Kachin A Shawng Lam Maka Hte Karai Masa Ga Hpaw
Kachin myu sha ni gaw moi chyaloi nhkoi kaw nna Karai nga ai hpe chye ai amyu re majaw, ban hte ban a sak hkrung nga pra masa gaw Karai hte daw hka n mai ai. Dai majaw Kachin ni gaw labau htunghking hkringhtawng hte prat pra masa {existential situation (socio-eco-politico situation)} ni hku hpaw shadan lam woi nga ai Karai Kasang a lam hpe, prat pra masa hte mahkri shawn chye na hkam la let, makam kri dung ai hte myu a shawng lam hpe gaw gap sa wa ra ga ai. Dai gaw Kachin Karai masa hte Kachin a shawng lam maka rau hkindun nga ai ngu ai hpe htawng madun ai lam rai nga ai.
I. Kachin Karai Masa Rawt Jat Galu Kaba Wa Ra Ai
Kachin amyu sha ni kaw sasana sa ai sasana sara ni hpe maram yu yang Dr. Ola Hanson gaw Kachin a labau htunghking, maumwi mausa, nga pra masa ni hpe tsaw ra manu shadan ai hte Kachin Karai Masa woi shachyaw ai chyum munu re ngu, grai dan leng ai hku labau laika ni hta mu lu ga ai. Dai gaw nli tum tu prut hpang wa ai madang re ngu chye na lu ga ai. Rai tim maigan sasana sara ni wa mat ai hpang chyana nan nga ai n sam pru ai hpe mu mada lu ga ai. Moi shawng de na makam masham ningbaw ningla ni gaw, anhte a kaji kawa ni Kachin Hkristan tai ai naw hkalung ai majaw, Kachin Karai Masa hpe masa hte hkrak (Systematically), grim re ai orderly) n woi gaw gap ai rai sam ai ngu sawn la lu ai. Rev. Dr. Gum Se, Rev. N Ngai Gam ni hku nna gaw Kachin Karai Masa ra ahkyak ai lam hpe htawng madun ai daram shanhte a ga ngau (article) nkau mi hkan shalawm da ai hpe mu lu ai. Sara Pungga Ja Li gaw shanhpyi laika, Jinghpaw a hkap la hkan sa shatup lam (what Kachin believe and practice) Vol. I-V hte Kachin Karai Masa Hpaji, shanhpyi laika ngu ai laika buk ni ka nna Kachin Karai Masa rawt jat galu kaba wa hkra shakut nga ai hpe mung mu mada lu nga ga ai.
Rai tim ya du hkra anhte Kachin Hkristan ningbaw ningla malawng maga a tsun shaga ai lam ni, hkaw tsun ai lam ni, sharin achyin ai lam ni, woi awn ai lam ni hpe maram yu yang Kachin Karai Masa ngu ai hpe hkum tsun, Karai masa (Theology) ngu ai hpa re ngu ai hpe pyi sung sung li li n chye ai law law rai nga ai hpe mu lu ga ai. Ga shadawn – hpung magam gun na matu Karai Masa n ra ai, n chye ra ai ngu tsun ai lam ni, chyum laika sha tsun na Karai masa n tsun ai ngu tsun ai lam ni naw ana nga ga ai. Dai re ai majaw Kachin Hkristan law malawng ni gaw woi awn ai ni hta hkan nna Karai Masa (Theology) hte jasam hku rai nga ma ai hte kam sham jang hkye hkrang la ai lam, htani htana asak lu la ai ngu ai madang sha chye na nga ma ai. Nkau mi Kachin Hkristan ngu tsun jang sum sing mungdan n mai du ai, born again rai n byin ai ngu ai hku pyi hkam la shut nga ma ai. Mying gaw Kachin, ga mung Kachin, htunghking mung kachin rai nga tim, Karai Kasang hte Kachin hpa n seng ai hku chye na hkam la ai zawn san nga ai. Karai Kasang hpe mung, Karai mungga hpe mung Kachin a labau, hhkringhtawng, htunghking ningli, nga pra masa mahkrum madup hku nna chyena hkap la kam sham ai lam , hpa mung n nga ai lachyum pru nga ai. Dai majaw, Kachin a labau htunghking, maumwi mausa, nga pra masa ni hku nna Karai Kasang jaw da ai lak lai ai maka kum la chyeju sut rai ni a chyeju hpe n hkam sha lu ai sha n-ga; dai Karai Kasang Kachin amyu ni hpe labau, htunghking, maumwi mausa, nga pra masa hte Karai a hpung shingkang hpe n shadan shadawng lu ai Kachin Hkristan tai nga ai kum la pru nga ga ai. Kachin myu sha ni a shawng lam hpe mung sinna Karai Masa (sh) manang wa a Karai Masa hte gaw gap ai lam tai nga ai.
