S K R I P S I
SRI WIDAYATI
PERANAN TAR IP BIAYA OVERHEAD P ABR IK DALAM P EN EN TUAN
BIAYA P EM ELIHAR AAN DAN P ER BAIKAN KAP AL PADA D IV ISI
P EM ELIH AR AAN DAN P ER BAIKAN KAP AL
P T. P AL IN D ON ESIA (P E R S E R O ) SUR ABAYA
M I L U
PERPUSTA3 LAA?"UN I V S U S I TAS A I R L A ^ U U A " j
S U R A B A Y A !
A M / P
F A K U LTA S EK O N O M I U N I V ER S I TAS AI R LAN GGA
S U R A B A Y A
P ER A N A N TA R I P B I A Y A OV ER H EAD P A B R I K DALAM P EN EN TU AN
B I A Y A P E M E L I H A R A A N DAN P E R B A I K A N K A P A L P AD A
D I V I S I P E M E L I H A R A A N DAN P E R B A I K A N K AP AL
P T . P A L I N D O N E S I A ( P E R S E R O )
S U R A B A YA
S K R I P S I
D i a j u k a n U n t u k M e m p e r l e n g k a p i S y a r a t - s y a r a t D a l a m
M e m p e r o l e h G e l a r S a r j a n a E k o n o m i Ju r u & a n
A k u n t a n s i
O L E H t
S R I W I D A Y A TI
NOM OR P OKOK i 0 4 8 5 1 2 0 2 6
F A K U L TA B EKON OM I U N I V E R S I T A 8 A I R L A N Q G A
S U R A B A Y A
K A TA P EN GAN TAR
S e t e l a h m e l a l u i h a r i - h a r i p a n j a n g p e r k u l i a h a n ,
s a m p a i l a h k i n i p a d a l a n g k a h a k h i r y a n g m e n e n t u k a n d a l a m
m e n y e l e s a i k a n s t u d i d i F a k u l t a s E k o n o m i U n i v e r s i t a s
A i r l a n g g a .
D e n g a n r a h m a t A l l a h SW T s e r t a k e r i d h o a n N y a , m a k a
p e n u l i s b e r h a s i l m e n y e l e s a i k a n s k r i p s i i n i , s e h i n g g a
d a p a t d i a j u k a n u n t u k m e l e n g k a p i s y a r a t - s y a r a t m e m p e r o l e h
g e l a r s a r j a n a y a n g d i i d a m - i d a m k a n s e l a m a s e k i a n t a h u n
m e n u n t u t i l m u .
U c a p a n t e r i m a k a s i h y a n g t u l u s p e n u l i s s a m p a i k a n
a t a s b e r b a g a i d u k u n g a n y a n g t e l a h d i b e r i k a n , s e h i n g g a
p e n u l i s b e r h a s i l m e n y e l e s a i k a n t u g a s a k h i r i n i , k e p a d a :
1 . A y a h d a n I b u s e r t a K a k a k d a n A d i k t e r c i n t a y a n g t e l a h
m e m b e r i d u k u n g a n m o r i l y a n g a m a t p e n u l i s r a s a k a n
s e b a g a i p e n d o r o n g k e a r a h k e b e r h a s i l a n d a l a m m e n y e l e -
s a i k a n s t u d i d a n s k r i p s i i n i .
2 . B a p a k D r s . H e n k y S u p i t , A k . s e l a k u d o s e n p e m b i m b i n g
y a n g t e l a h b a n y a k m e l u a n g k a n w a k t u n y a u n t u k m e m b e r i k a n
p e n g a r a h a n y a n g a m a t b e s a r a r t i n y a b a g i p e n u l i s .
3 . B a p a k D r s E c . S o e j o n o A b i p r a j a s e l a k u D e k a n F a k u l t a s
E k o n o m i U n i v e r s i t a s A i r l a n g g a .
4 . P a r a s t a f D o s e n P e n g a j a r F a k u l t a s E k o n o m i U n i v e r s i t a s
A i r l a n g g a y a n g d e n g a n t e k u n t e l a h m e n d i d i k p e n u l i s .
5 . P i m p i n a n d a n S t a f P T P A L I N D O N E S I A < P ER S ER O ) y a n g
p e n e l i t i a n .
6 . K e l u a r g a B a p a k P u n d i y a n g t e l a h m e m b e r i k a n b a n t u a n
m o r i l m a u p u n f a s i 1 i t a s ~ f a s i 1 i t a s h i n g g a t e r w u j u d n y a
s k r i p s i .
7 . M a s P u n d y a n a n j i y a n g t e l a h m e m b e r ! k a n d o r o n g a n m o r i l
m a u p u n k e s a b a r a n n y a m e m b a n t u p e n u l i s a n s k r i p s i .
A k h i r n y a s e m o g a k a r y a t u l i s i n i b e r m a n f a a t d a n d a p a t
m e m b a n t u b a g i P i m p i n a n P T P A L I N D O N E S I A < P ER S ER O ) r
k h u s u s n y a P i m p i n a n D i v i s i P e m e l i h a r a a n d a n P e r b a i k a n
K a p a l d a l a m m e n y e l e s a i k a n m a s a l a h y a n g d i h a d a p i .
S u r a b a y a , ... ... .. ...
D i s e t u j u i d a n d i t e r i m a b a i k
o l e h 5
D o s e n P e m b i m b i n q : K e t u a J u r u s a n :
S u r a b a y a , y ? —
T e l a h D i r e v i s i O l e h
m i
H a l a m a n
K a t a P e n g a n t a r ... ... i
D a f t a r i s i ... - ... i i i
D a f t a r g a m b a r ... v
D a f t a r t a b e l ... v i
D a f t a r L a m p i r a n
BAB b
1* P e n d a h u l u a n
1 . L a t a r B e l a k a n g M a s a i a h ... * 1
2 . P e n j e l a s a n ... .. ... .. ... 4
3 . A l a s a n P e m i l i h a n J u d u l . . . £
4 . T u j u a n d a n M a n f a a t P e n y u s u n a n
S k r i p s i ... .. ... 7
5 . S i s t i m a t i k a P e m b a h a s a n ... .. 8
6 . M e t o d o l o g i
6 . 1 . P e r u m u s a n M a s a i a h ... 9
£ . 2 . H i p o t e s a K e r j a ... 1 0
£ . 3 . S c o p e A n a l i s a ( R u a n g l i n g k u p
T e l a a h ) ... 11
6 . 4 . P r o s e d u r d a n T e k n i k P e n g u m p u l a n
r
D a t a * ... 11
I I . 1 . P e n g e r t i a n D a n F u n g s i A k u t a n s i B i a y a . . 1 3
<
2 . P e n g e r t i a n B i a y a ... .. 1 £
3 . K o n s e p B i a y a P r o d u k s i
3 . 2 . P e n e n t u a n B i a y a P r o d u k s i ... « . . . 2 0
3 . 3 . M e t o d e B i a y a P r o d u k s i P e s a n a n
D a n P r o s e s ... 2 2
4 . P e n g e r t i a n B i a y a FOH
4 . 1 . D e f i n i s i B i a y a F O H ... .... 2 4
4 . 2 . S i f a t D a n K l a s i f i k a s i B i a y a FOH . . 2 7
5 . A l a s a n P e m b e b a n a n B i a y a FOH a t a s P a s a r
T a r i p ... ... .... 2 9
6 . B i a y a F OH Y a n g D i b e n t u k D i m u k a
6 . 1 . M a n f a a t ... .. ... ... .... 3 2
6 . 2 . F a k t o r - f a k t o r Y a n g H a r u s D i p e r t i m -
b a n g k a n D a l a m M e m i l i h T a r i f FOH . . 3 3
7 . D e r p e m e n t a l i s a s i B i a y a FOh ... .. ... 4 0
I I I . T i n j a u a n Umum T e n t a n g P . T . P A L I N D O N E S I A
C P ER S ER O >
