahpahan budaya Baline, lan madue genah sane sampun kamargiang ring wewidangan seni, agama, pegubugan krama (sosial), niti sastra (ilmu politik) lan sane lianan ring kauripan krama Baline.

Basa Bali pinaka tetamian budaya Bali sane urip miwah taler kaanggen ring pagubugan sawai-wai olih krama Baline.

(3)

Basa Bali boya ja mawiguna anggen mabebaosan kamanten, nanging prasida kaanggen piranti sane madue kawigunan sane pinih utama, sumangdane tatas uning ngeninin budaya Bali.

Basa Bali ring wewidangan pangajah-ajahan (pendidikan) sampun wenten ring

mata pelajahan wajib kurikulum muatan lokal.

Muatan lokal inggih punika kurikulum

sane madue tetujon anggen ngalimbakang kawagedan (kompetensi) sisia mangda pateh sareng cihna khas lan potensi

daerah. Sakadi katahnyane tetujon saking

pangajahan basa Bali inggih punika ngajahin sisiane mangda prasida mabebaosan anggen basa sane becik lan patut. Saking pepineh punika kaaptiyang mangda para sisia prasida waged ring sajeroning mabasa Bali. Mabasa inggih punika kawagedan ri sajeroning mirengan, mabebaosan, ngewacen, lan nyurat.

Kawagedan ring sajeroning ngewacen inggih punika kawagedan sane pinih kautamayang, sane rumaket ring panglimbakang jadmane. Kadulurin saking parilaksana ngewacen puniki, jadmane prasida ngerereh makudang-kudang widya sane wenten ring tengahin buku. Kawentenan makudang-kudang kramane saking makeh etnis ngeranayang akehnyane basa, sakadi krama Indonesia sane wit saking makudang-kudang etnis lan agama, wenten basa daerah soang-soang sane malianan. Yadiastun basa daerah ring Indonesia malianan nanging masikian nganggen basa Indonesia pinaka basa

nasional lan basa pengeter ring sekolah.

Madasar antuk punika ngeranayang wentennyane campur kode basa Bali sareng basa Indonesia ring kota ngantos ka desa.

Iusan kosa basa saking basa lianan (basa Indonesia lan basa Inggris) ngakehang kapirengan ring bebaosan para sisiane. Iusan basa Indonesia akeh kari kapirengin rikala pangajahan sekadi kruna

halaman, menyimpulkan, menjelaskan,

sakit miwah sane lianan. Kawentenan

kruna-kruna sakadi punika nenten prasida kaicalang, krana para sisiane madue papineh danganan mabasa Indonesia yening kasaihang sareng basa Bali.

Kirangnyane sane kari nganggen basa Bali karayasang olih para panglingsir sane prasida ngusap-ngusap tangkah yening nyingakin para sisia mabasa Bali. Nenten prasida ngelidang malih ngeninin kawentenan basa-basa daerah, rumasuk basa Bali sane sampun rered ring tengah

globalisasi.

Kawentenan punika macihna saking kirangnyane sane nganggen basa Bali, nenten prasida nganggen basa Bali ring mabebaosan taler kirangnya pustaka-pustaka ngeninin basa Bali. Penganggen basa Bali pinaka basa pengeter ritatkala mabebaosan peturu krama Bali pinih mabuat pisan. Ring widang pangajah-ajahan, basa Bali patut kaanggen dados basa pengeter ring pangajahan basa

daerah Bali. Basa pinaka piranti sane

kaanggen olih guru ring nlatarang materi pangajahan. Kadulurin olih basa, sisia prasida uning ngeninin napi sane katlatarang olih guru.

Sisia prasida ngicalang pikobet sane wenten ring pangajahan kadulurin olih basa. Sakadi punika mabuat pisan basa Bali, pinaka basa pengeter ring pangajahan basa Bali. Patut kauratiyang

esksistensinyane ring makasami jenjang pendidikan sakadi SD, SMP, miwah taler

SMA/K. Eksistensi penganggen basa Bali pinaka basa pengeter ring pangajahan patut kauratiyang malih. Nanging wenten parindikan sane patut elingang madasar

aspek linguistik, krama Indonesia inggih

punika krama sane bilingual (dwi bahasa) sane nganggen lintang saking siki basa, inggih punika basa daerah, basa Indonesia, lan basa asing. Krama dwi bahasa pastika ngamolihang kontak basa sane ngeranayang wentennyane campur kode.

Campur kode ring pangajahan makeh kari

kacingakin, khususnyane ring interaksi pangajahan ring sekolah.

Sisia lan guru ring sekolah pastika sampun waged mabasa lianan tekening basa Bali. Campuhan basa pantaraning basa Bali sareng basa Indonesia ring pangajahan ketah kabaos campur kode. Asapunika parindikan sane wenten ring SD Lab Undiksha. Ring pangajahan basa Bali kari wenten iusan basa Indonesia. Kawentenan campur kode manut guru sane