Chyum laika hta Israela ni hpe shanhte a labau, hkringhtawng, htunghking ningli, nga pra masa ni hku chye na la ai sakse hte ‘Karai Kasang gaw Israela ni a Karai Kasang, Israela gaw Karai Kasang a lata
la ai amyu’ ngu ai hku Karai Kasang a sakse hkum ni tai shangun ai re.Dai zawn Karai Kasang Israela ni hpe jaw ai chyeju mahkrun hku sak hkrung ai lam n nga ai majaw shanhte lang hte lang chyeju gin lut ai re. Yesu Hkristu mung, mungkan ntsa Hkristan tai na matu tinang a myu hpe nyet kau ra ai, kabai kau da ra ai ngu n sharin ai. Yawng Yuda tai ra ai ngu nna mung n sharin ai. Amyu bawsang yawng hpe Karai Kasang tsaw ra ai hte hkye hkrang la ai chyeju jaw nga ai ngu ai kabu gara shiga she sa jaw ai re.Yesu Hkristu hpe kam sham ai ni yawng gaw, Abraham a kashu kasha ni rai nna; Abraham hte rau gumring gumrat hkrum lu na mara ai (Galati 3:7,9), Karai Kasang a kashu kasha, Karai Kasang a sali wunli hkam la na ni re (Galati 3:26) ngu tsun da ai re. Dai rai nna, anhte Kachin myu sha ni mung, Abraham hte rau gumring gumrat hkrum lu na ni, Karai Kasang a sali wunli hkam la na ni re hpe chye na ra ai. Dai hpe chye na hkam la jang Karai Kasang gaw moi chyaloi nhkoi kawn Kachin amyu ni n nawku tim, Kachin ni hpe Karai Kasang teng sha nga ai lam, jahtum chyalai yak hkak kin du tai shaloi garum shingtau la ai lam, nat jaw prat kaw nna hkye mawoi la ai lam, tsawm htap manu dan ring chying ai htunghking ningli ni hkam la lu shangun ai lam, dai ni lam shagu hta rawt jat wa shangun ai lam, majan n hpan kata, hpyen yen tsin yam kata kaw nna mung mau hpa bau sin makawp maga la nga ai lam ni hpe chye na hkam la lu wa na re. Shaloi Kachin a labau, hkringhtawng, htunghking ningli, nga pra masa ni hte Karai Kasang gaw ading tawk matut mahkai, mahkri shawn nga ai lam kam sham wa lu na re. Kachin a labau, hkringhtawng, htunghking ningli, nga pra masa ni hta Karai Kasang hpaw shadan dan ai manu dan ai mungga lachyum ni hpe mu mada wa ai hte prat a shawng lam akyu kaja a matu mung, mungkan ting hpe akyu kaja jaw lu ai mungga lachyum ni hpe mung chye htai la lu wa na re. Dai lam ni hku Kachin Hkristan ni a makam the Kachin myu sha ni a shawng lam hpe gaw gap jang, Kachin Karai Masa rawt jat wumja wa na re. De a akyu gaw: (1) Kachin a labau, hkringhtawng, htunghking ningli, nga pra masa ni hta masha hpe shanglawt shangun ai akyu kaja jaw ai mungga lachyum law law rawng nga ai hpe sung sung li li chye na hkam la lu wa na re. (2) Chyum laika na Karai mungga ni hpe Kachin a labau, hkringhtawng, htunghking ningli, nga pra masa ni hte mahkrum madup sakes hku mahkri shawn htai la lu ai let, Makam hta grau jat wa lu na re. (3) Kachin amyu ni lata la ai amyu, hkawhkam hkinjawng ni, chyoi pra ai amyu baw the Karai Kasang lahku la ang ai masha ni rai nga nag a ai (I Pet 2:10).(1)
II. Western Sinna Karai Masa Hte Kachin Karai Masa
(1) Lachyen ginhka myit jasat (Either or thinking): Persian ni a Zoroastrianism nawku htung kaw nna npawt de ai myit masa re. Shanhte a makam hta Ormazd ni ai kaja ai wenyi (karai) hte Ahriman ngu ai n kaja ai wenyi (karai) gaw galoli mung shada lachyen ginhka ninghkap hkat ai ngu ai kaw npawt de nna, mungkan hta yawng gaw langai hte langai ninghkap hkat ai ngu ai hku lam shagu hta htai la ai myit masa re. Dai hpe Greek myit sawn ningchyoi mu nu Aristotle wa shi a sawn dinglik masa (logic( hta jai lang ai rai nna, dai myit sawn dinglik masa gaw sinna ni a myit masa n pawt tai mat wa ai re. Dai myit sawn masa hta “n kaja ai gaw n hkru n shapwt ai nan re” (what is not good must be evil); “n hkru n shapaw ai lam n re ai gaw kaja nan kaja ai” (what is not evil must be good); “n shut ai lam gaw jaw nan jaw ai” (what is not wrong must be right); “”n jaw ai lam gaw shut ai lam nan re” (what is right must be wrong) ngu nna sawn shachyaw ai lam re. Shut ai hte jaw ai a lapran mung mai byin ai (sh) shut ai mung n rai, jaw ai ai mung n rai re ai hku mung mai byin ai ngu ai hpe n hkap la lu ai myit sawn masa re.