1 . S e j a r a h P e n d i r i a n P e r u s a h a a n ... 4 6
2 . P e n e n t u a n L e t a k P e r u s a h a a n ... . 5 1
3 . S t r u k t u r O r g a n i s a s i ... .. ... ... 5 2
4 . P e r h i t u n g a n T a r i f B i a y a O v e r h e a d P a b r i k
P . T . P A L I N D O N E S I A < P ER S ER O ) ... .. ... 6 2
I V . P e m b a h a s a n
1 . P e n y a j i a n D a t a ... ...7 9
2 . M a s a l a h ... ... ...8 0
3 . A l t e r n a t i p P e m e c a h a n ... ...8 3
4 . A s u m s i ... .. ... .. ... ...8 4
5 . P e m b u k t i a n H i p o t e s a ... .. 8 5
V . 1 . K e s i m p u l a n ... * ... • • • 9 4
H a l a m a n
1 . B a g a n O r g a n i s a s i P T P A L I N D O N E S I A C P ER S ER O ) ... 5 7
2 . P r o s e d u r P e l a k s a n a a n P e n g e r j a a n P e m e l i h a r a a n D a n
P e r b a i k a n K a p a l P a d a D i v i s i P e m e l i h a r a a n D a n P e r
b a i k a n K a p a l ... .. ... .. - 7 4
D A F TA R L AM P I R AN
1 . F o r m u l i r P e r i n t a h P e k e r j a a n ... .. ... 6 9
H a l a m a n
D a t a K a l k u l a s i B i a y a P e m e l i h a r a a n d a n P e r b a i k a n
K a p a l U n t u k O r d e r - O r d e r Ta h u n 1 9 0 8 ... .. 7 7
D a t a R e a l i s a s i B i a y a O v e r h e a d P a b r i k P e r i o d e
3 1 D e s e m b e r 1 9 8 8 ... 8 3
P e r h i t u n g a n R e a l i s a s i T a r i f B i a y a O v e r h e a d P a b r i k
D i v i s i P e m e l i h a r a a n d a n P e r b a i k a n K a p a l P e r i o d e 3 1
D e s e m b e r 1 9 8 8 ... ... .. ... .. ... 8 4
D a t a R e a l i s a s i B i a y a O v e r h e a d P a b r i k P e r D e p a r t e m e n
P e r i o d e 3 1 D e s e m b e r 1 9 8 8 ... .. ... 8 5
P e r h i t u n g a n R e a l i s a s i T a r i f B i a y a O v e r h e a d P a b r i k
P e r D e p a r t e m e n P e r i o d e 3 1 D e s e m b e r 1 9 8 8 ... 8 6
K a l k u l k a s i B i a y a P e m e l i h a r a a n D a n P e r b a i k a n K a p a l
-UN 1 V ER SI 1 AS A l K L A N U U A < } T i R A 8 A Y A __ .
B A B I
P EN D AH ULUAN
I t . LATAR_BELAKANG_MASALAH
P e m b a n g u n a n b i d a n g e k o n o m i I n d o n e s i a m e r u p a k a n
b a g i a n d a r i p e m b a n g u n a n n a s i o n a l d a l a m r a n g k a m e n c a p a i
t u j u a n u n t u k m e w u j u d k a n m a s y a r a k a t a d i l d a n m a k m u r .
D a l a m p e m b a n g u n a n j a n g k a p a n j a n g t i t i k b e r a t d i l e t a k a n
p a d a p e m b a n g u n a n d i b i d a n g e k o n o m i d e n g a n s a s a r a n
u t a m a m e n c a p a i k e s e i m b a n g a n a n t a r a b i d a n g i n d u s t r i
d e n g a n b i d a n g l a i n n y a y a n g b e r k a i t a n . S e d a n g k a n
p e m b a n g u n a n d i l u a r b i d a n g e k o n o m i d i l a k s a n a k a n s e i r a m a o
d a n s e r a s i d e n g a n k e m a j u a n y a n g d i c a p a i d a l a m b i d a n g
e k o n o m i . D e n g a n p e n i n g k a t a n h a s i l - h a s i l p e m b a n g u n a n
d i b i d a n g e k o n o m i d i h a r a p k a n a k a n t e r s e d i a s u m b e r -
s u m b e r p e m b a n g u n a n d i b i d a n g s o s i a l v b u d a y a d a n
p o l i t i k .
S e j a l a n d e n g a n b e r k e m b a n g n y a p e r e k o n o m i a n
I n d o n e s i a b a n y a k b e r m u n c u l a n b i d a n g - b i d a n g u s a h a u n t u k
m e n o p a n g t u j u a n p e m b a n g u n a n e k o n o m i t e r s e b u t .
h a s a l a h y a n g s e d a n g d i h a d a p i d a l a m p e r e k o n o m i a n
I n d o n e s i a d e w a s a i n i a d a l a h k e l e s u a n p e r e k o n o m i a n
d u n i a B e r t a p r o s p e k e k s p o r m i n y a k d a n g a s b u m i y a n g
k u r a n g c e r a h y a i t u m e r o s o t n y a h a r g a m i n y a k
m e m p e r t a h a n k a n k e l a n g s u n g a n p e r e k o n o m i a n i n i
d i p e r l u k a n k e b i j a k s a n a a n y a n g m e n g a r a h p a d a t i n d a k a n
e f e s i e n s i y a n g b e r s i f a t m e n y e l u r u h .
P T P A L . I N D O N E S I A ( P E R S E R O ) m e r u p a k a n s a l a h
s a t u BUM N, m e m p u n y a i a n d i l y a n g c u k u p b e s a r d a l a m
m e n o p a n g k e t a h a n a n n a s i o n a l y a i t u d e n g a n m e m b a n t u
m e m e l i h a r a d a n m e m p e r b a i k i A r m a d a K a p a l P e r a n g
I n d o n e s i a , k a p a l - k a p a l N i a g a d a n m e m p r o d u k s i j e n i s -
j e n i s k a p a l p e r a n g d a n k a p a l n i a g a .
M e n g i n g a t I n d o n e s i a a d a l a h n e g a r a y a n g t e r d i r i
d a r i k e p u l a u a n d i m a n a l u a s p e r a i r a n n y a h a m p i r d u a
p e r t i g a d a r i l u a s k e s e l u r u h a n w i l a y a h n y a m a k a p e r a i r a n
t e r s e b u t h a r u s d i l i n d u n g i d a r i a n c a m a n y a n g b e r a s a l
d a r i d a l a m m a u p u n l u a r k a r e n a p e r a i r a n t e r s e b u t
m e m p u n y a i p o t e n s i '*■y a n g c u k u p b e s a r d a l a m m e n o p a n g
p e m b a n g u n a n e k o n o m i I n d o n e s i a . U n t u k m e l i n d u n g i
p e r a i r a n y a n g c u k u p l u a s i n i d i p e r l u k a n a r m a d a k a p a l
p a t r o l i y a n g t i d a k s e d i k i t j u m l a h n y a , s e h i n g g a f a k t o r
p e m e l i h a r a a n d a n p e r b a i k a n k a p a l m e r u p a k a n s a l a h s a t u
m a s a l a h y a n g d i u t a m a k a n s e h i n g g a k a p a l - k a p a l t e r s e b u t
d a p a t b e r o p e r a s i d e n g a n b a i k .
i
D a l a m p e m e l i h a r a a n d a n p e r b a i k a n k a p a l , P T . P A L
I N D O N E S I A ( P E R S E R O ) a d a l a h s a l a h s a t u p e r u s a h a a n y a n g
j u g a m e n a n g a n i p e r m a s a l a h a n i n i t e r u t a m a m e n a n g a n i
k a p a l p e r a n g .