(4)

ngemel pangajahan basa Bali nguningayang, krana para sisia nenten tatas uning undagan basa Bali sane patut. Kari wenten iusan campuhan warna basa ring bebaosan para sisia. Yening elingan malih saking basa sisiane, akehan sane tatas uning lan nganggen basa Indonesia pinaka basa kapartama sane ngeranayang wentennyane campur kode. Para sisia akehang nganggen basa Indonesia rikala ngemargiang bebaosan lan ring

pagubugan. Parindikan puniki

ngawinangbasa Bali pinaka basa ibu sayan rered, akeh sisia sane nenten prasida lan ngerasayang kimud nganggen basa Bali. Para sisia madue papineh basa Bali punika meweh kaartosang. Punika taler sane ngeranayang meweh yening guru wantah nlatarang pangajahan nganggen basa Bali kemanten. Para sisia kadi siap sambehang injin yening rikala pengajahan guru nlatarang wantah nganggen basa Bali kamanten, sangkaning asapunika guru malih nlatarang anggen basa Indonesia mangdane para sisia ngeresep napi sane baosang olih guru. Para sisiane mangkin sujatine patut nelebin undagan basa Bali. Patut elingang malih mangda sisia urati nganggen basa Bali pinaka basa daerah miwah taler ngelestariyang basa punika. Yening sawai-wai nganggen campur kode ngeranayang rerednyane basa daerah. Rerednyane penganggen basa Bali sampun akeh kabligbagang olih para budayawan Bali pikobet punika prasida kaicalang yening nincapang tatacara pangajahan, utamanyane ring pangajahan basa Bali.

Punika sane mawinan kadeeh tur

kadaut manah panilik pacang

ngawentenang tetilik indik campur kode, utaminyane ring pangajahan. Tetilik sane kamargiang mamurda “campur kode basa Indonesia ring pangajahan basa Bali kelas V SD Lab Undiksha”. Dumogi sane metu saking tetilik puniki prasida nyawis pikobet sane wenten, risajeroning pangajahan nganggen campur kode. Lianan tekening punika, sumangdane uning sapunapi rupan miwah taler sane ngardi campur kode basa Indonesia sane wenten ring pangajahan basa Bali ring kelas V SD Lab Undiksha.

Manut dadalan pikobet ring ajeng, dadosnyane pikobet ring tetilik puniki inggih

punika: Sapunapi rupan campur kode basa Indonesia ring pangajahan basa Bali kelas V SD Lab Undiksha?. Miwah Sapunapi sane ngawaning penganggen campur kode basa Indonesia ring pangajahan basa Bali kelas V SD Lab Undiksha? Wenten tetujon tetilik puniki inggih punika mangda uning rupan campur kode basa Indonesia ring pangajahan basa Bali kelas V SD Lab Undiksha. Miwah mangda uning sane ngardi penganggen campur kode basa Indonesia ring pangajahan basa Bali kelas V SD Lab Undiksha.

Sepat siku-siku utawi teori-teori sane kaanggen ring tetilikan puniki inggih punika basa Indonesia, pangajahan, basa Bali,

sosiolinguistik, soroh kruna, frasa, klausa,

miwah campur kode ring pangajahan. Manut Wibowo (2001: 3) basa inggih punika uger-uger saking pralambang suara sane madue artos lan kaucapang, kahasilang olih piranti anggen mabebaosan madue kahanan panengah lan manut dresta, kaanggen pinaka piranti mabebaosan olih sekaa kramane sumangdane prasida ngamedalang pepineh sane jagi baosang.

Lianan tekening punika Keraf (ring Smarapradhipa, 2005:1) nlatarang basa madue kalih artos, sane kapartama basa inggih punika piranti bebaosan (komunikasi) pantaraning kramane, marupa pralambang suara (bunyi) sane kahasilang olih piranti mabebaosan. Kaping kalih, basa ingih punika uger-uger mabebaosan (sistem

komunikasi) sane nganggen pralambang

suara (bunyi ujaran) sane kahanan panengah.

Yening manut Owen (ring Setiawan, 2006:1) artos basa inggih punika basa prasida kaartosang pinaka ceciren (kode) sane kapolihang ring pagubugan krama anggen nguningayang rerancangan (konsep) sane kadulurin olih kawigunan niasa-niasa (simbol-simbol).

Basa pinaka piranti sane kaanggen mabebaosan pantaraning kramane sane marupa pralambang suara (simbol bunyi) kapolihang saking piranti ucap jadmane.

Sekadi sane sampun katlatarang olih makudang-kudang para sujana ring arep, basa Indonesia punika pinaka piranti sane kaanggen mabebaosan pantaring kramane.

(5)

Kawentenan basa Indonesia punika kaanggen masih ring widang pengajahan ring sekolah.

Lianan tekening basa Indonesia sane kaanggen ring sekolah patut masih nganggen basa daerah sumangdane nyihnayang budaya saking daerah soang-soang ring Indonesia sane makeh wenten etnisnyane. Ketahnyane, pikobet sane kapolihang rikalaning ngajahin sisia sekolah dasar (SD) ring Indonesia, inggih punika nenten kaanggennyane basa ibu pinaka basa pengeter ring pamargi pangajahan. Pariindikan sekadi punika ngawinang para sisiane nenten prasida nincapang prestasi akademiknyane. Olih saantukan asapunika, guru wisesane ngalimbakang program pangajahan multibahasa sane mabasis basa ibu majeng para sisiane.

Basa Indonesia pinaka basa nasional kawentenannyane nenten prasida lempas saking pangajahan basa daerah sekadi basa daerah Bali, inggih punika basa sane ketah kaanggen mabebaosan olih jadma Bali pinaka basa ibu utawi basa sane kapartama sane kaanggen ring kahuripan sarahina. Basa Bali kaanggen ring sajeroning widang pangajahan, sekadi ring sekolah dasar. Pengangge basa ibu utawi basa daerah pinaka basa pengeter risajeroning widang pangajahan ring tingkat dasar kawentennyane sampun prasida kaanggen olih makudang-kudang negara ring Asia Tenggara, sekadi Filipina, Thailand, miwah taler Kamboja. Ring tetiga negara punika, basa daerah kaanggen pinaka basa pengeter antuk sisia kelas I ngantos kelas III. Basa nasional wau kaanggen pinaka basa pengeter yening sampun kelas IV. Punika pateh sekadi sane wenten ring Bali.