Dai kaw nna she hpraw ai kaja jang chyang ai n kaja ai, chyang ai kaja jang hpraw ai n kaja ai ngu nna lahkawng nga jang langai kaja (sh) grau nna, kaga langai n kaja (sh) grit ai ngu lachyen ginhka
manu lachyum daw dan ai sawn dinglik masa jai lang mat wa ai re. Dai hpang sinna sha kaja ai kaga Asha (sh) Africa, etc ni gaw n kaja ai. Sinna ni a htunghking sha kaja ai, kaga ni n kaja ai, grit ai madang nem ai, manu n dan ai, lachyum n pru ai.
Karai masa hta mung Sinna ni a Karai masa sha jaw ai, mungkan ting a matu rai sai ngu myit sawn la mat wa ai re. Karai a hpaw shadan dan ai lam (revelation) hpe Sinna ni a htunghking ningli myit sawn ningchyoi masa hku chye na la ai lam hpe mungkan ting a matu tsep kawp hkum tsup hkra jaw sai (sh) dai hta jan nna kaga n nga sai (sh) kaga lam hku n nga sai ngu myit sawn la mat wa ai re. Dai majaw sinna mung na Hkristan sasana sara ni sin praw de (sh) Africa de sasana sa ai shaloi kaga ni a htung hking ningli myit sawn ningchyoi hpaji ni hte labau hkringhtawng ni hpe Hpan wa Karai the n seng ai hku (sh) n kaja ai, manu n dan ai, lachyum n pru ai hku hkam la nna, sinna htunghking ningli masa the Karai masa ni hpe sha anin bang jaw ai ladat lang ai sasana sara ni law ma ai re. De a majaw sin praw mung hkan na Hkristan ni a nawku htingnu, nawku hkrang ni the woi awn hpawng de masa ni hta sinna htung hking myit jasat ka-up mat wa ai re.Shaloi Karai mung, Hkristan mungga mung Sinpraw masha ni a labau, htunghking, myit sawn ningchyoi, sak hkrung maka ni hte n seng ai jasam rai mat ai. Karai mung jasam Karai zawn san mat ai. Hkristan nawku htung mung jasam nawku htung zawn rai mat ai re.Karai mungga mung jasam zawn rai mat ai. Dai majaw anhte chyurum Wunpawng myu sha ni a matu mung anhte a labau htunghking hte makam gaw moi chyaloi n hkoi kaw nna dai ni du hkra mahkri n shawn ai, jasam zawn rai mat wa nga ai. Makam gaw sinna ni dawk bang ya ai sinna masa hku kam nna, shani shagu na sak hkrung masa gaw anhte a ji woi ji wa labau htunghking masa hku pra ai zawn rai nga ai majaw, ta tut prat a prat pra masa hta lam woi nga ai Karai (sh) makam n re ai zawn rai mat nga ai. Dai gaw sinna hpe sha kaja ai, jaw ai, manu dan ai, lachyum ru ai hku hkan kam ai a majaw, prat pra mang hkang pru wa ai lam rai nga ai. Sinna sasana ni a shut ai lam sha n rai, anhte nan mung anhte a labau hkringhtawng, htunghking ningli, myit sawn ningchyoi, myit masa ningja ni hpe Karai jaw chyeju hku n chye na la (sh) manu n chye shadan (sh) n gawn nsawn di ai majaw rai nga ai.
(2) Dinghkrai sat lawat (individualism): sinna ni a manu shadan lailen masa (value system) gaw langai hkrai a dinghkrai masa hta mahta masa hpe kaja dik, manu dan dik hku jai lang ma ai re. Marai langai ngai a manu hpe gaw gap ai hte daw dan ai lam gaw shi sak hkrung lam a matu shi hpaji chye ai, ja gum hpraw lu lawm ai, arawng aya lu ai ngu ai hta madung tawn ai re. Dai sat lawat hta langai hkrai hpe shi prat a matu lama ma hta ningtawn na (sh) akyu lu la na matu n-gun jaw lu ai hta kaja ai lam nga tim, tinggyeng machyu ai myit masat hpe mung bawng ring wa shangun ai re.Koloni myit jasat hte mung masa, sut masa shinggyim nga pra masa, makam masham masa ni hta jai lang wa shangun ai re. Lam shagu hta tinang a akyu hpe sha num bat langai sawn la chye ai myit jasat hkik hkam wa shangun chye ai re. Kanu kawa, kahpu kanau dinghku nta masha ni a matu, jinghku jingyu ni a matu, kahtawng
ningchyawng mare wuhpawng a matu, tsawra myit the tinggyeng shagyawm nna hkungga tai ap nawng daw jau ai tsaw ra myit n rawng mat ai. Dai hpe manu n shadan ai lam ni byin pru nga ai re. Ga shadawn – asak kaba sai kanu kawa ni hpe bau maka na lit n la ai, jahkrai ni garen garu rai ginra hta nga kaba wa ra ai, pu gang sin machyi daw hkat ai, lit la lanu lahku hkat ai htunghking ningli n nga ai, htunghking hte labau ringchying sut su lam n nga ai)
(3) Shinggyim masha hpe sha madung dat ai sak hkrung nga pra masa (Human center orientation): Sinna ni a myit jasat hta, masha gaw sawk sagawn, gin shalat lu ai atsam nga ai majaw nga yawng danghta hta grau ai, nga yawng dang hta a madu re ngu ai myit jasat ka-up nga ai re. Dai gaw grau dum ai myit jasat (superiority complex) byin shangun ai hte, kaga nga yawng danghta hpe tinang a prat a matu jai lang na
arung arai hku sha chye na hkam la ma ai re. Kaga nga yawng danghta the tinang a prat pra masa hpe mahkri shawn ai hku n hkam la ai. Dai majaw hkrup mara jai lang ai, jahten ai, sat shamyit ai lam ni byin pru ai majaw, ninggawn tawa ting hpe n pyaw n ngawn byin shangun ai re.Nga yawng danghta a yawn madai, hkrap sharung ai lam hpe byin shangun wa ai re.