P a d a u m u m n y a s e t i a p p e r u s a h a a n m e m p u n y a i t u j u -
D i m a n a k e s t a b i l a n d a l a m m e m p e r o l e h k e u n t u n g a n
m e r u p a k a n d a s a r u n t u k m e m p e r o l e h k e p e r c a y a a n d a r i p i -
h a k l u a r , s e p e r t i p i h a k p e m b e r i a t a u c a l o n p e m b e r i mo
d a l d a n p i h a k l a i n y a n g m e m p u n y a i h u b u n g a n e k o n o m i d e -
p e r u s a h a a n . U n t u k m e n c a p a i t u j u a n t e r s e c u t p i h a k m a n a
j e m e n m e m e r l u k a n b e r b a g a i i n f o r m a s i y a n g b e r k a i t a n d e
n g a n p e n c a p a i a n t u j u a n t e r s e b u t .
I n f o r m a s i b i a y a m e r u p a k a n s a l a h s a t u f a k t o r
p a n t i n g y a n g p e r l u d i p e r t i m b a n g k a n o l e h m a n a g e m e n
d a l a m m e n c a p a i t u j u a n p e r u s a h a a n . S a l a h s a t u m a n f a a t
i n f o r m a s i b i a y a b a g i m a n a g e m e n a d a l a h s e b a g a i a l a t
b a n t u d a l a m u s a h a m e n c a p a i l a b a y a n g d i r e n c a n a k a n .
M e n g i n g a t p e n t i n g n y a i n f o r m a s i b i a y a , m a k a i n f o r m a s i
b i a y a h e n d a k n y a d i s a j i k a n s e c a r a s i s t e m a t i s d a n d a p a t
d i b a n d i n g k a n s e h i n g g a d a p a t b e n a r - b e n a r b e r m a n f a a t
u n t u k k e p e r l u a n a n a l i s a d a l a m r a n g k a m e n j a l a n k a n u s a h a
p e r u s a h a a n y a n g b e r h u b u n g a n d e n g a n p e n g a m b i l a n
k e p u t u s a n .
M a s a i a h - m a s a l a h y a n g d i h a d a p i m a n a g e m e n
s e h u b u n g a n d e n g a n i n f o r m a s i b i a y a a d a l a h s
1 . P e n e n t u a n h a r g a p o k o k p r o d u k s s e c a r a t e l i t i .
2 . P e n g e n d a l i a n b i a y a d a n
3 . A n a l i s a b i a y a .
P e n e n t u a n d a n p e n g u k u r a n h a r g a p o k o k p r o d u k
d i p e r l u k a n o l e h m a n a g e m e n u n t u k m e n e n t u k a n h a r g a p o k o k
p e n j u a l a n d a n m e n g h i t u n g l a b a k o t o r y a n g d i p e r o l e h
d a r i h a s i l p e n j u a l a n p r o d u k .
d a n p e n g e n d a l i a n b i a y a d i p e r l u k a n m a n a g e m e n u n t u k
m e n i n g k a t k a n e f e s i e n s i b i a y a p e r u s a h a a n y a i t u d e n g a n
m e m b a n d i n g k a n * a n t a r a b i a y a y a n g t e r j a d i d e n g a n b i a y a
m e n u r u t b u d g e t a t a u s t a n d a r , k e m u d i a n d i a n a l i s a
s e b a b ~ s e b a b y a n g m e n i m b u l k a n p e r b e d a a n u n t u k d i a m b i l
l a n g k a h - l a n g k a h p e r b a i k a n u n t u k k e g u n a a n d i m a s a y a n g
a k a n d a t a n g .
D a l a m p e n g a m b i l a n k e p u t u s a n , i n f o r m a s i b i a y a
m e r u p a k a n s a l a h s a t u f a k t o r y a n g h a r u s d i p e r t i m b a n g k a n
d a l a m h a l i n i i n f o r m a s i b i a y a y a n g d i p e r l u k a n b i a y a
y a n g s i f a t n y a a k a n t e r j a d i d i m a s a y a n g a k a n d a t a n g
a t a u f u t u r e c o s t - B a g i P T P A L . I N D O N E S I A ( P E R S E R O )
k h u s u s n y a D i v i s i P e m e l i h a r a a n d a n P e r b a i k a n K a p a l
m a s a l a h p e n e n t u a n b i a y a p e m e l i h a r a a n d a n p e r b a i k a n
k a p a l ( y a n g i d e n t i k d e n g a n h a r g a p o k o k p r o d u k s i
p a d a p e r u s a h a a n m a n u f a k t u r ) m e r u p a k a n h a l y a n g b a n y a k
m e m e r l u k a n p e r h a t i a n d a r i p i h a k m a n a g e m e n k a r e n a
a d a n y a k e s u l i t a n d a l a m p e n e n t u a n k e w a j a r a n b e s a r n y a
b i a y a p e m e l i h a r a a n d a n p e r b a i k a n k a p a l t e r s e b u t .
D e n g a n l a t a r b e l a k a n g t e r s e b u t d i a t a s v m a k a
p e n u l i s t e r t a r i k u n t u k m e n g a d a k a n p e n e l i t i a n t e n t a n g
p e n e n t u a n b i a y a t e r s e b u t y a n g t e l a h d i l a k s a n a k a n j o l e h
p i h a k m a n a g e m e n P T P A L I N D O N E S I A ( P E R S E R O ) .
2 « E a D j g l s s a u - J n E i i i i
S e b e l u m p e n u l i s m e n j e l a s k a n j u d u l s k r i p s i i n i
s e c a r a k e s e l u r u h a n , t e r l e b i h d a h u l u a k a n d i u r a i k a n
s k r i p s i : P e r a n & n T a r i f O v e r h e a d P a b r i k D a l a m P e n e n t u a r t
B i a y a P e m e l i h a r a a n D a n P e r b a i k a n K a p a l P a d a D i v i s i
P e m e l i h a r a a n D a n P e r b a i k a n K a p a l D i P T P AL I N D O N E S I A
( P e r s e r o ) s e b a g a i b e r i k u t i
a . P e r a n a n a d a l a h d i m a k s u d k a n u n t u k m e n j e l a s k a n s u a t u
k e g u n a a n a t a u m a n f a a t d a r i s u a t u m e t o d e / c a r a b a g i
p i h a k y a n g m e n g g u n a k a n m e t o d e u n t u k m e n c a p a i t u j u a n
n y a .
b . T a r i f B i a y a O v e r h e a d P a b r i k a d a l a h p a t o k a n / p e d o m a n
m a n a j e m e n d a l a m m e m e b e b a n k a n b i a y a o v e r h e a d p a b r i k
y a n g d i d a s a r k a n p a d a t a r i f d i t e n t u k a n d i m u k a s e c a r a
t e p a t . K e t e p a t a n d a l a m i l m u a k u n t a n s i b u k a n s u a t u
a n g g a p a n b a k u y a n g m a n a h a r u s m u t l a k m e l a i n k a n
p e m b e b a n a n b i a y a o v e r h e a d p a b r i k i t u :
1 « T i d a k m e n y i m p a n g d a r i p r i n s i p - p r i n s i p A k u n t a n s i
I n d o n e s i a .
2 . M e n g g u n a k a n s i s t e m d a n p r o s e d u r p e m b e b a n a n y a n g
umum.
3 . A p a b i l a a d a v a r i a n c e a t a u t e r j a d i s e l i s i h a n t a r a
b i a y a o v e r h e a d p a b r i k y a n g d i b e b a n k a n k e p a d a
p r o d u k d e n g a n y a n g s e s u n g g u h n y a d a p a t d i a n a l i s a
s e b a b - s e b a b n y a .
c . D a l a m p e n e n t u a n a d a l a h m e n u n j u k k a n s u a t u k e g i a t a n
a p l i k a s i d a r i s u a t u k e b i j a k s a n a a n t e r t e n t u .
d . B i a y a p e m e l i h a r a a n d a n p e r b a i k a n k a p a l a d a l a h
m e r u p a k a n a k u m u l a s i b i a y a d a l a m p e n g e r j a a n j a s a
k a p a l •
s u a t u o b y e k t e r t e n t u .
f . D i v i s i . p e m e l i h a r a a n d a n p e r b a i k a n k a p a l a d a l a h
s a l a h s a t u d i v i s i y a n g t e r d a p a t d i P T P A L I N D O N E S I A
( P ER S ER O ) , d i m a n a p e n u l i s m e n e m u k a n p e r m a s a l a h a n
y a n g d i b a h a s d a l a m s k r i p s i i n i .
g . P T . P A L I N D O N E S I A < P ER S EER O ) v m e r u p a k a n s a l a h
s a t u n a m a g a l a n g a n k a p a l y a n g a d a d i S u r a b a y a .