Rikalaning basa ibu utawi basa daerah kaanggen pinaka basa pengeter ring sekolah, pastika mapaiketan sareng pamargi pangajahan sumangdane numbuhang budi pekerti ring para sisiane. Kadulurin olih basa daerah punika sisiane mlajah ngeresepang nilai-nilai budayanyane, ring tengahnyane punika wenten norma-norma sane nyihnayang nilai rasa basa sane mabinanyan sareng basa sane lianan.

Lianan tekening kawigunan punika, prasida kapolihang widya-widya antuk basa daerah (basa ibu) punika. Pariindikan punika patut sekadi sane kasobiyahang olih

The Use of Vernacular Languages in

Education (1951), indik alit-alite

sumangdane nenten lempas saking pengangge basa ibunyane, rikalaning ipun ngeranjing ka kelas kapartama ngatos kelas tiga ring sekolah dasar, saantukan asapunika pastika sisiane waged mabasa ibu utawi etniknyane, lianan tekening punika kaaptiayang mangda para sisiane uning tekening padewekannyane. Pengangge basa daerah pinaka basa pengeter ring sekolah kaaptiyang sumangdane nincapang kewagedan makomunikasi ring sajeroning para sisiane. Kaaptiyang prasida nguncarang miwah nlatarang widya-widya sane sampun kapolihang, lisan utawi sane kasurat. Cutetnyane madue kawagedan ring pariindikan nyingakin lan mirengan, mabebaosan, ngawacen, miwah taler nyurat anggen basa daerah indik widya sane sampun kaplajahang.

Sumangdane para sisiane prasida mabebaosan ngangge basa daerahnyane, saking alit para sisiane patut kaajahin nganggen basa daerah punika. Kawentenan pariindikan sane becik sekadi punika, pinaka dados bekel sane mautama ring padewekan sisiane rikalaning nganggen utawi mabebaosan ngangge basa Indonesia pinaka basa nasional.

Basa daerah madue paiketan sane rumaket sareng basa Indonesia. Basa daerah inggih punika basa sane nyokong basa Indonesia sekadi sane wenten ring UUD 1945 pasal 32 ayat 2 “Negara

menghormati dan memelihara bahasa

daerah sebagai kekayaan budaya nasional

miwah taleh sekadi perumusan Kongres Basa Indonesia II warsa 1945 ring Medan, indik basa daerah pinaka sane nyokong basa nasional miwah pinaka sumber

pembinaan basa Indonesia. Basa daerah

akeh ngicenin sumbangan ka basa Indonesia, minakadi ring widang fonologi,

morfologi, sintaksis, semantik miwah taler

kosa basa. Asapunika tungkalikannyane, basa Indonesia madue pariindikan sane mautama ring panglimbakang basa daerah.

(6)

Paiketan pantaraning basa Indonesia miwah basa daerah rumaket pisan ring panglimbakannyane.

Basa daerah pinaka basa pengeter rikalaning wau ngeranjing ka sekolah dasar. Ring makudang-kudang daerah, basa daerah kaanggen basa pengeter ring widang pangajahan tingkat sekolah dasar ngantos warsa ketiga (kelas III). Selanturnyane patut nganggen basa Indonesia pinaka basa pengeter pangajahan.

Makadadosnyane akeh pisan paiketan basa Indonesia pinaka basa

nasional ring pamargi pangajahan. Sekadi

sane sampun tlatarang ring arep, indik basa sane kaanggen basa pengeter wajib ring sekolah-sekolah ring Indonesia, inggih punika basa Indonesia. Basa Indonesia pastika kaanggen ring makasami pamargi pangajahan, ring makasami materi sane jagi kaplajahang. Yadiastun wenten sisia saking lian daerah pastika prasida ngemiletin pengajahan sane madue basa sane malianan, saantukan wenten basa Indonesia sane nyikiang makasi basa.

Manut Rustaman (2001:31) pamargi pangajahan inggih punika kawentenan parilaksana pagubugan pantaraning guru lan sisia miwah taler mabebaosan (komunikasi timbal balik) sane wenten ring kawentenan pangajahan (situasi edukatif) anggen nincapang tetujon mlajah. Tetujon mlajah punika patut kauratiyang olih guru sumangdane prasida patut sekadi napi sane jagi katincapang ring pamargi pangajahan punika.

Dimyati lan Mudjiono (2006: 3) nlatarang pamargi pangajahan inggih punika parindikan ngeninin parilaksana pagubugan pantaraning guru lan sisia sane ring ungkur pamargi pangajahan punika wenten ngajinin hasil (evaluasi hasil) mlajah. Asapunika sane patut kauratiyang ring pamargi pangajahan manut sekadi pepineh sujanane ring arep.

Lianan tekening punika yening manut Hamalik (2006: 162) pamargi pangajahan pinaka pamargi sane ngawentenang pagubugan pantaraning sisia lan guru ring utsaha sumangdane prasida sekadi tetujon pangajahan, sane wenten ring genah miwah taler galah sane kaaptiyang.

Ri sajeroning pamargi pangajahan pastika wenten pagubugan sisia sareng guru miwah taler mawit saking sumber pangajahan ring genah pangajahan. Lianan tekening punika, guru ngicenin sisiane wantuan mangda prasida wentennyane pamargi ngamolihang widya, ngajahin mangdane waged lan ngawentuk para sisiane.

