• Tidak ada hasil yang ditemukan

SESELEH WANGUN INSTRINSIK LAN KAJATIAN GUNA SARAT PAGURON-GURON RING PUPULAN CERPEN DA NAKONANG ADAN TIANGE PAKARDIN AGUNG WIYAT S.

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Membagikan "SESELEH WANGUN INSTRINSIK LAN KAJATIAN GUNA SARAT PAGURON-GURON RING PUPULAN CERPEN DA NAKONANG ADAN TIANGE PAKARDIN AGUNG WIYAT S."

Copied!
11
0
0

Teks penuh

(1)

SESELEH WANGUN INSTRINSIK LAN KAJATIAN GUNA SARAT

PAGURON-GURON RING PUPULAN CERPEN DA NAKONANG ADAN

TIANGE PAKARDIN AGUNG WIYAT S. ARDHI

I Kdk. Berry. hermana

1

, I. A. Pt. Purnami

1

, I. B. Putrayasa

2

Jurusan Pendidikan Bahasa Bali

Universitas Pendidikan Ganesha

Singaraja, Indonesia

e-mail: {berryhermana@gmail.com, dayupurnamiku@yahoo.com,

ibputra@gmail.com}@undiksha.ac.id

Kuub

Tetilik puniki matetujon anggen nlatarang (1) wangun intrinsik, lan (2) guna sarat paguron-guron ring pupulan cerpen Da Nakonang Adan Tiange. Jejering ring tetilik puniki inggih punika pupulan cerpen Da Nakonang Adan Tiange. Panandang tetilikannyane inggih punika wangun intrinsik lan guna sarat paguron-guron sane wenten ring pupulan cerpen Da Nakonang Adan Tiange. Ring tetilik puniki nganggen tetilik deskriptif kualitatif lan nganggen metode dokumentasi. Data tureksa sane kaanggen inggih punika deskriptif kualitatif. Pikolih ring tetilik puniki inggih punika (1) wangun intrinsik punika kapolihang pepitu inggih punika: unteng, pragina miwah pawatekannyane, lelintihan, rerawatan, sudut pandang, paribasa lan piteket. Samian wangun intrinsik puniki prasida kapanggihin ring pupulan cerpen Da Nakonang Adan Tiange. (2) Guna sarat Paguron-guron sane prasida kapanggihin ring pupulan cerpen Da Nakonang Adan Tiange wantah adasa inggih punika: kaniskalan (religius), arjawa (jujur), awiwahara (toleransi), jemet makarya (kerja keras), newek (mandiri), rasa meled uning (rasa ingin tahu), makumanyama (bersahabat), tresna asih (cinta damai), urati ring krama (peduli sosial), lan eling ring swadarma (tanggung jawab). Makasami guna sarat puniki prasida kaanggen sasuluh ring kauripan mangda mawiguna kawekasan.

Kruna jejaton: cerpen, wangun intrinsik, guna saratpaguron-guron.

Abstrak

Penelitian ini bertujuan untuk mendeskripsikan (1) struktur intrinsik dan (2) nilai pendidikan karakter yang terdapat dalam kumpulan cerpen Da Nakonang Adan Tiange. Subjek penelitian ini adalah kumpulan cerpen Da Nakonang Adan Tiange. Objek penelitian ini adalah struktur intrinsik dan nilai pendidikan karakter yang ada dalam kumpulan cerpen Da Nakonang Adan Tiange. Penelitian ini dirancang sebagai penelitian deskriptif kualitatif dan pengumpulan data dilakukan dengan menggunakan metode dokumentasi. Metode analisis data yang digunakan adalah deskriptif kualitatif. Hasil penelitian ini adalah (1) struktur instrinsik ini didapatkan tujuh bagian unsur instrinsik seperti: tema, tokoh dan penokohan, alur, latar, sudut pandang, gaya bahasa, dan amanat. Semua struktur intrinsik ini dapat ditemukan dalam kumpulan cerpen Da Nakonang Adan Tiange. (2) dari analisis nilai pendidikan karakter dalam kumpulan cerpen yang berjudul Da Nakonang Adan Tiange didapatkan sepuluh bagian nilai pendidikan karakter, seperti: religius, jujur, toleransi, kerja keras, mandiri, rasa ingin tahu, bersahabat, cinta damai, peduli sosial, dan tanggung jawab. Dari keseluruhan nilai pendidikan karakter ini Semoga hasil penelitian ini dapat bermanfaat bagi kehidupan bermasyarakat.

(2)

Abstract

This research aimed at describing (1) the intrinsic structures and (2) the values of character education in the collection of short stories of Da Nakonang Adan Tiange. Objects of this research were intrinsic structures and values of character education in the collection of short stories of Da Nakonang Adan Tiange. The design was descriptive research. The data collation was conducted by using documentation method. Medhod of analysis used was descriptive qualitative. The result of this research were (1) the intrinsic structures found in seven part of intrinsic factor like theme, character and characterization, plot, background, viewpoint, language style or idiom, and moral value which could be found in the colletion of short stories of Da Nakonang Adan Tiange. (2) The analysis of character education found in the colletion of short stories of Da Nakonang Adan Tiange were religiousness, honesty, tolerance, hard worked, independence, curiosity, friendliness, care, and responsibility. In short, from the overall character education found in this research could be beneficial for the society.

(3)

Purwaka

Kasusastraan inggih punika

makesamian kaweruhan sane madasar antuk pikenoh tur prasida kasinahang antuk tulisan sane becik tur ngulangunin (Gautama, 2007: 2). Manut Antara (2011: 2) kasusastraan Bali wantah sinalih tunggil tetamian leluhur sane sampun wenten saking dumun ngantos mangkin. Kasusastraan Bali inggih punika kakawian sane nganggen basa Bali sane

imajinatif. Tiosan ring punika, Antara (2006: 1) nlatarang kasusastraan Bali inggih punika kria sastra sane madaging ungguhan manah utawi kaweruhan sane lintang luwih nganggen basa sane becik miwah turmaning medal saking budi herdaya manusa taler katulis nganggen basa Bali. Manut Medera (2007: 12) kasusastraan Bali inggih punika watek widya pangweruh sane madue unsur ngwangun lan madaging piteket-piteket nganggen aksara Bali utawi aksara latin.Cutetnyane kasusastraan Bali inggih punika samian kria sastra sane madaging unggahan manah tur prasida ngicen sesuluh majeng ring parajana ri kala masimakrama.