ALASAN_ PEMI LI HAN_ Jy DUL
D i v i s i P e m e l i h a r a a n d a n P e r b a i k a n K a p a l
m e r u p a k a n s a l a h s a t u d i v i s i y a n g b e r f u n g s i m e n e r i m a
o r d e r p e k e r j a a n d a r i T N I - A L u n t u k m e m e l i h a r a d a n
m e m p e r b a i k i K a p a l P e r a n g R e p u b l i k I n d o n e s i a j u g *
* '
m e n e r i m a o r d e r d a r i N o n T N I - A L m i s a l n y a t m e m e l i h a r a
d a n m e m p e r b a i k i k a p a l - k a p a l n i a g a . T e n t u n y a
p e r h i t u n g a n b i a y a p e m e l i h a r a a n d a n p e r b a i k a n k a p a l
%
y a n g a k a n t i m b u l s e h u b u n g a n d e n g a n d i t e r i m a n y a o r d e r
t e r s e b u t m e r u p a k a n s a l a h s a t u u n s u r p e r t i m b a n g a n u n t u k
m e n c a p a i k e s e p a k a t a n h a r g a .
D a l a m p e r h i t u n g a n b i a y a p e m e l i h a r a a n d a n
p e r b a i k a n k a p a l f e l e m e n - e l e m e n b i a y a b a h a n l a n g s u n g j
d a n b i a y a u p a h l a n g s u n g d a p a t d e n g a n m u d a h d i l a k u k a n
n a m u n b i a y a o v e r h e a d p a b r i k a k a n t i m b u l k e s u l i t a n
k a r e n a u n s u r - u n s u r b i a y a o v e r h e a d p a b r i k c u k u p b a n y a k .
U n t u k m e n g a t a s i p e m b e b a n a n b i a y a o v e r h e a d
p a b r i k b i a s a n y a d i t e m p u h d e n g a n j a l a n m e m b e b a n k a n
m e m b e b a n k a n b i a y a p a b r i k p a d a b i a y a p e m e l i h a r a a n d a n
p e r b a i k a n p a d a s a a t b i a y a o v e r h e a d p a b r i k t e r s e b u t
b e n a r - b e n a r t e r j a d i .
P e n e n t u a n t a r i f b i a y a o y e r h e a d p a b r i k b u k a n l a h
h a l y a n g m u d a h d i l a k u k a n , h a r u s d i g u n a k a n a n a l i s a y a n g
c u k u p r u m i t , b a r u k i t a s a m p a i p a d a k e p u t u s a n m e n e t a p
k a n t a r i f y a n g a k a n d i b e b a n k a n p a d a o r d e r y a n g
d i t e r i m a , s e h i n g g a t a r i f y a n g d i t e t a p k a n t e r s e b u t
b e n a r - b e n a r r e a l i s t i s d a l a m a r t i a k a n m e n d e k a t i
k e w a j a r a n ,
K a r e n a a l a s a n t e r s e b u t d i a t a s p e n u l i s t e r t a r i k
u n t u k m e n g a m b i l j u d u l i " P e r a n a n T a r i f B i a y a O v e r h e a d
P a b r i k D a l a m P e n e n t u a n B i a y a P e m e l i h a r a a n D a n
P e r b a i k a n K a p a l P a d a D i v i s i P e m e l i h a r a a n D a n P e r b a i k a n
k a p a l D i P T P A L I N D O N E S I A < P ER S ER O
iyiU6W.6fi!N_l1ANE66I_PiNiySUN6W,i!<Biesi
T u j u a n y a n g t e r k a n d u n g d a r i p e n y u s u n a n s k r i p s i
i n i a d a l a h u n t u k m e m b e r i k a n s u m b a n g a n p e m i k i r a n s e s u a i
d e n g a n k e m a m p u a n p e n u l i s , d e n g a n m e m b e r i k a n k e y a k i n a n
b e r d a s a r k a n k e n y a t a a n y a n g t e r j a d i p a d a
j
D i v i s iP e m e l i h a r a a n d a n P e r b a i k a n k a p a l D i P T . P A L I N D O N E S I A
< P e r s e r o ) d a n t i n j a u a n s e c a r a t e o r i y a n g k e m u d i a n
d i t e r a p k a n u n t u k m e m s c a h k a n m a s a l a h y a n g d i h a d a p i o l e h
p e r u s a h a a n , a g a r m a n a g e m e n m e n g g u n a k a n t a r i f b i a y a
o v e r h e a d p e r d e p a r t e m e n , s e h i n g g a b i a y a p e m e l i h a r a a n
A d a p u n m a n f a a t y a n g b i s a d i p e r o l e h . d a r i
p e n y u s u n a n s k r i p s i i n i a d a l a h s e b a g a i b e r i k u t t
1 . M e m b e r i k a n s u m b a n g a n p e m i k i r a n k e p a d a m a n a g e m e n
p e r u s a h a a n s e s u a i d e n g a n k e m a m p u a n p e n u l i s m e n g e n a i
p e n g g u n a a n t a r i f b i a y a o v e r h e a d p a b r i k
p e r d e p a r t e m e n t s e h i n g g a b i a y a p e m e l i h a r a a n d a n
p e r b a i k a n k a p a l d a p a t d i t e n t u k a n s e c a r a w a j a r .
2 . B a g i p e n u l i s d a p a t m e m p e r o l e h p e n g a l a m a n p r a k t i s
d i d a l a m m e m p r a k t e k k a n t e o r i - t e o r i y a n g p e r n a h
d i d a p a t , b a i k d a r i p e r k u l i a h a n a t a u p u n d a r i
1 i t e r a t u r - 1 i t e r a t u r «
3 . B a g i p i h a k - p i h a k l a i n y a n g m u n g k i n m e n g h a d a p i
m a s a l a h y a n g s a m a d e n g a n d i v i s i P e m e l i h a r a a n d a n
P e r b a i k a n k a p a l , m a k a h a s i l p e n e l i t i a n i n i d a p a t
d i g u n a k a n u n t u k m e m e c a h k a n m a s a l a h y a n g d i h a d a p i .
S . S ^ s t i m a t i k a ^ P e m b a h a s a n
P e n u l i s a n s k r i p s i i n i a k a n d i b a g i m e n j a d i 5 b a b /
b a g i a n y a n g t e r i n c i s e b a g a i b e r i k u t t
BAB I s P e n d a h u l u a n .
P a d a b a b p e n d a h u l u a n i n i a k a n d i b a h a s t e n t a n g
l a t a r b e l a k a n g m a s a l a h , p e n j e l a s a n j u d u l ,
a l a s a n p e m i l i h a n j u d u l9 t u j u a n p e n y u s u n a n
s i s t i m a t i k a s k r i p s i s e r t a m e t o d o l o g i s k r i p s i .
D i d a l a m m e t o d o l o g i d i k e m u k a k a n t e n t a n g
p e r m a s a l a h a n , h i p o t e s a k e r j a d a n r u a n g l i n g k u p
p e n g o l a h a n d a t a .
BAB I I : L a n d a s a n t e o r i
P a d a b a b t i n j a u a n t e o r i i n i a k a n d i b a h a s j
P
e n g e r t i a n d a n f u n g s i a k u n t a n s i b i a y a ,p e n g e r t i a n b i a y a , k o n s e p b i a y a p r o d u k s i ,
d i d a l a m n y a m e m b a h a s p e n e n t u a n b i a y a p r o d u k s i ,
m e t o d e b i a y a p r o d u k s i p e s a n a n d a n p r o s e s .