Makadadosnyane, pangajahan inggih punika pamargi anggen ngwantu para sisia mangda prasida mlajah sane becik taler ngulengan pauwahan parilaksana kayun (kognitif), parisolah (afektif) lan parilaksana (psikomotor) ring dewek sisia.

Ring pamargi pangajahan punika patut kauratiyang tata cara pengajahan. Tata cara pengajahan inggih punika parilaksana sane patut kalaksanayang olih guru rikalaning ngajahin materi majeng ring sisia. Tata cara pangajahan punika kasusun madasar antuk kompetensi miwah tetujon pangajahan. Kawigunan saking tata cara pangajahan inggih punika tetimbang guru sumangdane nenten lempas saking tetujon pengajahan. Ketahnyane tata cara pengajahan punika wenten tetiga, inggih punika kegiatan awal, kegiatan inti, miwah taler kegiatan akhir.

Kegiatan awal, inggih punika

parilaksana sane kapartama sane laksanayang olih guru. Ring parilaksana kapartama puniki, wenten makudang-kudang pariindikan sane patut kalaksanayang olih guru. Guru patut nguratiyang sumangdane sisia sampun prasida mlajah (psikis utawi fisik),

nglaksanayang apersepsi, nlatarang tetujon pangajahan, nlatarang napi sane jagi kalaksanyang ring pangajahan sane jagi kalaksanayang. Ring kegiatan inti inggih punika parilaksana sane kalaksanayang nganggen pendekatan, model, miwah kramaning pangajahan.

Kegiatan penutup inggih punika

parilaksana sane paling untat kalaksanayang ring pamargi pangajahan. Ring parilaksana puniki, guru kasarengin olih sisia ngalaksanayang panyutetang pangajahan, ngelaksanayang penilaian miwah refleksi saking pamargi pangajahan sane sampun kalaksanayang, ngicenin

(7)

miwah hasil pangajahan. Ngerencanayang parilaksana tindak lanjut ring wentuk

program remidial, program pengayaan, layanan konseling, miwah ngicenin tugas

kasoang-soang sisia utawi sekaa sane madasar saking hasil mlajah para sisia, lan

nguningayang napi sane jagi

kalaksanayang ring pangajahan sane jagi rauh. Ring pamargi pangajahan guru inggih punika jadma sane banget mautama ring pamargi pangajahan. Guru uning, waged, sane ngelaksanayang miwah, sane prasida ngelaksanayang parilaksana sumangdane patut sekadi tetujon pangajahan. Lianan tekening punika sisia masih madue kautamyang ring pamargi pangajahan, sisia sane kaicenin widya, miwah kawagedan olih guru sumangdane wenten pauwahan ring padewekan sisia.

Sadurung maosang indik pahan saking basa Bali, sapatutnyane mangda uning dumun kapining artos basa Bali punika. Basa Bali inggih punika wantah silih sinunggil basa daerah ring panegara Indonesia sane kapiara olih krama Baline (Dikbud, 2006: 1). Basa Bali sane kaanggen olih para krama Bali puniki madue pahan manut kawigunannyane. Kawigunan pahan basa Bali punika nganutin undagan kasta miwah wangsa sane wenten ring Bali.

Putra (2007: 59) nlatarang, “sor-singgih basa Bali maartos awig indik undagan-undagan basa ritatkala mabebaosan nganggen basa Bali.” Sor-singgih basa Bali punika pinaka gegambaran linggih sane wenten ring krama Baline sane ketah kabaos antuk wangsa. Wangsa punika pinaka dasar kawentenan sor-singgih ring Bali, lianan tekening punika sane ngawinang sor-singgih basa punika wenten riantukan kawentenan tata susila lan tata krama ring krama Baline sane polih iusan saking budaya Jawi (Hindu), utamainnyane duk para manggala Majapahit nguasa ring Bali.

Kawentenan sakadi punika ngawinang wentennyane tata susila ritatkala mabebaosan, punika sane ngawinang wentennyane rasa nyinggihang saking sang sane mabebaosan sareng sang sane kairing mabebaosan. Punika sinamian metu boya ja sangkaning

kawentenannyane pamarikosa majeng ring sang sane mabebaosan olih sang sane kairing mabebaosan. Kawentenan punika salanturnyane ngawinang metunyane sor-singgih basa ring basa Bali.

Punika sami wantah sangkaning linggih sang sane mabaos, sapasira sane kairing mabaos miwah sapasira sane kabaosang. Malarapan ring wirasannyane, basa Baline kapalih dados: basa kasar, basa andap, basa madia, miwah basa alus.

Sosiolinguistik kaanggen ring tetilik puniki,

riantukan ring tetilik puniki sane pacang katilik inggih punika indik kawentenan

campur kode ring bebaosan para sisiane,

utaminnyane ring pamargi pangajahan. Kawentenan krama (konteks sosial) inggih punika silih sinunggil komponen tutur sane akeh ngiusin bebaosan sane kabaosang olih jadma ring peristiwa tutur.

Kruna sosiolinguistik wantah patemon saking kalih kruna, inggih punika kruna sosiologi miwah kruna linguistik (Chaer sareng Agustina, 1995: 3). Holmes (ring Nurhayati dkk, 2012: 405) nlatarang

sosiolinguistik inggih punika wantah

peplajahan sane mlajahin indik basa sane wenten ring pantaraning krama (masyarakat). Yening maosang indik

sosiolinguistik, pastika irika kawentenan

indik warna basa (ragam bahasa). Ring warna basa punika wenten kalih sane patut kauningin inggih punika warna basa sane

wenten sangkaning kawentenan

akehnyane kawigunan basa lan akehnyane soroh krama sane mabebaosan lan, warna basa sane kaanggen piranti masimakrama ring krama siosan (multicultural) (Chaer sareng Agustina, 1995: 81).