Ngenenin indik kasusastraan Bali, wenten kabaos kasusastraan Bali Purwa

sareng kasusastraan Bali Anyar.

Kasusastraan Bali Purwa inggih punika kasusastraan sane pinih rihin ring Bali, Kasusastraan Bali purwa puniki wenten sane

mawangun gancaran, wenten sane

mawangun tembang. Gancaran imbannyane sakadi satua-satua Bali lan tembang imbannyane sakadi gending sekar alit, sekar rare, sekar madya miwah sekar agung. Yening kasusatraan Bali anyar wantah kria sastra Bali sane sampun polih iusan saking sastra Indonesia utawi barat. Imba kasusastraan Bali anyar minakadi: novel, cerpen, puisi, miwah sane lianan.

Kria sastra sane marupa cerpen punika kawangun antuk kalih pahan inggih punika wangun jeroning (intrinsik) lan wangun jabaning (ekstrinsik). wangun jroning madue pah-pahan sane akeh, minakadi unteng (tema), pragina (tokoh), lelintihan carita (alur), galah lan genah (latar), pawatekan

(penokohan), pagenahan sang pengawi (sudut pandang) miwah piteket-piteket (amanat). Pah-pahan puniki prasida ngawangun kria sastra sane pinih becik. Wangun jabaning (ekstrinsik) inggih punika wangun sane wenten ring sisi kria sastra minakadi biografi sang pangawi miwah kajatian sane wenten ring cerpen.

Ngenenin indik kajatian inggih punika ceciren wangun dasar pawatekan jadmane. Kajatian taler dados kaartiang sakadi parisolah jadmane sane sampun wenten ring padewekan ipune. Saking pah-pahan ring ajeng punika, nyihnayang kajatian wantah ceciren dasar parisolah jadma. Nika mawinan kajatian punika sumangdane setata ngicen kawigunan sane becik ring soang-soang jadma.

Mapaiketan sareng bebaosan punika, kajatian guna sarat paguron-guron inggih punika konsep sane karencanayang antuk nincapang pangastiti lan tata krama, parilaksana lan budi pekertinyane sane prasida ngamolihang paobahan sane patut. Guna sarat paguron-guron ring kasusastraan Bali punika akeh pisan kawentenannyane. Kajatian guna sarat paguron-guron ring aab sakadi mangkin nenten mamargi sakadi napi sane kaaptiang. Akeh kramane sane maparilaksana nenten manut ring tata krama lan kajatian guna sarat paguron-guron sane becik. Saking kakepahane ring ajeng dados kacutetang guna sarat punika kaanggen ngajahin para jadma mangda prasida maparisolah sane becik. Guna sarat punika nuntun para jadma sumangdane prasida maparisolah sane becik mangda prasida dados jadma sane maguna.

Nlatarang guna sarat paguron-guron punika utsaha sane kakaryanin anggen ngametuang kabajikan inggih punika kualitas jadma sane becik miwah objektif nanging nenten becik anggen praraga kamanten, beciknyane kaanggen masimakrama ring para jana. Ri kalaning nglaksanayang kejatian paguron-guron wenten plekutus (18) guna sarat sane mawit saking agama, budaya, lan filsafah bangsa, inggih punika (1) kaniskalan (religius),(2) arjawa (jujur), (3) seneng ngawi (kreatif), (4) awiwahara

(4)

(toleransi), (5) anut ring tata laksana

(disiplin), (6) jemet makarya (kerja keras), (7) newek (mandiri), (8) (demokratis), (9) rasa meled uning (rasa ingin tahu), (10) dharma negara (semangat kebangsaan), (11) tresna ring panegara (cinta tanah air),(12) ngajinin kawagedan (menghargai prestasi), (13) makumanyama (bersahabat), (14) tresna asih

(cinta damai), (15) seleg ngwacen (gemar membaca),(16) urati ring wewidangan (peduli lingkungan), (17) urati ring krama (peduli sosial), lan (18) eling ring swadarma

(tanggung jawab). Kajatian guna sarat paguron-guron prasida ngicenin kaweruhan majeng ring para jadmane mangde saling tresnain. Lianan ring punika, sarana lian sane prasida kaanggen ngamolihang kajatian guna sarat paguron-guron inggih punika ngresepin daging sastra. Silih sinunggilnyane sastra punika minakadi pupulan cerpen . Silih sinunggil paplajahan sane madaging indik kajatian guna sarat paguron-guron inggih punika cerpen sane mamurda “Da Nakonang Adan Tiange”.

Ring toko-toko buku sampun akeh kawentenan kria-kria sastra sane marupa cerpen, irika prasida kacingak kria sastra Bali sampun banget nglimbak ring aab sekadi mangkin, pengawi sane makarya kria sastra sane marupa cerpen puniki, Silih sinunggilnyane kria sastra sane kakaryanin olih Agung Wiyat S. Ardhi sane mamurda “Da Nakonang Adan Tiange”. Kria sastra sane kekaryanin puniki makeh pisan madue pabesen-pabesen sane maguna ring kahuripan lan medaging guna sarat (nilai)

sane manut anggen ngwangun kajatian (karakter). Sane ngawinang panilik ngambil murda tetilikan puniki dwaning durung wenten sane nyelehin indik pupulan cerpen druen Agung Wiyat S. Ardhi. Lianan ring punika ring pupulan cerpen puniki akeh madaging kajatian guna sarat paguron-guron sane banget mawiguna ring kahuripan sakadi mangkin. Tetilikan puniki boya ja tetilikan sane kapertama ngeninin indik wangun (struktur) intrinsik lan kajatian guna sarat paguron-guron sane wenten ring kria sastra. Tetilikan sane pateh taler sampun wenten kalaksanayang sadurungnyane, minakadi (1)

Ardi Payana (2015) sane mamurda Saseleh tata wangun jeroning (strukturintrinsik) lan kajatian guna sarat paguron-guron ring pupulan cerpen smara reka. Tetilikan saking Ardi Payana puniki nyelehin indik Struktur lan kajatian guna sarat paguron-guron ring pupulan cerpen smara reka. (2) Sherlly Susiarisma (2015) sane mamurda Seseleh wangun (struktur) intrinsik lan kajatian guna sarat paguron-guron ring sesuratan drama palakarma ring sajeroning buku kembang rampe kasusastraan Bali anyar wewidangan II. Tetilikan saking Sherlly puniki nyelehin indik Struktur lan kajatian guna sarat paguron-guron ring buku kembang rampe kasusastraan Bali anyar wewidangan II.