Sinpraw masha ni hta gaw Karai Kasang, lamu ganhkau e nga ai baw ni, ginding aga hta nga ai baw ni, aga kata hka kata nga ai baw ni, nat ni, shinggyim masha ni, nga yawng danghta ni gaw shada mahkri shawn matut mahkai, mahku mara shamyet shanat, kanawn mazum nga ai hku chyena hkam la ai hte nga pra ai re. Shinggyim masha gaw nga yawng danghta hta grau ai ngu ai hku n myit ai. Nga yawng dang hta hpe tsaw ra ra ai, hkungga ra ai, manu shadan ra ai, gawn lajang ra ai, shagrau ra ai ngu ai hpe chye na hkam la ai re. Dai gaw ngwi pyaw simsa lam madung hpe gaw gap ya nga ai myit jasat sat lawat nana rai nga ai.
(4) Maumwi Mausa, labau hte htunghking (Myth, history and culture): Sinna masha ni gaw Sinpraw masha ni daram maumwi Mausa, labau hte htunghking sut n su ma ai. Dai majaw, Sinna ni grai wa ahkyak n da ma ai. Sinpraw masha ni gaw tinang kadai re ngu ai, tinang a amyu baw sang a lak lai ai maka kum la ni hpe tinang a maumwi Mausa, labau hte htunghking ni hku nna chye na ma la ai, shadan shadawng ma ai re. Dai majaw Sinpraw masha ni a matu gaw tinang a amyu bawsang a maumwi Mausa, labau hte htunghking gaw ahkyak dik sut rai re. Anhte Kachin amyu sha ni mung maumwi Mausa, labau hte htunghking sut su ai amyu ni re. Tinang kadai ngu ai lak lai ai Kachin a masat kum la gaw maumwi Mausa, labau hte htunghking sut the she tsun dan, hkai dan, shadan dan ai re. Karai Kasang hpe chye ai lam hte, Karai jaw chyeju sali wunli ni hpe tsun hkai jang mung maumwi Mausa, labau hte htunghking ni the she tsun hkai ai re. Dai rai nna, Kachin Karai Masa gaw Kachin a maumwi mausa, labau, htunghking the dai ni nap rat pra masa kaw npawt hkridun tawn nna gaw gap ra ai re.
III. Htunghking Ningli Hte Karai Masa
Karai Masa ngu ai gaw Karai Kasang a lam ni, nga yawng danghta hpe hpan da ai a yaw shada ai lam ni, Karai Kasang hte shi hpan tawn da ai nga yawng danghta a mahkri shawn matut mahkai nga ra ai lam ni hpe Karai Kasang a hpaw shadan dan ai lam hta hkan nna hkrang shapraw tsun jahta ka ginlen let, prat hpe Karai Kasang a chyeju hpring ai hku gaw gap la lu hkra shakut ai lam hpe tsun ai re. Shinggyim masha ni a sak hkrung nga pra ai lam gaw, Karai Kasang hpan da ai ninggawn tawa shingra tara hta mahta nna sak hkrung nga pra ai re. Nga pra masa hpe hkrang shapraw ai gaw htunghking ningli re. Shinggyim masha gaw Karai Kasang the adding tawk kam hpa manoi manat, matut mahkai, kanawn mazum let sak hkrung ra ai zawn; shinggyim nga pra masa hpe hkrang shapraw ai htunghking ningli mung Karai Kasang a sharawng awng ai lam ntsa mahta nna gaw gap la mat war a ai re. Dai n rai jang Karai Kasang hpan da ai ninggawn tawa shingra tara hta mahta nna hkrang shapraw gaw gap tim, Karai hpe shingdu dat let gaw gap jang Karai sharawng awng ai lam the n htan shai ai htunghking ningli nib yin tai wa mai ai re. Dai majaw htunghking ningli hte Karai masa gaw mahkri shawn nga ra ai, Karai mungga a manu hte nam chyim hpe shapraw ai lam rai nga ra ai re.
Htunghking Ningli hte seng ai tsang ni (The Layers of culture) (1) myit jasat masa (ideology). (2) ninggawn tawa masa (cosmology). (3) mungkan hpe mu ai ningmu (worldview). (4) manu masat ai lam ni (values).