Ring warna basa puniki, taler wenten sane kabaosang kode, sakadi napi sane kabaosang olih Nurhayati dkk. (2012: 575) nlatarang kode pinaka sistem sane kaanggen makomunikasi pantaraning kalih penutur utawi langkung sane marupa dialek utawi basa.

Kode puniki katahnyane kaanggen

nlatarang pikobet sang sane mabebaosan, kawentenan sang sane mabebaosan sareng sang sane kairing mabebaosan, miwah parindikan bebaosan sane wenten, taler sang sane kabaosang. Kode puniki

(8)

kakepah dados kakalih minakadi alih kode lan campur kode.

Aslinda sareng Syafyahya (2007: 87) maosang indik, sang sane mabebaosan, mabebaosan nganggen basa Indonesia sakewanten akeh kacampuhin sareng basa

daerahnyane, jadma punika kasengguh

sampun nganggen campur kode.

Campur kode kapalih dados tigang

soroh manut pawiwit basannyane sane ngranjing inggih punika campur kode ka tengah (campur kode ke dalam), campur

kode campuhan (campur kode campuran), campur kode campuhan (campur kode campuran). Lianan punika, campur kode

taler kasorohang manut wangun kertha basa. Wenten tigang soroh campur kode inggih punika campur kode sajeroning wangun klausa, campur kode sajeroning wangun frasa, campur kode sajeroning wangun kruna. sane ngawinang punika minakadi sang sane mabaos, basa sane kaanggen, miwah tetujon bebaosan. Tetiga punika malih kasaderanaang dados kalih inggih punika sang sane mabaos dados pariindikan saking pamaos miwah basa sane kaanggen lan tetujon bebaosan dados pariindikan basa.

KRAMANING TETILIK

Manut Wendra (2011:31) nlatarang kramaning tetilik inggih punika tatacara sane kaanggen ring tetilik. Tetilik puniki nganggen deskriptif kualitatif. Tetilik

kualitatif inggih punika tetilik sane

nguningayang pikolih data deskriptif

marupa kruna-kruna sane kasurat utawi kabaosang sane kacingakin saking parilaksane jadmane sane prasida kauratiyang.

Hamidi (2005:22) nlatarang jejering tetilik inggih punika jadma, benda, utawi

lembaga sane masifat lan

kawentenannyane jagi katilikin.Jejering ring tetilik puniki inggih punika guru same ngemel pangajahan basa Bali ring kelas V SD Lab Undiksha.

Penandang inggih punika parindikan sane jagi kaselehin, ring makarya tetilik pastika patut wenten jejering tetilik pinaka

sumber informasi utawi data tetilik.

Penandang inggih punika wantah campur

kode basa Indonesia ring pangajahan

basa Bali.

Data ring tetilik mabuat pisan, sawireh nganggen nyawis pitaken sane kaselehin ring tetilik punika. Ngawit saking murda tetilik puniki inggih punika campur kode basa Indonesia ring pangajahan basa Bali kelas V SD lab Undiksha. Manut Bungin (2001:129) kramaning mupulang data

inggih punika pahan saking piranti mupulang data sane kaanggen mangda prasida nguningayang berhasil utawi nentennyane tetilik sane kakaryanin. Mupulang data punika nganggen kramaning pratiaksa, kramaning sadu wicara miwah taler kramaning dokumentasi.

Sane kalaksanayang olih panilik rikalaning ngamargiang kramaning nyingakin lan nyatet pengangge campur

kode basa Indonesia ring pangajahan basa

Bali kelas V SD Lab Undiksha. Ring nglaksanayang kramaning sadi wicara, panilik nganggen sadu wicara kastruktur, krana ritatkala nglaksanayang sadu wicara wantah makarya napi manten pitaken sane jagi katakenin, nenten nganggen pedoman pitaken sane kasusun terperinci. Kramaning

dokumentasi tetilik puniki panilik pacang

nganggen dokumentasi rekaman sane kaanggen inggih punika rekaman suara.

Piranti tetilik inggih punika wantah piranti sane kaanggen mupulang data (Zuriah, 2006:168). Malarapan antuk punika, piranti pratiaksa sane kaanggen bantang utawi dasar inggih punika wantah dasar praktiaksa. Ritatkala masadu wicara piranti sane kaanggen inggih punika unteng pitaken kaanggen dasar ngamargiang sadu wicara. Piranti sane pacang kaanggen

dokumentasi inggih punika wantah piranti

sane mrasidayang ngerekam utawi ngambil gambar ritatkala peplajahan klaksanayang, piranti sane kanggen ring tetilikan inggih punika piranti kartu data. sane kaanggen risajeroning mupulang data ngeninin indik

campur kode basa Indonesia ring

pangajahan basa Bali kelas V SD Lab Undiksha, sakadi ring sor.