Malarapan antuk napi sane katlatarang ring ajeng, panilik meled nglaksanayang tetilikan sane mamurda “Seseleh Wangun (struktur) Intrinsik lan Kajatian Guna Sarat Paguron-guron ring pupulan cerpen “Da Nakonang adan Tiange”. Kaaptiang tetilikan puniki mangda prasida kaanggen sasuluh idup majeng ring ida dane sareng sami ri tatkala jagi masimakrama saking dadalan pikobet ring ajeng wenten Bantang Pikobet 1) Sapunapi wangun (struktur) intrinsik ring pupulan cerpen “Da Nakonang Adan Tiange” , 2) Napi kemanten kajatian guna sarat paguron-guron ring pupulan cerpen “Da Nakonang Adan Tiange” Manut ring bantang pikobet ring ajeng prasida kapolihang tetujon tetilik sane mapaiketan sareng tetilik puniki. Tetujon tetilik sane kapolihang sakadi sapuniki. 1) Mangda prasida nlatarang indik wangun (struktur) intrinsik ring pupulan cerpen Da Nakonang Adan Tiange. 2) Mangda prasida nlatarang indik kajatian guna sarat paguron-guron (nilai pendidikan karakter) sane wenten ring pupulan cerpen Da Nakonang Adan Tiange. Tetilik puniki mangda prasida ngicenin kawigunan majeng ring sang sane ngwacen.Kawigunan tetilik puniki kakepah dados kalih inggih punika kawigunan teoretis lan kawigunan praktis. a) Kawigunan Teoretis tetilikan puniki kaaptiang mangda prasida ngicenin kawigunan tur prasida dados acuan para jana ri kala jagi nincapang kawagedan nyelehin wangun

(5)

paguron-guron ring pupulan cerpen “Da Nakonang Adan Tiange”. b) Kawigunan Praktis, 1) Majeng ring pangwacen tetilik puniki prasida ngicenin kaweruhan indik kajatian guna sarat paguron-guron lan sastra Bali anyar sane marupa cerpen mabasa Bali. 2) Majeng ring Penilik Lianan. Pikolih tetilik puniki prasida kaanggen pertiwimba mangda sayan nglimbak tur majeng ring tetilik lianan sane mapaiketan mangda prasida jangkep tur prasida becik malih.

Ritatkala nglaksanayang tetilik kaperluang makudang-kudang sepat siku-siku sane mapaiketan sareng bantang pikobet sane pacang kapaparang. Tetilik sane kalaksanayang pastika nganutin uger-uger sane sampun kacumpuin. Sepat siku-siku sane jagi kaanggen inggih punika (1) Kasusastraan Bali (2) Cerpen (3) Wangun (Struktur) Kria Sastra (4) Kajatian Guna Sarat Paguron-guron. 1) Kasusastraan Bali kasusastraan mawit saking bahasa

Sanskerta, kruna linggan ipun „sastra‟. Kruna

sastra mawit saking kruna „sas‟ miwah „tra‟. „Sas‟ maarti kaweruhan, “tra” maarti piranti sane kaanggen. Dadosnyane kasusastraan inggih punika kaweruhan sane becik sane metu saking manah pikayun para pengawi ring Bali sane dados piranti sasuratannyane antuk aksara Bali miwah aksara latin. Badudu (1975: 5) maosang kasusastraan mawit saking kruna lingga „susastra‟ sane polih wewehan ka-an. Kruna lingga „susastra‟ kawiaktiannyane kruna lingga kaping kalih (secunderaistam) duaning prasida malih kaperangang antuk su miwah sastra. Kasusastraan madue teges akeh (jamak), inggih punika samian sane maosang sastra. Tios ring punika. Dadosnyane kacutetang kasusastraan Bali inggih punika mawit saking basa Sanskerta, kruna linggan ipun „sastra‟. Kruna sastra mawit saking „sas‟ miwah „tra‟. „Sas‟ maarti kaweruhan, “tra” maarti piranti sane kaanggen. Dadosnyane kasusastraan inggih punika kaweruhan sane becik sane metu saking manah pikayun para pengawi ring Bali sane dados piranti sasuratannyane antuk aksara Bali miwah aksara latin. 2) Cerpen Edgar (ring Nurgiyantoro, 1995: 10) menyatakan cepen adalah sebuah cerita

yang selesai dibaca dalam sekali duduk, kira-kira berkisar antara setengah sampai 2 jam.

maosang yening cerpen punika pinaka silih sinunggilnyane carita sane prasida puput kawacen ring galah ategakan, sawetara pantaraning atengah jam ngantos duang jam. Tiosang ring punika manut Putera (2006: 6) watesan cerpen inggih punika, akeh kruna 500 kantos 10.000 kruna utawi 2 kantos 25 kaca ring kertas kuarto antuk spasi kalih. Cerpen mabasa Bali sampun wenten duk warsa 1910 lan 1920-an ritatkala wenten kria sastra saking Guru Made Pasek. lan Mas Nitisastro Cerpen sane kakaryanin olih Guru Made Pasek minakadi, Ajam Mepaloe, I Kelioed teken I Teragia, Keneh Djoedjoer Dadi Moedjoer, Pemadat, miwah sane lianan, lan karya saking Mas Nitisastro minakadi Anak Ririh, Loba sane kadadosang tonggak saking kasusastraan Bali Anyar.