(5) tara hte gaw da ai lam ni (Institutions: eg. Marriages, law, education). (6) hkan sa ai lai kyang hte htunglai ni (observable behavior and customs).
Htunghking Ningli a rudi masa (elements of culture)
Ahkyak dik daw shan 7 lawm ai. (1) Mungkan hpe mu ai ningmu {World views- ways of perceiveing the world}. (2) Myit sawn ladat {Cognitive process – ways of thinking}. (3) Lachyum shapraw ai kum la/ladat ni {Linguistic forms – ways of expressing ideas. (4) Nga pra sat lawat {Behavioral patterns – ways of acting. (5) Shada matut mahkai mahkri jashawn ladat {Social structures – ways of interacting} (6) Shi htinglet ladat {Media influence – ways of channeling the message}. (7) Daw dan hparan ladat {Motivational resources – ways of deciding}.(2)
Chyum laika hta mu lu ai htunghking hte Karai mungga matut masa: (1) Edin sun kaw Adam yan Ewa the rau Karai Kasang hkawm ai (NN 3:8). (2) Karai Kasang gaw Abraham, Mawshe, Dawi, etc ni hpe n bung ai labau prat pra masa ni hta matut mahkai shingran jaw ga shaga ai re. (3) Karai Kasang gaw Yesu Hkristu hku nna shinggyim masha ni a nga pra masa hta mungga matut mahkai ai re. (4) Petru a Pentekoti shani Yerusalem mare hta mungga htawn tsun ai hpe Karai Kasang a Wenyi gaw masha shagu tinang a bug a ga the chye na la shangun ai re. (5) Kasa Pawlu Ahten mare hta hpara sumla hkrai chyat re ai lapran “N chye gaw ai Karai wa matu” ngu ai hkungri hpe madi madun nna shanhte a nga pra masa hta Karai Kasang nga nga matut mahkai nga ai lam tsun ai. (6) Kabu Gara shi ga laika hte shagun laika ni yawng gaw nga pra masa n bung ai masha ni hpe Karai Kasang mungga matut mahkai nga ai lam tsun dan ai mungga hkrai re.
Labau Htunghking hte Karai Kasang a matut mahkai lam:
(1) Karai Kasang gaw Wenyi re. Karai Kasang hpe wenyi hte mung tengman ai hte mung nawku ra ai (Yawhan 4:24). (2) Karai Kasang gaw shara shagu hta aten shagu nga ai Karai re. Shi hpan da ai mungkan hte mahkri shawn matut mahkai, kanawn mazum nga ai Karai re (anhte hte rau nga ai Karai (Mahte 1:23)).
Shinggyim masha ni hpe Shi a daru magam hpung shingkang, sharawng awng ai lam ni hte lam woi bau maka nga ai lam ni hpe, lamu kasa (kaja ai nat ni) ni hku nna mung, Shi hpan da ai shingra maka nga pra masa ni hku nna mung madun dan let ga shaga matut mahkai ai Karai re. (3) Shinggyim masha ni gaw Karai Kasang hpan da ai shingra maka hta hkan nna she tinang a nga pra masa ngu ai htunghking ningli gaw gap la mat wa ai re. Dai majaw htunghking ningli gaw Karai jaw shingran hte adding tawk seng ai re.Shinggyim masha ni tinang a myit machyu gaw gahtap bang ai majaw, htunghking ningli hta n kaja ai lam ni mung kapyawn rawng nga ti mung, htunghking ningli a lachyum madung hte manu madung gaw Karai Kasang hpaw shadan dan ai shingran kaw na lu la ai re majaw, Karai Kasang mungga lachyum rawng ai, manu dan ai re. (4) Dai rai nna, labau hkringhtawng hte htunghking ningli gaw Karai Kasang a mungga hpe matut mahkai ya ai hte shaleng dan ai lakung lakap rai nga ai. Htunghking ningli shagu hta Karai Kasang a lam chye na la mai ai ru di lam lama ma rawng nga chyalu re. Lamu kasa ni hku tsun ai mungga ga ni, chyoi pra ai
chyum laika hta tsun dan ai mungga ni mung, tinang a prat masa masa mahkrum madup ni hte she grau grau sung ai hku, dam ai hku lachyum hku chye na la mai ai re. Karai Kasang a lam atsawm chye na la mayu yang tinang a nga pra masa htunghking ningli hpe atsawm chye na ra ai.