Seusan samian data sampun prasida kapupulang selanturnyane kalaksanayang data tureksa. Manut Sugiono (2007:335)

data tureksa deskriptif kualitatif inggih

(9)

sumangdane kasusus sistematis

kapolihang saking pikenoh pratiaksa, sadu wicara miwah taler dokumentasi. Data tureksa sane kanggen ring tetilikan puniki inggih punika nyorohang data (klasifikasi

data), reduksi data, mirdatayang data

(deskripsi data), lan penyutetan. PIKOLIH MIWAH TETEPASAN

Pikolih lan tetepasan saking kalih bantang pikobet, inggih punika rupan

campur kode basa Indonesia ring

pangajahan basa Bali kelas V SD Lab Undiksha, sane ngawaning penganggen

campur kode basa Indonesia ring

pangajahan basa Bali kelas V SD Lab Undiksha.

Pikolih tetilik puniki, jagi katlatrang indik pikolih sane sampun kapolihang indik rupan miwah sane ngeranayang campur

kode basa Indonesia ring pangajahan

basa Bali kelas V SD Lab Undiksha. Pikolih puniki jagi nlatarang rupan miwah sane ngeranayang campur kode basa Indonesia manut kramaning pratiaksa, sadu wicara miwah taler dokumentasi.

Kramaning pratiaksa sane kasarengin kramaning dokumentasi kalaksanayang anggen ngrereh rupan campur kode basa Indonesia ring pangajahan basa Bali kelas V SD Lab Undiksha. Pikolih saking kramaning pratiaksa sane kasarengin kramaning dokumentasi inggih punika

campur kode sane katilikin punika kasorong

dados kalih inggih punika campur kode manut pawiwit basanyane miwah taler manut wangun kerta basanyane. Campur

kode yening manut pawiwit basanyane

sane kaanggen rikala wenten pangajahan basa Bali ring kelas V SD Lab Undiksha inggih punika kapolihang 117 campur kode ka tengah, saantukan kacingakin ring bebaosan guru sane ngemel pengajahan basa Bali sane mawit saking basa Indonesia.

Ring sor puniki conto campur kode ka tengah ring bebaosan sane kanggen olih jejering tetilik rikalaning ngemargiang pangajahan. Contonyane sekadi: kalimat sane becik inggih punika daweg dina redite tiang malancaran ka segara miwah mangkin nomer empat, surat contoh kruna sane nganggen cecek antuk sesuratan

aksara Bali. Ring bebaosan punika wenten pawiwit basa Indonesia sane ngeranjing ka tengah basa Bali, makadaosnyane bebaosan punika kasorohang pinaka

campur kode ka tengah. Pariindikan punika

pateh sekadi panlataran olih Jendra (1991: 132) indik campur kode ka tengah kacihnayang antuk wentennyane pawiwit basa daerah utawi basa sane kantun asoroh (sekerabat) sane metu ring pengangge basa Indonesia.

Bebaosan wenten kruna “kalimat” inggih punika kruna saking basa Indonesia sane kabaos “lengkara” ring basa Bali.

Yening bebaosan pawiwit sane marupa basa Indonesia inggih punika kruna “empat” miwah taler kruna “contoh” sane ring basa Bali “empat” kabaos “pat” miwah kruna “contoh” kabaos “conto” utawi “imba”. Lianan tekening campur kode manut pawiwit basanyane sane wenten ring bebaosan guru rikalaning ngamargiang pangajahan basa Bali ring kelas V SD Lab Undiksha, bebaosan campur kode punika malih kasorohang manut wangun kertha basanyane. Kapolihang 75 campur kode sajeroning wangun kruna, 36 campur kode sajeroning wangun frasa, miwah taler 6

campur kode sajeroning wangun klausa.

Conto bebaosan sane ngeranjing ka

campur kode sajeroning wangun kruna

inggih punika sekadi inggih silakan, kalimat sane becik inggih punika daweg dina redite tiang malancaran ka segara, sampun

ngerti?.

Saking conto bebaosan punika nyihnayang canpur kode basa Indonesia sane mawentuk wangun kruna, kaanggen mabebaosan ring pangajahan basa Bali kelas V SD Lab Undiksha. Campur kode basa ring sajeroning wangun kruna sane kaanggen minakadi: silakan, kalimat, ngerti. Ring conto bebaosan punika campur kode basa Indonesia sane kaanggen wentuknyane marupa kruna sane mawit saking basa Indonesia. Kruna sane marupa

campur kode basa Indonesia sane

kaanggen inggih punika: inggih silakan

“inggih durusang”, kalimat sane becik

inggih punika daweg dina redite tiang malancaran ka segara “lengkara sane becik inggih punika daweg dina redite tiang

(10)

malancaran ka segara”, sampun ngerti?

“sampun midep?”.

Sane kaping kalih yaning kacingak saking campur kode sajeroning wangun frasa, imba bebaosannyane sakadi: ayo

biar prasida kacingakin sareng

timpal-timpal, ayo lanjut malih, nomer lima sira

bisa nyawab?. Bebaosan ring ajeng punika

nyihnayang campur kode basa ring sajeroning wangun frasa sane kaanggen mabebaosan ring pangajahan basa Bali kelas V SD Lab Undiksha. Ring bebaosan punika akeh campur kode basa Indonesia mawentuk wangun frasa sane kaanggen, minakadi: ayo biar, ayo lanjut, bisa nyawab. Punika makudang-kudang campur kode ring sajeroning wangun frasa sane kaanggen mabebaosan sane marupa kruna saking basa Indonesia. Kruna-kruna sane pinaka campur kode mawentuk wangun

frasa, minakadi: ayo biar prasida kacingakin

sareng timpal-timpal “ngiring mangda prasida kacingakin sareng timpal-timpal”,

ayo lanjut malih “ngiring lanturang malih”,

nomer lima sira bisa nyawab “nomer lima sira prasida nyawis”.