Malarapan antuk napi sane sampun katlatarang ring baduur iwawu, prasida kacutetang cerpen inggih punika wangun sastra gancaran sane marupa carita pendek utawi bawak. 3) A). Wangun Kria Sastra Teges Tata Wangun Kria sastra, Tata wangun (struktur) punika sakadi makasami pahan sane kadadosang siki, kasikiang, majangkepang, saling mitulungin ngawangun sikian karya sastra malarapan antuk pikayunan sane pinaka imajinasi dasar saking sastra sane prasida ngametuang pangarasa ring manah pangawacen.

Manut Teeuw (ring Adhi Rohani Paramesthi, 2012: 18) maosang tata wangun (struktur) sane wenten ring kria sastra punika pinaka pupulan saking unsur-unsur sane kadadosang siki, sane prasida ngametuang makasami teks punika. Dadosne parindikan sane wenten ring tengahin kria sastra miwah jaba kria sastra punika pinih mapaiketan.

Malarapan antuk napi sane sampun katlataran iwawu, prasida kacutetang tata wangun (struktur) kria sastra inggih punika paiketang makasami pah-pahan sane ngawangun kria sastra sane kasusun dados asiki, sane prasida ngametuang siki pikayunan sane prasida ngametuang pangrasa sang sane ngawacen. 3) B. Tata Wangun Kria Sastra ,Pateh sakadi kria

(6)

sastra sane lianan, kria sastra cerpen taler kawangun antuk kalih unsur minakadi unsur (intrinsik) lan unsur (ektrinsik). Manut Antara (2006: 12) cerpen puniki kawangun manut ring pah-pahan murda, unteng, genah, pragina, bebaosan miwah pusat cerita. Yening unsur (ektrinsik) wantah unsur sane ngawangun karya sastra saking jaba karya sastra punika. Sane mangkin jagi katelaratarang indik unsur (intrinsik). 1) Unteng (Tema), 2) Pragina miwah pawatekannyane (Tokoh dan Penokohan)3) Lelintihan (Alur), 4) Pagenahan Sang Pangawi (Sudut Pandang), 5) Genah (latar), 6) Gaya bahasa, 7) Piteket

Wangun Ektrinsik inggih punika wangun sane nenten prasida kacingak ring tengahing carita. Nanging mapaiketan sareng carita tur prasida ngicenin pangweruh ring sajeroning carita. Sane ngranjing ring sajeroning unsur

ektrinsik minakadi, tetujon makria sastra,

sosiologi pangawi lan kesenengan krama ritatkala ngwacen kria sastra. 1) Kajatian Guna Sarat Paguron-Guron

Sakancan sastra pastika nenten je wantah anggen piranti malila cita nanging madue aji aguron-guron sane dahat luih. Suharianto (1982: 80), nguningayang tetujon sastra wantah kaanggen genah ngawarisang guna sarat (nilai-nilai) kehidupan olih sang sane ngaryanin. Ring kria sastra pastika madaging guna sarat (nilai) sane jagi kawedarang utawi ngiket kria sastra. Punika prasida kacutetan guna sarat (nilai) inggih punika tetimbangan-tetimbangan sane madaging papineh-pineh utawi sasuluh sane mabuat pisan ring sajeroning kahuripan. Manut Zubaedi, (2011: 15) mengemukakan pendidikan karakter adalah usaha sengaja (sadar) untuk mewujudkan kebajikan, yaitu kualitas kemanusiaan yang baik secara objektif, bukan hanya baik untuk individu perseorangan, tetapi juga baik untuk masyrakat secara keseluruhan. nlatarang guna sarat paguron-guron punika utsaha sane kakaryanin anggen ngametuang

kebajikan inggih punika kualitas jadma sane becik miwah objektif nanging nenten becik anggen praraga kamanten, beciknyane kaanggen masimakrama ring para jana. Ri

kalaning nglaksanayang kajatian paguron-guron wenten plekutus guna sarat sane mawit saking agama, budaya, lan filsafah

bangsa, inggih punika . 1) Kaniskalan

(Religius), 2) Arjawa (Jujur),3) Awiwahara

(Toleransi), 4) Anut ring tata laksana

(Disiplin), 5) Jemet makarya (Kerja Keras), 6) Seneng ngawi (Kreatif), 7) Newek (Mandiri), 8) Demokratis, 9) Rasa meled uning (Rasa Ingin Tahu), 10) Dharma negara (Semangat Kebangsaan), 11) Tresna ring panegara

(Cinta Tanah Air), 12) Ngajinin kawagedan

(Menghargai Prestasi), 13) Makumanyama

(Bersahabat), 14) Tresna asih (Cinta Damai), 15) Seleg ngwacen (Gemar Membaca), 16) Urati ring wewidangan (Peduli Lingkungan), 17) Urati ring krama (Peduli Sosial), 18) Eling ring swadarma (Tanggung jawab)

Kramaning Tetilik

Tetilikan puniki nganggen palihan tetilikan deskritif kualitatif. Jejering tetilik inggih punika benda, hal utawi genah

variable neket tur sane kapikobetang ring tetilikan (Wendra, 2011:32). Panandang tetilik ring tetilikan puniki inggih punika seseleh wangun (struktur) intrinsik lan kajatian guna sarat paguron-guron sane wenten ring pupulan cerpen Da Nakonang Adan Tiange

pikardin Agung Wiyat S. Ardhi..