( labau, mau mwi mausa, ka manawt lam ni, mahkawn mangwi ni,jaw jau lai len ni, nga pra lai len ni yawng lachyum rawng ai, manu dan ai) (5) Karai Kasang gaw tinang (sh) tinang a amyu hpe kaning re ai daru magam hpung shingkang madun ai, tsaw ra myit madun ai, matsan dum lama lam madun ai, yu lahku bau maka nga ai lam hpe madun ai, shagrau shatsaw la nga ai (sh) chyeju jaw nga ai lam hpe madun ai, ngu ai hpe nga pra masa labau hte htunghking ninglihku hku she chye na la mai ai re. Karai Kasang hpe shakawn kungdawn nawku daw jau ai shaloi mung, tinang a nga pra masa htunghking ningli kata kaw nna she bai matut mahkai kungdawn shagrau ai baw re. Jasam ladat hku rai jang tinang a prat pra masa (reality), byin nga maka (identity) hpe manu n shadan ai, n gawn n sawn di hku ang wa ai. Shaloi Karai Kasang jaw shingran hte chyeju ni hpe manu n shadan, n gawn nsawn di ai hku rai mat jang dingnye she mana sha chye wa ai re. (6) Rai tim htunghking ningli hta rawng ai lam, jai lang nga ai lam ni yawng kaja ai n rai; n kaja ai hpe gram la, mye shading la (sh) gabai kau da rai ra ai. Karai Kasang gaw hpaji byeng-ya hte jahtoi ya nna, kaja ai hte n kaja ai hpe chye gin hka la shangun ai the n kaja ai hpe yeng seng kau shangun ai Karai re. Shada dip hkat, roi hkat, shagrit hkat, lachyen ginhka hkat, lit shali hkat ai lam ni, tara n rap ra ai lam ni, n chyoi pra ai, sari sadang hkrat shangun ai, kaji kadun mat wa shangun ai lam ni rai jang n kaja ai. Chyoi pra ai, shada tsawra matsun dum lama ai, pawn ba ai, sari sadang shatsaw ya ai, kaji htum ai ni hpe makawp maga pawn ba ai, hkum dingnum rawt jat galu kaba wa shangun ai lam nig aw kaja ai. Karai Kasang gaw kaja ai, sari sadang rawng ai, chyoi pra ai, tara rap ra ai, ngwi pyaw simsa ai, hkum dingnum rawt jat galu kaba wa ai lam ni a matu she labau hkring htawng, htunghking ningli hpe gaw gap la lu shangun ai re.
Chyurum Wunpawng Shani A Htunghking Ningli Hte Karai Masa
Chyurum Wunpawng Myu Sha ni gaw labau sut su ai, htunghking sut su ai amyu ni re. Moi Ji Woi Ji Wa ni a prat kaw nna Karai Kasang nga ai ngu ai hpe chye ai amyu ni re. Karai Kasang a man e hkrung nga ai ni re ngu ai hpe mung chye ai amyu ni re. Jahtum chyalai yak hkak kin dut, n tara ai hku roi sha katut ai shaloi kam hpa manoi manat na Karai nga ai ngu ai hpe kam sham ai amyu ni re. Nat jaw prat aten hta mung Karai Kasang n nawku, n daw jau, Karai Kasang a tara ni hpa re ai hpe n chye na tim, myit kraw lawang hta Karai Kasang a lagaw hkang kap ai amyu ni, Karai a myit masa ningja ni hpe shapraw dan nga ai amyu ni re ngu sasana sara ni masat ya hkrum ai amyu ni re. Dai majaw, Karai Kasang hpe nawku kam sham let prat hpe gaw gap ai lam n galaw tim, Karai Kasang nga ai hpe jaiwa dumsa ga ni hku tsun hkai ginlen ai hku nna mung, Karai Kasang ninggawn tawa shingra tara hku hpaw shadan dan ai lam ni hta mahta nna mung htunghking ningli ni hpe gawgap la ai amyu ni re. Mayu dama kahpu kanau ngu ai chyasam ngu ai n nga, hpyen ngu ai n nga, shada pu gang sin machyi tsaw ra myit hta kahkin gumdin chye ai htinghking ningli lu ai amyu re. Dai lam ni gaw, Karai Kasang tsaw ra ai kum la rai nga ai, myit hkrum kahkin gumdin ai hte ngwi pyaw simsa ai hku jawm nga pra masa hpe hkrang shapraw dan lu ai lam rai nga ai.
Ga tsun ga la, shada tsaw ra myit hpe manu madung shatai nga pra chye ai re. Jahkrai ngu nna nga garen na lam n nga, gaida gai na ngu nna roi sha hkat na lam n nga, matsan ai ngu nna maw hpyi tai nna hpyi sha ra ai wa n nga, rau dung rau nga shada matut mahkai, mahkri shawn, shamyet shanat garum shingtau pawn ba nga pra chye ai ni re. Ndai lam ni mung, Yesu madun ai myit masa ningja rai nga ai
shada tsaw ra ai, daw jau ai, garum shingtau pawn pa ai mungga hpe hkrang shapraw ai htunghking rai nga ai.
Tinggyeng akyu machyu madung dat nga pra ai htunghking ningli n rai, wuhpung wuhpawng machyu madung dat nga pra masa hpe manu shadan ai amyu re. Marai langai a manu hpe mung tinggyeng akyu a matu sha chye ai hpaji , lu su ai sut, arawng aya lu ai rai yang manu n dan ai wa ngu masat ai.Wuhpawng a kyu matu chye da ai machye machyang, lu da ai sut rai, lu da ai arawng aya hpe kade daram jai lang ai ngu ai ntsa kaw she dai wa a manu hpe daw dan chye ai re. Dai gaw, tinggyeng akyu hpe shagyawm kau nna shinggyim masha yawng a matu, kaji htum ai ni a matu, ra rawng gawng kya ai ni a matu, ap nawng daw jau ai Yesu a myit jasat, sat lawat hpe manu shadan hkrang shapraw ai lam rai nga ai.