P e n g e r t i a n e l e m e n b i a y a F O H , s i f a t d a n
k l a s i f i k a s i F O H , m a n f a a t b i a y a FOH y a n g
d i t e n t u k a n d i m u k a , d e p a r t e m e n t a l i s a s i B i a y a
FOH
-B A -B I l l s T i n j a u a n umum p e r u s a h a a n P T P A L I N D O N E S I A
P a d a b a b i n i a k a n d i u r a i k a n m e n g e n a i s e j a r a h
p e n d i r i a n p e r u s a h a a n , p e n e n t u a n l o k a s i l e t a k
p e r u s a h a a n , s t r u k t u r o r g a n i s a s i , p e r h i t u n g a n
t a r i p F OH p a d a P T P A L .
P e r h i t u n g a n b i a y a p e m e l i h a a n d a n p e r b a i k a n
k a p a l •
BAB I V s P e m b a h a s a n
P a d a b a b i n i m e n g e m u k a k a n t e n t a n g s e b a b - s e b a b
m a s a l a h s e r t a a k i b a t m a s a l a h . P e m b a h a s a n
p r a k t i s a t a s p e n g e t r a p a n t e o r i t i s u n t u k
p e n j e l a s a n m a s a l a h m e l i p u t i a l t e r n a t i p d a n
p e m i l i h a n a l t e r n a t i p p e m e c a h a n h i p o t e s a s e r t a
p e n g u j i a n h i p o t e s a .
BAB V : K e s i m p u l a n d a n S a r a n .
P a d a b a b i n i m e r u p a k a n b a g i a n a k h i r d a r i
k e s i m p u l a n d a n s a r a n .
6 . M E TO D O L O Q I
6 . 1 . P e r u m u s a n _ M a s a l . a h
M a s a l a h y a n g d i h a d a p i p a d a D i v i s i P e m e l i h a r a a n
d a n P e r b a i k a n K a p a l d i P T . P AL I N D O N E S I A ( P ER SER O )
d a p a t d i r u m u s k a n s e b a g a i b e r i k u t :
D i v i s i P e m e l i h a r a a n d a n P e r b a i k a n K a p a l a d a l a h s a l a h
s a t u d i v i s i y a n g a d a d i P T . P AL I N D O N E S I A ( P ER SER O ) .
D i v i s i P e m e l i h a r a a n d a n P e r b a i k a n K a p a l m e m p u n y a i 5
d e p a r t e m e n p r o d u k s i / p e l a k s a n a d a n 2 d e p a r t e m e n
p e m b a n t u . D e p a r t e m e n g a l a n g a n k a p a l , d e p a r t e m e n
l i s t r i k , d e p a r t e m e n m e s i n , d e p a r t e m e n e l e k t r o ,
d e p a r t e m e n s e n j a t a , d e p a r t e m e n p e m b a n t u D i r e k t o r a t
t e k n i k d a n d e p a r t e m e n D i r e k t o r a t H a r k a n .
P e n e n t u a n b i a y a p e m e l i h a r a a n d a n p e r b a i k a n
k a p a l y a n g d i l a k u k a n o l e h D i v i s i P e m e l i h a r a n d a n
P e r b a i k a n K a p a l a d a l a h k u r a n g r e l e v a n , k a r e n a d a l a m
m e m b e b a n k a n b i a y a o v e r h e a d p a b r i k t i d a k m e n g g u n a k a n
t a r i p b i a y a o v e r h e a d p a b r i k p e r d e p a r t e m e n , m e l a i n
-, k a n m e m a k a i t a r i p b i a y a o v e r h e a d p a b r i k p e r d i v i s i
i t
t
( t a r i p t u n g g a l ) . A k i b a t n y a h a s i l p e r h i t u n g a n b i a y a
p e m e l i h a r a a n d a n p e r b a i k a n k a p a l k u r a n g w a j a r a p a b i
l a d i g u n a k a n u n t u k t u j u a n p e n g e n d a l i a n b i a y a p r o d u k -
s i .
6 . 2 .
p e r m a s a l a h a n y a n g d i h a d a p i , y a n g k e b e n a r a n n y a m a s i h
h a r u s d i b u k t i k a n . D a l a m p e n u l i s a n s k r i p s i i n i
p ' e n u l i s m e n g e m u k a k a n s u a t u h i p o t e s a s e b a g a i b e r i k u t s
A p a b i l a a a l a r o p e r h i t u n g a n b i a y a p e m e l i h a r a a n d a n
p e r b a i k a n k a p a l p a d a D i v i s i P e m e l i h a r a n d a n
P e r b a i k a n K a p a l P T . P A L I N D O N E S I A ( P ER SER O )
m e n g g u n a k a n t a r i p b i a y a o v e r h e a d p a b r i k
p e r d e p a r t e m e n u n t u k p e m b e b a n a n b i a y a o v e r h e a d
p a b r i k n y a , m a k a a k a n d i d a p a t h a s i l p e r h i t u n g a n
b i a y a p e m e l i h a r a a n d a n p e r b a i k a n k a p a l y a n g w a j a r .
6 . 3 . S c o p e A n a l i s a / R u a n g L i n g k u p T e l a a h
M e n g i n g a t l u a s n y a k e g i a t a n y a n g d i l a k s a n a k a n
p a d a D i v i s i P e m e l i h a r a n d a n P e r b a i k a n K a p a l f
s e h i n g g a b a n y a k m e n i m b u l k a n m a s a l a h d i d a l a m
m e m b e b a n k a n b i a y a p e n g e r j a a n j a s a y a n g d i t e r i m a
k h u s u s n y a y a n g b e r h u b u n g a n d e n g a n t a r i p b i a y a
o v e r h e a d p a b r i k . U n t u k i t u d a l a m p e n u l i s a n s k r i p s i
i n i p e n u l i s m e m b a t a s i r u a n g l i n g k u p t e l a a h h a n y a
t e r b a t a s p a d a p e n e n t u a n t a r i p b i a y a o v e r h e a d p a b r i k
p e r d e p a r t e m e n y a n g d i d a s a r k a n a t a s r e a l i s a s i b i a y a
j
d a l a m s a t u p e r i o d e a k u n t a n s i , s e r t a a p l i k a s i n y a
I t e r h a d a p o r d e r - o r d e r y a n g , d i t e r i m a .
6 . 4 .
Pr o§gdur_PgngumeyL§Q__Dan_Pengol ah a ^ _D a ta
A . P r o s e d u r P e n g u m p u l a n D a t a
D i d a l a m m e n g u m p u l k a n d a t a - d a t a y a n g d i p e r l u k a n
p e n u l i s m e n g g u n a k a n p r o s e d u r :
a . L i b r a r y R e s e a r c h
Y a i t u s u a t u c a r a u n t u k m e m p e r o l e h a t a u
m e n g u m p u l k a n d a t a d e n g a n j a l a n m e m b a ca a t a u
m e m p e l a j a r i s e c a r a c e r m a t d a n t e l i t i a t a s b u k u -
b u k u p e n g e t a h u a n i l m i a h m a u p u n l i t e r a t u r l a i n n y a
y a n g b e r h u b u n g a n d e n g a n s k r i p s i i n i .
b . F i e l d R e s e a r c h
Y a i t u s u a t u c a r a u n t u k m e n d a p a t k a n d a t a - d a t a
d e n g a n j a l a n t e r j u n l a n g s u n g k e l a p a n g a n u n t u k
m e n g a d a k a n p e n e l i t i a n t e r h a d a p o b j e k y a n g a k a n
d i s e l i d i k i , d a l a m h a l i n i D i v i c i P e m e l i h a r a n d a n
P e r b a i k a n K a p a l P T . P A L I N D O N E S I A ( P ER SER O ) .