Kramaning (metode) mupulang data

ring sajeroning tetilik puniki wenten asiki inggih punika kramaning dokumentasi. Kramaning dokumentasi kaanggen ring sajeroning ngrereh data ngenenin indik variabel sane marupa catatan, transkrip, buku, surat kabar, majalah, prasasti, notulen rapat, lan agenda (Trianto, 2011). Panilik nganggen kramaning dokumentasi santukan sane kaselehin marupa dokumen inggih punika punika ring pupulan cerpen Da Nakonang Adan Tiange pikardin Agung Wiyat S. Ardhi. Piranti tetilik inggih punika sarana sane kaanggen olih panilik ring sajeroning mupulang data mangda sistematis (Trianto, 2011:263). Piranti pangwantu sane kaanggen olih panilik ring tetilik puniki inggih punika

kartu data anggen nyatet data sane madaging temuan ring novel da nakonang

(7)

adan tiange. Ring sajeroning kartu data, data

sane pacang karereh kakepah dados kalih inggih punika wangun jroning(unsur instrinsik)languna sarat paguron-guron ring pupulan cerpen sane mamurda Da Nakonang Adan Tiange.

Ring sajeroning tetilikan puniki, panilik nganggen palihan tetilik deskriptif kualitatif.

Pikolih lan Tetepasan

Sajeroning pahan puniki pacang katlatarang indik pikolih tetilik miwah tetepasan. Data-data sane pacang katlatarang inggih punika data indik wangun

Intrinsik miwah Kajatian Guna Sarat Paguron-guron ring sajeroning pupulan cerpen Da Nakonang Adan Tiange pakardin Agung Wiyat S. Ardhi. Pikolih tetilik lan tetepesan puniki pacang katlatarang ring sor. Pikolih tetilikan puniki jagi nelatarang wangun

Intrinsik miwah Kajatian Guna Sarat Paguron-guron manut ring kramaning dokumentasi. Kramaning dokumentasi kalaksanayang anggen ngrereh wangun Intrinsik miwah Kajatian Guna Sarat Paguron-guron ring pupulan cerpen Da Nakonang Adan Tiange. Pupulan cerpen Da Nakonang Adan Tiange puniki kawangun antuk 6 murda cerpen minakadi (1) I Pekel, (2) Tatkala Bintang Panimbangane Enteg Di Tanggun Langite Badelod, (3) Da Nakonang Adan Tiange, (4) Aas, (5) Aas Kuning-Kuning Bungan Kemuninge, lan (6) Joged Jaruh. Wangun

Intrinsik kaanggen natasang, mengkaji, lan nlatarangkawigunan ring sajeroning paiketan

unsur fiksi sane nguningayang indik daging ring kria sastra. Wangun Intrinsik sane wenten ring pupulan cerpen Da Nakonang Adan Tiange wenten pepitu minakadi: unteng, pragina miwah wateknyane, lelintihan, basa basita, sudut pandang, rerawatan lan piteket. Punika taler kajatian guna sarat paguron-guron sane wenten ring pupulan cerpen Da Nakonang Adan Tiange puniki wenten 9 minakadi (kaniskalan

(religius), arjawa (jujur), awiwahara

(toleransi), jemet makarya (kerja keras), newek (mandiri), rasa meled uning (rasa ingin tahu), makumanyama (bersahabat), urati ring

krama (peduli sosial), lan eling ring swadarma (tanggung jawab). Samian pikolih sane mapaiketan sareng wangun Intrinsik lan Kajatian Guna Sarat Paguron-guron jagi katlatarang ring sor. Manut sakadi sane sampun katelatarang ring pikolih tetilik indik wangun intrinsik ring ajeng, inggih punika kapertama cerpen I Pekel, sane kapertama wenten unteng. unteng ring kria sastra sane wenten ring cerpen I Pekel puniki sane dados unteng nyane inggih punika “Tresna”, lelintihan sane kaanggen ring cerpen I Pekel inggih punike lelintihan maju. Latar galah sane kasinahang ring cerpen I Pekel inggih punika ring rahina petang dina, lemah peteng, wraspati, kajeng kliwon, nyaluk sanja, petenge sayan nglikub lan sayan dedet. Ring satua bawak I Pekel sampun katlatarang indik genah kawentenan carita puniki inggih punika: Ring pakarangan umah, natah, kamarne, kost, garasi, lan umahne Siang May. Latar sosial sane wenten ring cerpen I Pekel nyinahang indik adat-istiadat sane wenten ring Bali pamekasnyane ring Agama Hindu minakadi ngaturang canang kajeng kliwon sane klaksanayang olih anake luh puniki. sane kaping kalih nyihnayang tradisi sane sampun ketah wenten ring jagat puniki, inggih punika nglaksanayang acara nepek ring rahina ri tatkala embas utawi ulang tahun, pragina-pragina sane wenten ring cerpen I Pekel inggih punika I Pekel lan Anak Luh (sebagai tokoh utama), Zelly Zen, Noni China, Siang May, Gede Wira. Sudut pandang sane kaanggen ring satua bawak I Pekel puniki inggih punika sudut pandang orang ketiga. Piteket sane prasida kapolihang saking cerpen I Pekel puniki inggih punika sumangdena iraga dados jadma Bali mangda prasida maparilaksane sane becik nenten dados ngraosang anak sane boye-boye napi malih dereng uning indik kajatian ipune.

Sane kaping kalih sesuratan cerpen “Tatkala Bintang Panimbangane Enteg Di Tanggun Langite Ba Delod” sane kapertama wenten unteng. Unteng ring cerpen Tatkala Bintang Panimbangane Enteg Di Tanggun Langite Ba Delod inggih punika “religius”, lelintihan sane kaanggen ring cerpen “Tatkala Bintang Panimbangane Enteg Di Tanggun

(8)

Langite Ba Delod” inggih punike lelintihan

maju, pragina-pragina sane wenten ring cerpen “Tatkala Bintang Panimbangane Enteg Di Tanggun Langite Ba Delod” inggih punika Pan Gender, Men Gender, I Gender, I Dadong lan Kakinne I Gender. Rerawatan galah sane kaanggen ring cerpen Tatkala Bintang Panimbangane Enteg Di Tanggun Langite Ba Delod puniki inggih punika petenge lan bintang panimbangane enteg di tanggun langite badelod . Rerawatan genah sane wenten ring cerpen Tatkala Bintang Panimbangane Enteg Di Tanggun Langite Ba Delod puniki inggih punika, di sakan balene di bucu kelod kangin, pasareane, pondok, di obagan korine, bukit panjanu, sisin pasihe, di batan punyan ketapange, semane. Sudut pandang sane kaanggen ring cerpen Tatkala Bintang Panimbangane Enteg Di Tanggun Langite Ba Delod puniki inggih punika sudut pandang orang ketiga. Piteket sane prasida kapolihang inggih punika Iraga dados jadma nenten dados maparilaksa sekadi Men Geder sane setata nyelekang, misuh, matbat, ngumbahayu. Dwaning ring sastra maosang makasami, witnyane saking bebaosan. Bebaosan sane mrasidayang ngrereh sawitra, rasa seneng punika taler prasida dados pamati.