Shachyen shaga ai shaloi amyu ru soi, nga pra ginra, mayu dama kahpu kanau ni du hkra hpe tsun dan hkat let shada daw hkat ai lam, mahku mara mahkri shawn ai lam, pu gang sin machyi seng hkat ai lam ni hte shachyen nna nga pra chye ai re. Poi shingra ni hta mung mayu dama kahpu kanau mahku mara, masat masa, shagrau hkungga, gun jaw gun ya let Yesu a tsaw ra myit a ningja hpe hkrang shapraw chye ga ai re.
Ka hkrang manawt dingsawt ni hta mung rau myit hkrum yang pyaw ngawn ai lam, Karai jaw shinggra tara hpe shakawn shagrau ai lam, Karai mungga ni hpe lachyum shaleng ai lam ni hpe madung dat hkrang shala ai hpe mu lu na ga ai. Mau mwi mau sa ni hta mung Chyum laika na mungga lachyum hte bung ai lam ni law law rawng nga ai. Shingra tara, hpun kawa du sat du myeng ni hpe manu shadan, hkungga lara makawp maga let jai lang ra ai lam ni hpe chye ai amyu ni re.
Dai re ai majaw, Chyurum W.P Myu Sha ni a htunghking ningli gaw Karai Karai hta n pawt de nna, Karai Kasang a mungga hpe tsun hpyan dan nga ai htunghking ningli re.
Rai tim, Chyurum W.P Myu Sha ni anhte a htunghking ningli ni hpe ta tut jai lang ai shaloi shinggyim masha a tinggyeng machyu chye ai myit hte ra rawng gawng kya chye ai lam a majaw anhte a htunghking hta n kaja ai lam ni mung law law rai nga ga ai re. Dai majaw Dr. Ola Hanson, Chyum laika ap ya ai shaloi tsun ai ga hta “”anhte a htunghking nkau mi kaja nga ai; rai timung, ntsawm ai, n hkru ai, n dai prat e n hkan mai ai baw arawn alai ni mung naw lawm nga ai” (Jahte Lung seng p.10) ngu nna tsun shadum da ai re.
Ga Ginchyum
Masha langai, amyu langai a maka kum la gaw htunghking ningli hte hkai shaleng dan ai re. Karai hpe chye tim n chye tim, htunghking ningli gaw Karai hpan tawn da ai ninggawn tawa shingra tara hta mahta nna gaw gap la mat wa ai hkrai re. Htunghking ningli hpe manu n shadan ai lam hte ahkyak n da ai lam gaw Karai Kasang jaw chyeju hpe manu n shadan, ahkyak n da ai lam rai wa ai re. Htunghking ningli gaw Karai hte ading tawk matut mahkai ai hku n htai la jang, masha a myit ra gaw gap sa wa ai shaloi, n hkru n kaja ai baw, shada lachyen ginhka ai baw, dip sha roi sha hpyen tai hkat shangun ai baw law law lawm wa chye ai re. Shaloi htunghking gaw Tsadan a lakung lakap tai mat wa mai ai re. Karai Kasang a yaw shada ai lam gaw mai kaja lam a matu hte, asak hte hpring tsup ai asak lu la na matu she re. Karai a yaw shada lam hte rai yang chyu sha mai kaja ai lam byin tai mai ai re. Karai Kasang a amying ningsang hpe shakawn kungdawn let htunghking ningli hpe tsaw ra manu shadan jai lang sa wa ga law. IV. Maumwi Mausa (Myth) Hte Karai Masa
Amyu bawsang ni a mau mwi mausa ni a labau hte htunghking ningli ni a lam hpe shanhte a mau mwi mausa (myth) ni hta mu lu ga ai. Amyu bawsang (Tribal people) ni gaw moi de chyum laik n lu ma ai, n gup aga hku hkai ginlen hkrat wa aim au mwi mausa nig aw shanhte chyum machyoi laika rai ma ai. Mau mwi mausa ni gaw shanhte a makam masham npawt hkridun mung re. Maumwi mausa hku nna sha Karai a lam, Karai a yaw shada da ai lam/sharawng awng ai lam ni hpe gara hku ninggaw tawa hta hpaw shadan dan nga ai lam, shinggyim masha the seng ai lam, du sat du myeng the seng ai lam, ninggawn tawa a mahkri shawng grin nga ra ai masa lam ni hpe sharin la mai ai re. Maumwi mausa (myth) a lak lai ai lam ni: (1) Ngayawng dang hta gaw shada matut mahkai, mahkri shawn, shamyet shanat nga ai lam, ginhka kau, abrut di kau n mai ai lam hpe tsun dan nga ai. Ninggawn tawa kata hta, yawng gaw asak rawng ai, manu dan ai, ahkaw ahkang nga ai, ahkyak ai hkrai re. Karai Kasang, Nat ni, the nga manga yawng gaw shada mahkri shawn shamyet shanat nga ai. Shinggyim masha mung dai hpe chyena nna sak hkrung ra ai lam chye na la shangun nga ai. (2) Du sat du myeng ni mung hpan da ai mungkan