A d a p u n t e k n i k y a n g d i g u n a k a n ,d a l a m m e m p e r o l e h
d a t a d i l a p a n g a n a n t a r a l a i n :
1 . O b s e r v a e i
Y a i t u t e k n i k p e n g u m p u l a n d a t a d e n g a n c a r a
m e n g a d a k a n p e n g a m a t a n l a n g s u n g t e r h a d a p o b j e k
y a n g d i s e l i d i k i .
2 . I n t e r v i e w
Y a i t u t e k n i k p e n g u m p u l a n d a t a d e n g a n c a r a
m e n g a d a k a n w a w a n c a r a a t a u t a n y a j a w a b
l a n g s u n g d e n g a n p e r s o n i l - p e r s o n i l y a n g
b e r w e n a n g m e m b e r i k a n i n f o r m a s i d a t a - d a t a y a n g
d i p e r l u k a n .
3 . D o k u m e n t e r
Y a i t u t e k n i k p e n g u m p u l a n d a t a d e n g a c a r a
k e r j a s e r t a c a t a t a n - c a t a t a n y a n g t e r d a p a t
p a d a s e t i a p b a g i a n d a r i p e r u s a h a a n y a n g
b e r s a n g k u t a n .
B . P r o s e d u r P e n g o l a h a n D a t a s
i
P r o s e d u r i n i d i l a k s a n a k a n d e n g a n t a h a p a n s e b a g a i b e -
r i k u t :
1 . M e n g g a m b a r k a n c a r a p e r h i t u n g a n d a n p e m b e b a n a n FOH
d a l a m p e r h i t u n g a n h a r g a p o k o k p r o d u k s i y a n g
d i l a k u k a n o l e h p e r u s a h a a n .
2 . M e n g g a m b a r k a n k o n s e p t e o r i d e n g a n m e n g g u n a k a n
d a t a p e r u s a h a a n .
3 . M e n g a n a l i s a p e r b e d a a n c a r a p e r h i t u n g a n y a n g
. d i l a k u k a n p e r u s a h a a n d e n g a n c a r a p e r h i t u n g a n
TI N JA U A N TE O R I
1 - B f i Q a e t t i f i Q _ l i f i n _ r u Q g s i
A k u n t a n s i b i a y a d a n h a r g a p o k o k y a n g k a d a n g -
k a d a n g d i s e b u t m a n a j e m e n b i a y a , d i a n g g a p s e b a g a i
r e k a n m a n a j e m e n d a l a m a k t i v i t a s - a k t i v i t a s p e r e n c a n a a n
d a n p e n g e n d a l i a n y a n g m e m b e r i k a n k e p a d a m a n a j e m e n
a l a t a k u n t a n s i y a n g d i b u t u h k a n u n t u k m e r e n c a n a k a n
p e n g e n d a l i a n d a n m e n g e v a l u a s i a k t i v i t a s d a n o p e r a s i
p e r u s a h a a n .
A k u n t a n s i b i a y a a d a l a h c a b a n g d a r i a k u n t a n s i
y a n g m e r u p a k a n a l a t m a n a j e m e n d a l a m m e m o n i t o r d a n
m e n e k a n t r a n s a k s i b i a y a s e c a r a s i s t e m a t i s , s e r t a
m e n y a j i k a n i n f o r m a s i b i a y a d a l a m b e n t u k l a p o r a n
b i a y a .
M e n u r u t M u l y a d i , b a h w a " A k u n t a n s i b i a y a m e r u
p a k a n p r o s e s p e n c a t a t a n , p e n g g o l o n g a n , p e r i n g k a s a n
d a n p e n y a j i a n b i a y a - b i a y a p e m b u a t a n d a n p e n j u a l a n
p r o d u k a t a u p e n y e r a h a n j a s a “ . 1 )
1
S e d a n g k a n p e n g e r t i a n y a n g d i b e r i k a n o l e h
N e u n e r a d a l a h :
. . . C o s t a c c o u n t i n g i s c o s t d e t e r m i n a t i o n b e c a u s e
i t e n c o m p a s s e s f o u r m a n a g e r i a l f u n c t i o n s t p l a n n i n g
t h e m a n u f a c t u r i n g o p e r a t i o n t h r o u g h t h e u s e o f
b u d g e t a r y p r o c e d u r e s a n d r e c o r d i n g t h e n e c e s s a r y
f i n a n c i a l d a t a r e l a t i n g t h e r e t o ; m e a s u r i n g a n d
c o n t r l l i n g t h e s e p r o c e d u r e s ; a n d f i n a l l y , e v a l u a t i n g
m a n a g e m e n t s e f f e c t i v e n e s s i n p r o d u c i n g a n d d i s t r i b
u t i n g i t s p r o d u c t s . 2 )
J a d i d a p a t d i s i m p u l k a n , b a h w a i n f o r m a s i y a n g
d i a a j i k a n o l e h a k u n t a n s i b i a y a b a g i m a n a j e m e n m e l i p u -
t i b i a y a p r o d u k s i d a n b i a y a n o n p r o d u k s i s e p e r t i
b i a y a p e m a s a r a n a t a u p e n j u a l a n , a d m i n i s t r a s i d a n
u m u m p d a n s e m u a f u n g s i m a n a j e m e n , O l e h k a r e n a n y a
a k u n t a n s i b i a y a d a p a t d i g u n a k a n u n t u k p e r u s a h a a n
m a n u f a c t u r i n g m a u p u n n o n m a n u f a c t u r i n g *
P e n c a t a t a n , p e n y a j i a n d a n a n a l i s i s d a t a b i a y a
d a p a t m e m b a n t u m a n a j e m e n d a l a m m e n y a j i k a n t u g a s -
t u g a s :
1 . M e m b u a t d a n m e l a k s a n a k a n r e n c a n a - r e n c a n a d a n a n g g a
r a n - a n g g a r a n b a g i o p e r a s i p e r u s a h a a n d a l a m
k o n d i s i y a n g e k o n o m i s d a n b e r s a i n g .
2 . M e n e t a p k a n m e t o d e p e n e n t u a n b i a y a d a n p r o s e d u r -
p r o s e d u r y a n g m e n j a m i n a d a n y a p e n g e n d a l i a n d a n
j i k a m e m u n g k i n k a n m e n g u r a n g i / m e m p e r b a i k i b i a y a .
2
3 . M e n e n t u k a n n i l a i p e r s e d i a a n u n t u k t u j u a n p e n e t a
p a n b i a y a d a n h a r g a , d a n s e w a k t u - w a k t u m e m e r i k s a
j u m l a h n y a s e c a r a f i s i k .
4 . M e n e n t u k a n b i a y a - b i a y a d a n l a b a p e r u s a h a a n u n t u k
s a t u p e r i o d e a k u n t a n s i t a h u n a n .
5 . M e m i l i h d i a n t a r a d u a a t a u l e b i h a l t e r n a t i f , y a n g
d a p a t m e n i n g k a t k a n p e n d a p a t a n d a n m e n u r u n k a n
b i a y a .
P a d a t i n g k a t p e n g e n d a l i a n , a k u n t a n s i b i a y a
b e r h u b u n g a n d e n g a n s a a t i n i , y a k n i k o n d i s i y a n g
s e d a n g b e r l a n g s u n g , a n t a r a l a i n m e m b . a n d i n g k a n h a s i l -
h a s i l d e n g a n s t a n d a r d s e r t a a n g g a r a n y a n g t e l a h
d i t e t a p k a n s e b e l u m n y a . P e n g e n d a l i a n b i a y a y a n g e f e k -
t i f t e r g a n t u n g p a d a p e r e n c a n a a n y a n g t e p a t a t a s
s e t i a p a k t i v i t a s , f u n g s i d a n k o n d i s i * D e n g a n p e r a n t a -
r a n m e d i a a k u n t a n s i b i a y a , m a n a j e m e n m e n d a p a t k a n
i n f o r m a s i - i n f o r m a s i y a n g b e r k e s i n a m b u n g a n a t a s f u n g
s i - f u n g s i o p e r a s i y a n g g a g a l m e n y u m b a n g k a n b a g i a n
k e u n t u n g a n y a n g h a r u s d i h a s i l k a n a t a u m e n u n j u k k a n
k e t i d a k e f i s i e n a n y a n g m a n a a k a n m e n u r u n k a n l a b a .