Sane kaping tiga sesuratan cerpen “Da Nakonang Adan Tiange” sane kapertama wenten unteng. Manut saking pamargin carita sane wenten ring cerpen Da Nakonang Adan Tiange puniki sane dados unteng utama nyane inggih punika “Tresna”, lelintihan sane kaanggen ring cerpen Da Nakonang Adan Tiange inggih punike lelintihan maju. Ring cerpen Da Nakonang Adan Tiange genah sane kaanggen inggih punika ring duur mejane, bar kapal ferry jatra 1, pelabuhan Merak, Bakauheni, Lampung Sumatra, Universitas Sriwijaya, pananggun kauh Jawane, di tengah pasihe, Palembang, Sanur, Kuta, Nusa Dua, desa Kintamani. Ring cerpen Da Nakonang Adan Tiange galah sane kaanggen inggih punika atengah jam, limang menit, petenge, jam dua, abulan, limang dina. Pragina-pragina sane wenten ring cerpen Da Nakonang Adan Tiange inggih punika Anak Muani, Ratna

Kusumadewi, Timpalnyane, cerpen Da Nakonang Adan Tiange sudut pandang sane kaanggen inggih punika sudut pandang orang pertama. Paribasa sane kaanggen ring cerpen Da Nakonang Adan Tiange puniki minakadi sesawangan, bebladbadan lan wewangsalan. Pabesen sane prasida kapolihang saking cerpen “Da Nakonang Adan Tiange” inggih punika iraga dados jadma ri tatkala ngamolihang pikobet utawi kapiambeng, nenten dados ngambil pamargi sane dangan, minakadi nyiup baygon, nyeburang awak miwah pamargi sane lianan, dwaning parilaksana punika nenten manut ring daging agama.

Sane kaping empat sesuratan cerpen “Aas” sane kapertama wenten unteng. Unteng sane kaanggen ring cerpen Aas inggih punika “Pengwalesan Dendam, lelintihan sane kaanggen ring carita“Aas” inggih punika lelitihan Campuran. Latar galah sane kasinahang ring cerpen Aas inggih punika tengah lemeng, sore, semengan, dauh telu, tengai tepet, sandikala, akajeng kliwon, abulan, duang tiban, itelun, tilem sasih kalima. Ring cerpen Aas wenten makudang-kudang genah sane kaanggen ring carita minakadi ring banjar pakraman Padanglegi, umahne I Buda, bale dangin, umahne Pan Danu, rumah sakit, Puri, Geria Peling, Semane, carik, pasisi kelod, pamuunan setra, temuku ayane, peken, sanggah, plangkiran kaja kangin, natah. Latar sosialnyane inggih punika paubahan parilaksana (prilaku sosial) sane kamapaiketan sareng adat istiadat, lan keyakinan sane wenten ring sajeroning agama hindu minakadi ngaturang daksina, pragina-pragina sane wenten ring cerpen Aas inggih punika I Buda, I Soma, I Sukra, I Danu, Pan Danu, Luh Tambir, I Gede Tulus, Ida Bagus Aji Geria Peling. Sudut pandang sane kaangen ring cerpen Aas inggih punika sudut pandang orang ketiga, piteket sane kasinahang ring cerpen Aas inggih punika iraga dados jadma nenten dados mamati-mati ulian ngrebutin harta, napimalih sareng keluarga, nika banget lempas saking tutur agama.

(9)

Sane kaping lima sesuratan cerpen “Aas Kuning-Kuning Bungan Kemuninge” sane kapertama wenten unteng. Manut saking pamargin carita sane wenten ring

Cerpen Aas Kuning-Kuning Bungan

Kemuninge puniki sane dados unteng utama nyane inggih punika ngeninin indik “Tresna”, lelintihan sane kaanggen ring carita“Aas Kuning-Kuning Bungan Kemuninge” inggih punika lelitihan Campuran. Latar galah sane kasinahang ring Cerpen Aas Kuning-Kuning Bungan Kemuninge inggih punika sarahina, tigang warsa, dua bulan, tanggal 2 januari, kajeng kliwon, semengan. Latar genahnyane sane kaanggen ring cerpen Aas Kuning-Kuning Bungan Kemuninge minakadi ring Banjar Palaklagi, dauh jembatan Sukawati, Banjar Bengkudu, SMP Negeri, SMA, Badung, Bandung, Akademi Perawat, Fakultas Ekonomi, Bali, Undage, kampus, batan kemuninge, kamar, arepan sanggah. Latar sosial sane wenten ring cerpen Aas Kuning-Kuning Bungan Kemuninge indik tradisi jadma Bali pamekasnyane sane maagama Hindu, ri kala wenten rahina Kajeng Kliwon pastika ngaturang canang nunas keselamatan, santukan punika pinaka ceciren Hindu Baline. Lianan ring punika yening wenten anak madue kapialangan minakadi madue anak padem, ring Bali pastika akeh para krama sane mapitulung, pragina-pragina sane wenten ring Cerpen Aas Kuning-Kuning Bungan Kemuninge inggih punika, I Gede, Ni Luh Inten Budiari, Pak Polisi, Men Gede, Bapan I Gede. Sudut pandang sane kaanggen inggih punika sudut pandang orang ketiga. Pabesen sane prasida kapolihang saking Cerpen Aas Kuning-Kuning Bungan Kemuninge inggih punika iraga dados jadma mangda setata kukuh ring padewekan (percaya diri) punika taler patut satya ring janji sane sampun kasumayain sareng anak tiosanan.