Paling untat sane kapolihang inggih punika wenten campur kode sajeroning wangun klausa. Imbanyane sekadi nah yen alit-alite nyawab seperti tadi, nilainya pastika becik inggih, ne ne suba tiga

minggu bapak kasi tugasnya ini. Lianan

campur kode sane marupa wangun kruna miwah wangun frasa, ring bebaosan rikala wenten pangajahan basa Bali kelas V SD Lab Undiksha taler wenten campur kode basa Indonesia sane mawentuk klausa saking pupulan makudang-kudang kruna basa Indonesia minakadi: nah yen alit-alite

nyawab seperti tadi, nilainya pastika becik

inggih “nah yen alite-alite nyawis sekadi wawu, nilainyane pastika becik inggih”, ne ne suba tiga minggu bapak kasi tugasnya ini “ne ne suba tigang minggu bapak ngicen tugas puniki”.

Minab ring pengangge campur kode

basa Indonesia sane wenten ring pangajahan

basa Bali punika, wenten pengangge kruna

sane marupa serapan. Kruna serapan inggih

punika kruna sane mawit saking basa asing

sane sampun kaintegrasikan ke tengah basa

lianan lan sampun kaanggen ring kahuripan

pagubugan parajane irika. Seumpaminyane

kruna basa Belanda kaserap ka kruna basa

Indonesia sekadi kruna advokat, brankas,

demokrasi, eksemplar miwah sane lianan.

Madasar antuk punika kapolihang kruna

serapan saking basa Inggris ring lengkara

“nah mangkin bapak ngicen latihan, yening

nilainyane becik ten sareng remidi”. Ring

lengkara punika wenten kruna remidi, kruna

punika

mawit saking kruna basa Inggris inggih ipun remidy. Kaserap olih basa Indonesia dados remidi sane maartos

perbaikan. Lianan tekening punika wenten

masih kruna saking basa Sansekerta ring lengkara “sebelumnya akhiri bapak dengan Om Santhi Santhi Santhi Om”. Ring lengkara punika wenten Om Santhi Santhi Santhi Om, sane madue maartos dumogi setata rahayu. Umat Hindu ring Bali yening ngucarang salam ketahnyane nganggen kruna Om Santhi Santhi Santhi Om, ring sekolah kauncarang yening sampun puput plajahan rahina punika pastika kapuputang antuk kruna Om Santhi Santhi Santhi Om.

Pikolih ngamargiang sadu wicara sareng dokumentasi inggih punika sadu wicara kaanggen sumangdane prasida tatas uning sane ngeranayang guru basa Bali ring kelas V SD Lab Undiksha nganggen campur kode basa Indonesia ring pangajahan basa Bali kelas V SD Lab Undiksha. Puniki pikolih saking sadu wicara sane kasarengin kramaning dokumentasi sareng jejering tetilik, inggih punika Bapak Drs. Putu Triyasa inggih puniki.

Madasar antuk sadu wicara punika tetimbang utawi sane ngawinang Bapak Putu Triyasa pinaka guru sane ngemel pangajahan basa Bali kelas V SD Lab Undiksha inggih punika saantukan sisia ngerasayang meweh utawi ngamolihang pikobet ngartosang materi utawi kosa basa Bali. Sekadi sane tlatarang ring SD Lab Undiksha, sisia sane ngeranjing irika boya ja sisia sane mawit saking siki etnis manten, asapunika ngawinang meweh yening guru nlatrang pangajahan nganggen basa Bali kemanten. Basa Bali madue undagan basa sane ngeranayang basa Bali punika rimit karasayang olih sisiane. Prasida kasorohang tetimbang Bapak Putu Triyasa nganggen campur kode basa Indonesia ring pangajahan basa Bali inggih

(11)

punika krana wentennyane faktor

pariindikan saking pemaos miwah taler pariindikan basanyane.

PAMUPUT

Manut sekadi tetepasan ring adyaya IV indik campur kode basa Indonesia ring pangajahan basa Bali kelas V SD Lab Undiksha.

Kapolihang makudang-kudang tetingkesan, minakadi tetingkesan indik rupan campur kode basa Indonesia ring pangajahan basa Bali kelas V SD Lab Undiksha, tetingkesan indik sane ngawinang penganggen campur kode basa Indonesia ring pangajahan basa Bali kelas V SD Lab Undiksha. Makasami tetingkesan punika pacang kabaosang ring sor.

Rupan campur kode basa Indonesia ring pangajahan basa Bali kelas V SD Lab Undiksha kakepah dados kalih inggih saking pawiwit basanyane miwah taler saking wangun kertha basanyane. Kacingak saking pawiwit basanyane rupan

campur kode basa Indonesia ring

pangajahan basa Bali kelas V SD Lab Undiksha punika inggih punika kapolihang 117 campur kode ka tengah. Nenten kapolihang rupan campur kode ka tengah utawi kasisi wantan campur kode ka tengah kamanten. Yening kacingak saking wangun kertha basanyane wenten tetiga inggih punika kapolihang 75 ngeranjing ring soroh

campur kode sajeroning wangun kruna, 36

ngeranjing ring soroh campur kode

sajeroning wangun frasa, 6 ngeranjing ring soroh campur kode sajeroning wangun

klausa. Campur kode sajeroning wangun

kruna imbanyane inggih punika: inggih

silakan “inggih durusang”, kalimat sane

becik inggih punika daweg dina redite tiang malancaran ka segara “lengkara sane becik inggih punika daweg dina redite tiang malancaran ka segara”, sampun ngerti?