S e c a r a b e r k a l a , a k u n t a n s i b i a y a a k a n m e r e k a p i
-t u l a s i b i a y a - b i a y a y a n g t e l a h t e r j a d i u n t u k t u j u a n
i
p e n e t a p a n l a b a , d i m a n a b i a y a - b i a y a h i s t o r i s t e r s e b u t
d i a l o k a s i k a n m e n u r u t r e n t a n g w a k t u .
C h a r l e s T . H o r n g e r e n P h D , CP A . m e n g a r t i k a n a k u n t a n s i
b i a y a s e b a g a i a k u m u l a s i b i a y a ~ b i a y a h i s t o r i s s e t i a p
u n i t k e l u a r a n d * n g a n t u j u a n u n t u k m e n y a j i k a n p e r s e -
2 * P § Q 9 § r t i a n _ B i a y a
K o n s e p b i a y a m e n g a n d u n g a r t i s e r t a m a k n a y a n g
l u a s d a n k o n s e p y a n g b e r a g a m d a l a m p e n g h i t u n g a n n y a ,
o l e h k a r e n a b e r b a g a i ma ca m a l a s a n . S a m p a i s e j a u h i n i *
p i h a k - p i h a k y a n g d i h a d a p k a n p a d a m a s a l a h - m a s a l a h
b i a y a t e l a h m e n g e m b a n g k a n k o n s e p s e r t a i s t i l a h b i a y a
s e s u a i k e b u t u h a n m e r e k a m a s i n g - m a s i n g . S u a t u k o n s e p ,
p a d a d a s a r n y a h a r u s d i n y a t a k a n d a l a m i s t i l a h y a n g
t e l a h umum d i k e n a l , n a m u n d e m i k i a n , t i d a k l a h m u d a h
m e n d e f i n i s i k a n i s t i l a h b i a y a t a n p a m e n i m b u l k a n k e r a n
-v
c u a n d a l a m p e n g e r t i a n n y a .
O l e h k a r e n a i t u p e n g e r t i a n c o s t s a n g a t b e r k a i -
t a n e r a t d e n g a n k o n d i s i s e r t a t u j u a n p e n g g u n a a n
i s t i l a h t e r s e b u t , s e p e r t i y a n g d i k e m u k a k a n o l e h Jo h n
J . W . N e u n e r P h D - C P A , d a l a m C o s t A c c o u n t i n g , P r i n c i
p l e s a n d P r a c t i c e t
T h e r e i s n o o n e d e f i n i t i o n o f t e r m c o s t . T h e t e r m c o s t m u s t b e i n t e r p r e t e d i n a c c o r d a n c e w i t h t h e c o n d i t i o n s a n d p u r p o s e s f o r w h i c h i t u s e d . " 3 )
P e n g e r t i a n k o n s e p b i a y a y a n g s a m p a i s a a t i n i
b a n y a k d i g u n a k a n a d a l a h s u a t u u s a h a , y a n g d i k u a n t i s i r
d a l a m n i l a i u a n g , y a n g t e l a h m a u p u n a k a n t i m b u l ,
u n t u k m e n c a p a i s u a t u t u j u a n t e r t e n t u .
3
Jo h n J . W . N e u n e r , C o s t A c c o u n t i n g , P r i n c i p l e s a n d P r a c
t i c e , E i g h t e d i t i o n , R i c h a r d D . I r w i n , I n c , Ho m e W o o d ,
d i u k u r d a l a m s a t u a n u a n g , y a n g t e l a h t e r j a d i a t a u k e m u n g k i n a n a k a n t e r j a d i u n t u k m e n c a p a i t u j u a n t e r
t e n t u " . 7 )
D a r i p e n g e r t i a n d i a t a s d a p a t d i s i m p u l k a n
b a h w a y a n g d i m a k s u d d e n g a n b i a y a a d a l a h s u a t u
n i l a i t u k a r a t a u p e n g o r b a n a n e k o n o m i y a n g d i u k u r
d a l a m s a t u a n m o n e t e r d a l a m r a n g k a u n t u k m e n c a p a i
t u j u a n a t a u u n t u k m e n d a p a t k a n m a n f a a t .
3 - B i . a y a ^ P r o d u k s i
3 . 1 . K t m s e p .
K l a s i f i k a s i b i a y a d a l a m h u b u n g a n n y a d e n g a n
h a s i l p r o d u k s i d i b a g i m e n j a d i 3 C t i g a ) u n s u r , y a i
t u s
a . B i a y a b a h a n l a n g s u n g .
b* B i a y a t e n a g a k e r j a l a n g s u n g .
c . B i a y a o v e r h e a d p a b r i k ( F O H )
B i a y a b a h a n d a n b i a y a t e n a g a k e r j a l a n g s u n g
d i s e b u t p r i m e c o s t . B i a y a t e n a g a k e r j a l a n g s u n g d a n
b i a y a p a b r i k t i d a k l a n g s u n g ( F O H ) d i s e b u t b i a y a
p e n g o l a h a n ( c o n v e r t i o n c o s t ) y a n g m e r u p a k a n b i a y a
u n t u k m e n g o l a h b a h a n l a n g s u n g m e n j a d i b a r a n g j a d i .
M a t z m e n d e f i n i s i k a n h a r g a p o k o k p r o d u k s i
s e b a g a i i " Ju m l a h d a r i b i a y a b a h a n l a n g s u n g , t e n a g a
k e r j a l a n g s u n g , d a n b i a y a o v e r h e a d p a b r i k " . 8 )
A d a p u n p e n g e r t i a n e l e m e n - e l e m e n b i a y a p r o d u k
7
M u l y a d i » ! g c _ c i t
8
s i m e n u r u t N u n e r 8
B i a y a - b i a y a b a h a n l a n g s u n g a d a l a h b i a y a d a r i
b a h a n - b a h a n y a n g d a p a t d i i d e n t i f i k a s i k a n d e -
d e n g a n s u a t u u n i t p r o d u k s i t e r t e n t u . . . , u p a h
y a n g d i b a y a r k a n u n t u k p e k e r j a a n y a n g d i l a k u
k a n p a d a s u a t u u n i t p r o d u k s i a t a u d i d a l a m
b e b e r a p a p e r u s a h a a n d i l a k u k a n d a l a m s u a t u d e
p a r t e m e n t e r t e n t u , b i a y a o v e r h e a d p a b r i k
b i a y a p r o d u k s i t a k l a n g s u n g y a n g t i d a k d i i -
d e n t i f i k a s i k a n . . „ 9 )
J a d i b i a y a b a h a n d a n t e n a g a k e r j a l a n g s u n g ,
m e r u p a k a n p e n g o r b a n a n d i m a n a m a n f a a t n y a d a p a t d i -
i d e n t i f i k a s i k a n a t a u d i i k u t i j e j a k n y a p a d a a k t i v i -
t a s p r o d u k s i a t a u p r o d u k - p r o d u k t e r t e n t u y a n g d i h a -
s i l k a n s e c a r a l a n g s u n g . S e d a n g b i a y a o v e r h e a d p a
b r i k t i d a k d a p a t d i i d e n t i f i k a s i k a n s e c a r a l a n g s u n g
t e r h a d a p p r o d u k .
3 . 2 . P e n e n t u a n B i a y a P r o d u k s i
D i p a k a i n y a s u a t u m e t o d e d a l a m m e n e n t u k a n
b i a y a p r o d u k s i, d i m a k s u d k a n a g a r t e r d a p a t k e w a j a r a n
d a n m e n c e r m i n k a n k e a d i l a n j i k a d i b e b a n k a n p a d a p r o
d u k . D i s a m p i n g i t u j u g a d e n g a n a d a n y a m e t o d e t e r s e
b u t l e b i h m e m p e r m u d a h d a l a m p e n g a m b i l a n k e p u t u s a n .