Sane kaping nem sesuratan cerpen “Joged Jaruh” sane kapertama wenten unteng. Manut saking carita sane wenten ring cerpen Joged Jaruh puniki, sane dados unteng utama nyane inggih punika ngeninin indik “tresna” lan sane dados unteng wewehan ring cerpen Joged Jaruh puniki

inggih punika karmaphala”. Lelintihan sane kaanggen ring cerpen sane mamurda “Joged Jaruh” inggih punika lelintihan macampuh (alur campuran). Latar galah sane kasinahang ring cerpen Joged Jaruh inggih punika dibi sanja, mani semengan, uli tuni, ipidan, telung tiban, petenge. Ring cerpen Joged Jaruh wenten makudang-kudang genah sane kaanggen genah carita minakadi ring wantilan banjar Umanyar, tengah kalangan, di desa, dauh tukad, di SMKI, di wese, di sekolahan, pragina-pragina sane wenten ring cerpen Joged Jaruh inggih punika Ngurah, Luh Sudiasih, Gusti Gede Rai, I Karta, I Konci, Pangede, cerpen Joged Jaruh nganggen sudut pandang orang ketiga.

Piteket utawi pabesen sane prasida kapolihang saking cerpen Joged Jaruh inggih punika iraga dados anak istri patut ngajiang dewek tur becik makta raga, dwaning yening melah makta raga pastika pacang dados anak istri sane utama. Nanging, yening iwang makta raga pastika pacang dadi luu, tan wenten sane ngrunguang.

Data ngenenin indik kajatian guna sarat paguron-guron ring sajeroning sesuratan pupulan cerpen Da Nakonang Adan Tiange kapupulang tur kapolihang antuk kramaning dokumentasi sane kawantu antuk piranti sane mawasta kartu data. Saking tetilik sane sampun kalaksanayang wenten makudang-kudang pikolih sane mabuat pisan mapaiketan ring kajatian guna sarat paguron-guron sane wenten ring sesuratan pupulan cerpen Da Nakonang Adan Tiange. Kajatian guna sarat paguron-guron sane prasida kapanggihin ring pupulan cerpen Da Nakonang Adan Tiange puniki wenten 9 Guna sarat punika minakadi ring cerpen “I Pekel” kapanggihin guna sarat Kaniskalan (Religius), Arjawa (Jujur),

Awiwahara (Toleransi), Jemet Makarya (Kerja Keras). Ring cerpen “Tatkala Bintang Panimbangane Enteg Di Tanggun Langite Ba Deled” wenten arjawa (jujur), eling ring swadarma (tanggung jawab). Ring cerpen Da Nakonang Adan Tiange wenten arjawa

(jujur), rasa meled uning (rasa ingin tahu), eling ring swadarma (tanggung jawab). Ring

(10)

(bersahabat), kaniskalan (religius), newek

(mandiri), eling ring swadarma (tanggung jawab). Ring cerpen “Aas Kuning-Kuning Bungan Kemuninge” wenten kaniskalan

(religius), rasa meled uning (rasa ingin tahu), arjawa (jujur), urati ring krama (peduli sosial). Lan ring cerpen “Joged Jaruh” wenten makumanyama (bersahabat), rasa meled uning (rasa ingin tahu), arjawa (jujur). Saking makudang-kudang guna sarat sane sampun kapolihang ring ajeng, guna sarat sane paling akeh kapanggihin ring sesuratan pupulan cerpen Da Nakonang Adan Tiange inggih punika guna sarat arjawa (jujur), rasa meled uning (rasa ingin tahu), lan eling ring swadarma (tanggung jawab).

Pikolih sane kapolihang ngenenin indik wangun instrinsik lan guna sarat paguron-gorun selanturnyane kaselehin malih tur kadagingin penampen para sujana

miwah ketusan-ketusannyane sane

nyihnayang indike punika. Mangda sang sane ngwacen ngresep tur uning indik makasami sane mapaiketan sareng cerpen-cerpen sane wenten ring pupulan cerpen-cerpen Da Nakonang Adan Tiange Pikardin Agung Wiyat S. Ardhi.

Pamicutet

Wangun Intriksik wantah tata wangun sane ngawangun carita punika saking tengah. Wangun Intrinsik sane wenten ring pupulan cerpen Da Nakonang Adan Tiange wenten pepitu. Wangun intrinsic punika minakadi: unteng, pragina miwah wateknayane, lelintihan, basabasita, sudutpandang, latar lan piteket. Ring pupulancerpen Da Nakonang Adan Tiange puniki wenten nem-nem (6) carita sane katilikin minakadi: I Pekel, Tatkala Bintang Panimbangane Enteg Di Tanggun Langite Ba Delod, Da Nakonang Adan Tiange, Aas, Aas Kuning-kuning Bungan Kemuninge, lan Joged Jaruh. Kajatian guna sarat paguron-guron ring pupulan cerpen Da Nakonang Adan Tiange puniki wenten 10. Kajatian guna sarat paguron-guron punika minakadi: ring cerpen I Pekel kapanggihin guna sarat Kaniskalan

(Religius), Arjawa (Jujur), Awiwahara

(Toleransi), Jemet Makarya (Kerja Keras).