“sampun midep?”. Campur kode sajeroning

wangun frasa imbanyane inggih punika: ayo

biar prasida kacingakin sareng timpal-timpal

“ngiring mangda prasida kacingakin sareng timpal-timpal”, ayo lanjut malih “ngiring lanturang malih”, nomer lima sira bisa

nyawab “nomer lima sira prasida nyawis”. Campur kode sajeroning wangun klausa

imbanyane inggih punika: nah yen alit-alite

nyawab seperti tadi, nilainya pastika becik

inggih “nah yen alite-alite nyawis sekadi wawu, nilainyane pastika becik inggih”, ne ne suba tiga minggu bapak kasi tugasnya ini “ne ne suba tigang minggu bapak ngicen tugas puniki”.

Kaping kalih sane ngawinang penganggen campur kode basa Indonesia ring pangajahan basa Bali kelas V SD Lab Undiksha inggih punika pariindikan saking pemaos miwah taler pariindikan saking basanyane.

Mapaiketan sareng pikolih saking tetilik indik campur kode basa Indonesia ring pangajahan basa Bali kelas V SD Lab Undiksha. Piteket sane prasida kaaturang majeng ring sang pangwacen inggih punika, sakadi ring sor puniki. Kaping kapartama, majeng guru sane ngajahin basa Bali kaaptiyang sumangdane prasida numbuhang rasa tresna ring basa Bali miwah taler biasa nganggen nganggen basa Bali pinaka basa pengeter sane mautama ring pangajahan basa Bali. Kaping kalih, majeng ring sisia mautama sane mawit saking daerah lokal utawi asli jadma Bali sane selanturnya pinaka

penerus sepatutnyane neneten kimud

nganggen bas Bali rikalaning mabebaosan sareng jadma sane lianan. Para sisia pinaka penerus patut bangga nganggen basa Bali sumangdane basa Bali nenten rered lan kagentosin sareng basa lianan. Kaping tiga Majeng parajana Bali pinaka panutur basa Bali kaaptiyang numbuhang rasa tresna tekening basa Bali lan prasida nganggen basa Balipinaka basa pengeter sane mautama ring pagubugan. Kaping pat, majeng ring panilik sane tiosan, sumangdane prasida nilikin utawi nglanturang tetilikan ngeninin indik penganggen campur kode ring sekolah, utaminnyane sane wenten ring pangajahan. Miwah tetilik puniki prasida kaanggen bantang utawi dasar ritatkala ngamargiang tetilik tiosan sane ngeninin

campur kode ring sekolah.

KAPUSTAKAAN

Aslinda dan Leni Syafyahya. 2010.

Pengantar Sosiolinguistik. Bandung:

(12)

Bungin, Burhan. 2001. Metodelogi

Penelitian Sosial Formal-Formal

Kuantitatif dan Kualititatif. Surayaba :

Airlangg Universitas Press.

Chaer & Agustina. 1995. Sosiolinguistik

Perkenalawan Awal. Jakarta: Rineka

Cipta.

Dinas Kebudayaan Provinsi Bali. 2006.

Pedoman Pasang Aksara Bali.

Denpasar:

Dinas

Kebudayaan

Provinsi Bali.

Hamidi. 2005. Metode Penelitian Kualitatif. Universitas Muhammadyah Malang. Hudson, R.A. 1980. Sociolinguistics.

London: Cambridge University Press.

Nurhayati, E. A. A., dkk. 2012. Bahasa Ibu

sebagai

Pilar

Jati

Diri

dan

Pembentuk Karakter Bangsa yang

Majemuk.

Denpasar:

Udayana

University Press.

Sugiyono. 2006. Metode Penelitian Pendidikan (Pendekatan Kuantitatif, Kualitatif, dan R&B). Bandung: Alfabeta.

Zuriah, Nurul. 2006. Metode Penelitian

Sosial dan Pendidikan. Teori-Aplikasi.

Referensi

Dokumen terkait

Jadi, dari keenam aspek penggunaan huruf kapital, jumlah persentase tertinggi adalah aspek “K-1” yaitu ketepatan menulis huruf kapital dalam setiap unsur bentuk

Pada penelitian inimenggunakan uji coba terbatas yaitu bahan ajar yang telah dikembangkan kemudian divalidasi oleh tim ahli selanjutnya bahan ajar yang

Dalam pembahasan kali ini lebih difokuskan pada analisa kekuatan struktur dari FPSO sevan marine yang outputnya berupa hasil tegangan maksimum yang diperoleh

Metode yang dilakukan dalam penelitian ini adalah penelitian pengembangan (Research and Development). Instrumen yang digunakan untuk mengumpulkan data yaitu 1)

Secara umum untuk mengatasi kemikinan di Samigaluh yang terjadi karena aspek ekonomi, kerentanan, keterisolasian dan ketidakberdayaan dapat dilakukan dengan berbagai solusi seperti

Sumodiningrat (1999) membagi kemiskinan menjadi tiga kategori, yaitu 1) Kemiskinan absolut (pendapatan di bawah garis kemiskinan dan tidak dapat memenuhi kebutuhan

4) Sitem ru+u&an adalah uatu item pen'elenggaraan pela'anan &eehatan 'ang mela&ana&an pelimpahan tanggung +a(ab, timbal#bali& terhadap

Dia akan dapat merasakan pertautan hati dengan saudara satu kafilah perjalanan (sufistik) dengan rasa persahabatan hakiki dan nuansa kasih sayang yang tulus ketika