D a l a m a k u n t a n s i b i a y a t e l a h d i k e m u k a k a n b e -
r a p a m e t o d e y a n g d a p a t d i p a k a i d a l a m m e n e n t u k a n
b i a y a p r o d u k s i .
M e t o d e - m e t o d e t e r s e b u t
A d a l a h :
a . B i a y a p r o d u k s i y a n g d i t e n t u k a n b e r d a s a r k a n m e -
t o d e t a k s i r a n y a n g t e l a h d i t e n t u k a n d i m u k a .
D i d a l a m m e t o d e i n i , b i a y a p r o d u k s i t e l a h
d i t e n t u k a n s e b e l u m d i m u l a i n y a a k t i v i t a s p r o d u k s i
y a k n i d e n g a n j a l a n m e n a k s i r j u m l a h d a r i m a s i n g -
m a s i n g e l e m e n b i a y a p r o d u k s i y a n g d i s e r a p d a l a m
s u a t u p e r i o d e u n t u k m e m p r o d u k s i b a r a n g d a n j a s a
t e r t e n t u . T a k s i r a n b i a y a b a h a n b a k u m e l i p u t i
t a k s i r a n k u a n t i t a s d * n h a r g a d a r i s e t i a p j e n i s
b a h a n b a k u y a n g d i p e r l u k a n u n t u k m e n g o l a h s e t i
a p s a t u a n p r o d u k . D a l a m m e n a k s i r b e s a r n y a b i a y a
t e n a g a k e r j a l a n g s u n g d i p e n g a r u h i o l e h s i s t e m
p e n g u p a h a n y a n g b e r l a k u d i p e r u s a h a a n . S e d a n g
k a n u n t u k m e n e n t u k a n t a k s i r a n b i a y a o v e r h e a d
p a b r i k s e t i a p p r o d u k a t a u s a t u a n p r o d u k y a n g
d i h a s i l k a n , d i l a k u k a n d e n g a n m e n a k s i r j u m l a h
o v e r h e a d p a b r i k y a n g k e m u d i a n d i b a g i d e n g a n
t a k s i r a n k a p a s i t a s y a n g a k a n d i p a k a i s e b a g a i
d a s a r p e m b e b a n a n .
b . B i a y a p r o d u k s i y a n g d i t e n t u k a n b e r d a s a r k a n m e t o -
d e h i s t o r i c a t a u k e a d a a n s e s u n g g u h n y a .
M e t o d e i n i s e r i n g d i g u n a k a n d a l a m p e r u
s a h a a n y a n g d i p r o s e s p r o d u k s i n y a a d a l a h k o n t i n y u
d a n p r o d u k y a n g d i h a s i l k a n s t a n d a r d . B i a y a
p r o d u k s i d i k u m p u l k a n t i a p a k h i r b u l a n a t a u
p e r i o d e p e n e n t u a n h a r g a p o k o k . D a l a m m e t o d e i n i
b a h a n l a n g s u n g d a n b a h a n p e n o l o n g . D e m i k i a n
. j u g a a n t a r a b i a y a t e n a g a k e r j a l a n g s u n g a d a
r e k e n i n g b a h a n b a k u d a n b i a y a t e n a g a k e r j a .
S e d a n g k a n u n t u k b i a y a o v e r h e a d p a b r i k , d i h i t u n g
a t a u d i t e n t u k a n m u l a i d a r i t i a p - t i a p d e p a r t e m e n
y a n g d i b e n t u k o l e h p e r u s a h a n , m u l a i d e p a r t e m e n
p e m b a n t u h i n g g a d e p a r t e m e n p r o d u k s i .
3 . 3 . M e t o d e b i a y a p r o d u k s i p e s a n a n d a n p r o s e s .
M e t o d e p e n g u m p u l a n b i a y a p r o d u k s i s a n g a t t e r
g a n t u n g p a d a s i f a t p e n g o l a h a n p r o d u k y a n g d i l a k u
k a n . P a d a d a s a r n y a s i f a t p e n g o l a h a n p r o d u k d a p a t
d i b e d a k a n m e n j a d i d u a m a c a m y a i t u p e n g o l a h a n p r o d u k
y a n g d i d a s a r k a n a t a s p e s a n a n d a n p e n g o l a h a n p r o d u k
y a n g b e r s i f a t p r o d u k s i m a s s a .
O l e h k a r e n a i t u s e c a r a g a r i s b e s a r t e r d a p a t d u a
m e t o d e p e n g u m p u l a n b i a y a p r o d u k s i , y a i t u e
1 . M e t o d e h a r g a p o k o k p e s a n a n .
2 . M e t o d e h a r g a p o k o k p r o s e s .
C h a r l e s T . H o r n g r e n m e m b e r i k a n p e n g e r t i a n
t e n t a n g k e d u a m e t o d e t e r s e b u t s e b a g a i b e r i k u t t
Jo b e r d e r a c c o u n t i n g h m e t h o d s a r e u s e d b y
c o m p a n i e s w h o s e p r o d u c t s a r e r e a d i l y i d e n t i
f i e d b y i n d i v i d u a l u n i t s o r b a t c h e s , e a c h o f
w h i c h r e c e i v e s v a r y i n g d e g r e s o f a t t e n t i o n a n d s k i l l .
P r o c e s s c o s t i n g d e a l s w i t h t h e m a s s p r o d u c t i o n
o f l i k e u n i t t h a t u s u a l l y p a s s i n p r o d u c t i o n
s t e p s c a l l e d o p e r a t i o n s o r p r o c e s s e s . 1 0 )
Ju g a B a c k e r a n d Ja c o b s e n d a l a m b u k u n y a A c c o u n t i n g
A M a n a g e r i a l A p p r o a c h , b e r p e n d a p a t s
F a c t o r y o v e r h e a d c o s t i t w i l l b e r e c a l l e d ,
c o n s i s t o f © 1 1 f a c t o r y c o s t t h a t a r e n o t
c l a s s i f i e d a s d i r e c t l a b o r o r d i r e c t r a w
m a t e r i a l s . 1 4 )
B e r i k u t i n i M u l y a d i m a n g e l o m p o k a n b i a y a o v e r
h e a d p a b r i k m e n j a d i b e b e r a p a g o l o n g a n s e b a g a i
b e r i k u t :
§ i § ^ S - & S t l f i Q - B t Q 2 l 2 Q 9 B
B a h a n p e n o l o n g a d a l a h b a h a n y a n g t i d a k m e n j a d i
b a g i a n d a r i p r o d u k j a d i a t a u b a h a n y a n g m e s k i p u n
m e n j a d i b a g i a n p r o d u k j a d i t e t a p i n i l a i n y a
r e l a t i f k e c i l .
b * g i a y a _ r e f i g r a g i _ d a n - . a e m e l i . h a n § a n i
B i a y a r e p a r a s i d a n p e m e l i h a r a a n b e r u p a p e m a k a i a n
s p a r e p a r t d a n f a c t o r y o v e r h e a d s e r t a p e m b e r i a n
j a s a p i h a k l u a r p e r u s a h a a n u n t u k k e p e r l u a n
m e m p e r b a i k i d a n m e m e l i h a r a e x p l a s e m e n t , p e r u m a -
h a n , b a n g u n a n p a b r i k , m e s i n - m e s i n , d a n e q u i p m e n t ,
k e n d a r a a n , p e r k a k a s l a b o r a t o r i u m , d a n a k t i v a
t e t a p l a i n n y a y a n g d i g u n a k a n u n t u k k e p e r l u a n
p a b r i k .
c ■ li.aya_ten«aa_ker ja.ti.dak.l.anatunfli
B i a y a t e n a g a k e r j a t i d a k l a n g s u n g i a l a h b i a y a
t e n a g a k e r j a y a n g t i d a k d a p a t d i i d e n t i f i k a s i k a n
B a c k e r a n d Ja c o b s e n , C o s t A c c o u n t i n g A M a n a g e r i a l