Ring cerpen Tatkala Bintang Panimbangane Enteg Di Tanggun Langite Ba Delod wenten arjawa (jujur), eling ring swadarma (tanggung jawab). Ring cerpen Da Nakonang Adan Tiange wenten arjawa (jujur), rasa meled uning (rasa ingin tahu), eling ring swadarma

(tanggung jawab). Ring cerpen Aas wenten makumanyama (bersahabat), kaniskalan

(religius), newek (mandiri), eling ring swadarma (tanggung jawab). Ring cerpen Aas Kuning-kuning Bungan Kemuninge wenten kaniskalan (religius), rasa meled uning (rasa ingin tahu), arjawa (jujur), urati ring krama (peduli sosial). Lan ring cerpen

Joged Jaruh wenten makumanyama

(bersahabat), rasa meled uning (rasa ingin tahu), tresna asih (cinta damai), arjawa

(jujur). Piteket

Mapaiketan ring papolih tetilik sane sampun kalaksanayang, wenten makudang-kudang piteket sane meled kauningayang. Piteket puniki mapaiketan ring kawigunan tetilik inggih punika piteket pamucuk miwah piteket panglimbak. Piteket punika pacing katlatarang sajangkepnyane sakadi ring sor. 1) Piteket Pamucuk

Papolih tetilik sane sampun kalaksanayang prasida ngicen kaweruhan anggen sesuluh makarya tetilik kria sastra cerpen mabasa Bali mangda sayan becik lan jangkep. Malarapan antuk punika kawentenan basa Bali prasida ajeg lan lestari ngantos riwekas santukan basa Bali pinaka basa Ibu sane sampun wenten saking dumun.

2) Piteket Panglimbak

(1) Majeng ring Jurusan Pendidikan Basa Bali.

Para dosen miwah mahasisya mangda prasida nyelehin malih indik kria sastra cerpen turmaning satua bawak sane kakaryanin mangda mawiguna miwah madaging piteket sane prasida nuntun iraga maparilaksana sane manut ring uger-uger.

(2) Majeng ring Sang Pangwacen.

Sang pangwacen mangda sayan urati lan nglestariang kekawian ring Bali mangda nenten sayan rered. Majalaran antuk ngwacen selanturnyane ngresepin

(11)

daging carita utamanyane ngresepin indik daging kajatian guna sarat paguron-guron anggen geguat ngwangun tata susila sane becik.

(3) Majeng ring Penilik Lianan

Panilik lianan mangda nglimbakang malih indik daging tetilikan sane mapaiketan ring basa Bali, mangda basa Bali prasida ajeg lan lestari. Utamannyane ngeninin indik makarya tetilik kekawian marupa cerpen mabasa Bali mangda daging tetilikannyane sayan jangkep lan becik.

Kapustakaan

Antara, I Putu Gusti. 2006. Teori-Apresiasai

Sastra Bali Anyar. Singaraja: Yayasan

Saba Sastra Bali (Denpasar).

--- 2011. Prosa Fiksi Bali. Singaraja : Yayasan

Wanda Gita.

Ardhi, Agung Wiyat S. 2009. Da Nakonang Adan

Tiange ( Pupulan Cerpen Maba sa Bali).

Gianyar: Sanggar Bhadrika Ashrama.

Badudu , J.S.1975. Sari Kesusastraan Indonesia.

Bandung: CV Pustaka Prima.

Gautama. Wayan Budha. 2007. Kasusastraan

Bali. Cakepan panuntun malajahin

kasusastraan Bali. Gianyar: Paramita Surabaya.

Medera, I Nengah dkk. 2007. Kasusastraan Bali

Denpasar: Dinas Kebudayaan Provinsi

Bali.

Nurgiyantoro, Burhan. 1995. Teori Pengkajian

Fiksi. Yogyakarta: Gadjah Mada

University press.

Payana, Ardi. 2015. sane mamurda Saseleh tata wangun jeroning (struktur intrinsik) lan kajatian guna sarat paguron-guron ring

pupulan cerpen smara reka. (Skripsi)

Singaraja: Undiksha.

Putera, Zulfaisal. 2006. Penulisan Cerpen.

http://zulfaisalputera

Susiarisma, Sherlly. 2015. sane mamurda Seseleh wangun (struktur) intrinsik lan kajatian guna sarat paguron-guron ring sesuratan drama palakarma ring sajeroning buku kembang rampe kasusastraan Bali anyar

wewidangan II. (Skripsi) Singaraja:

Undiksha.

Sutresna, Ida Bagus. 2006. Prosa Fiksi. Singaraja: Undiksha.

Teeuw. 1984. Sastra dan ilmu sastra, Penghantar

teori sastra. Jakarta: PT Dunia Pustaka

Jaya.

Undiksha. 2009. Pedoman Penulisan Skripsi dan

Tugas Akhir. Singaraja.

Wendra, I Wayan . 2011. Penulisan Karya Ilmiah.

Singaraja: Undiksha.

Zubaedi, Dr. 2011. Desain Pendidikan Karakter.

Referensi

Dokumen terkait

Pada penelitian inimenggunakan uji coba terbatas yaitu bahan ajar yang telah dikembangkan kemudian divalidasi oleh tim ahli selanjutnya bahan ajar yang

Dalam pembahasan kali ini lebih difokuskan pada analisa kekuatan struktur dari FPSO sevan marine yang outputnya berupa hasil tegangan maksimum yang diperoleh

MOCHAMAD HATTA, SH, MH, masing-masing sebagai Hakim-Hakim Anggota, yang ditunjuk untuk memeriksa dan mengadili perkara tersebut dalam peradilan tingkat banding, berdasarkan

Sumodiningrat (1999) membagi kemiskinan menjadi tiga kategori, yaitu 1) Kemiskinan absolut (pendapatan di bawah garis kemiskinan dan tidak dapat memenuhi kebutuhan dasarnya),

Kecamatan : wilayah bagian dari kabupaten, kota yang mem- bawahi beberapa kelurahan atau desa dan dipimpin oleh camat.. Komunikasi : hubungan jarak jauh atau dekat antara individu

Secara umum untuk mengatasi kemikinan di Samigaluh yang terjadi karena aspek ekonomi, kerentanan, keterisolasian dan ketidakberdayaan dapat dilakukan dengan berbagai solusi seperti

(1) Seksi Bimbingan dan Penyuluhan mempunyai tugas menyelenggarakan bimbingan dan penyuluhan kepada masyarakat, Instansi Pemerintah, Badan/Lembaga dan Swasta tentang pencegahan

3. Pembimbing Pembantu ialah seorang tenaga pengajar pada Bagian yang bersangkutan atau Bagian lain dalam lingkungan Fakultas Hukum Universitas Syiah Kuala, yang bantuannya