a lam hpe htawng madun ai hta shang lawm nga ai. Shingra maka ni a lam hpe du sat ni hpe yu la ra ai. Shinggyim masha gaw du sat du myeng ni nnga yang n mai pra ai. Dai hku nna shinggyim masha gaw nga yawng danghta hta ahkyak dik hku n mai hkam la ai, daw shan ni hku sha hkam la mai ai hpe sharing ya ai re. (3) Du sat ni hpe masha zawn tsun hkai nna, shinggyim masha the shada ginhka nmai hkra mahkri shawn nga pra masa hpe sharing ya ai re. (4) Shagan a ahkyak ai lam hpe sharing ya ai. Ajan nnga yang nga yawng dang hta n mai pra ai. Amyu Bawsang ni a maumwi ni hta jan hte shata hpe Karai Kasang a masat kumla hku tsun hkai ma ai. Jan nnga yang nga yawng danghta n mai pra ai. Jan pru wa ai lam gaw nga yawng danghta a matu ngwi pyaw simsa lam the jawn hkrak ai hkrang masa hpe byin pru shangun ai re. Ds a lachyum gaw, K.K gaw nga yawng danghta hpe hpan shalat ai the nga nga shangun ai wa re. K.K n nga yang nga yawng danghta n mai pra ai. K.K hte daw hka mat jang shinggyim masha jam jau ai, lachyum n pru ai, sari n rawng ai, manu n dan ai. (5) Shinggyim masha gaw nga yawng danghta a daw shan sha re, madu n re, grau ai wa n re hpe sharing ya nga ai. Amyu bawsang ni a makam hta K.K gaw hpanda ai wa rai nna, lamu ga gaw lu sha n-gun jaw ai wa (nourisher), masha gaw makawp maga, yu gawn ai wa ngu hkam la ma ai. Shinggyim masha a du sat ni hta lak lai ai lam gaw lai kyang shingni tara hpe gaw gap ai the manu shadan hkan nang hkan sa chye ai lam re. Dai myit masa ningja hpe madu da ai hte jai lang ai hku nna shinggyim masha gaw nga yawng dang hta hkrup chya htuk manu ai hku nga pra lu hkra lit la ra ai re. (6) Shingra tara hte shingra tara lai masa ngu nna, lachyen gin hka ai lam hpe koi na matu sharin ya ai re. Hpa majaw nga yang K.K gaw hpun ni, du sat ni, n lung ni etc., hku nna mung kum la shadan ai hte ga shaga chye ai majaw re. Nga yawng dang hta kaw madu nga ai. Dai majaw hpun ni, du sat ni, n lung ni hpe n gawn nsawn, aroi ara di jang gaw wenyi lam hkrat sum mat ai the K.K hte n htan shai wa ai ngu kam ai. (7) Nga yawng dang hta the shinggyim masha a htunghking ningli gaw ginhka n mai ai hku matut nga ai ngu sharing ya nga ai. Shinggyim masha ni a labau htunghking ningli nig aw bum lang, hpun kawa, du sat du myeng ni hta mahta nna she hkrang shapraw gaw gap la ai hkrai re. Dai majaw nga yawng dang hta the daw hka nna nga jang shinggyim masha gaw hkrung nga ai a lachyum, the manu ni hkawng mat wa chye ai re. (8) Shinggyim masha, hpan da ai nga yawng danghta the makam masham gaw n maid aw hka ai hpe sharing ya nga ai. Hpan da ai nga yawng danghta gaw chyum laika zawn shinggyim masha ni the K.K lapran gaw gap ra ai wenyi asak hkrung lam hpe shadan dan ai majaw re. K.K a lam hpe mung hpan da ai nga yawng danghta hku she chye na la mai ai. Tengman jaw ang ai shinggyim asak hkrung lam mung K.K, nga yawng dang hta the mahkri shawn matut mahkai ai hku nna she lu la mai ai re.
Dai majaw amyu baw sang ni a matu gaw mau mwi mausa (myth) gaw n hkai n mai, manu n shadan n mai re ai sumsing sut rai langai rai nga ai.
V. Kachin Theology Gawgap Sa Wa Ra Ai Lai Ladat (Method of Kachin Theology)
Stephen B. Bevans ngu ai chyum ninghkring wa sawk sagawn ka mazing da ai hta dai ni na aten du hkra Karai Masa shachyaw ai hta popular byin ai lai ladat (models) 6 nga lam chye lug a ai re. Dai ni gaw (1) The translation model (2) The Anthropological model (3) The Praxis model (4) The systhetic model (5) The Transcendental model (6) The Countercultural model ni rai ma ai(3). India de a amyu baw sang Karai masa (Tribal Theology) chyum ninghkring nig aw shanhte a amyu bawsang Karai masa hpe Synthetic model the Praxis model lahkawng hpe kapyawn nna, Synthetic-Praxis method ngu ai hku Karai masa gaw gap ma ai. Gayau hkawm ai (Synthetic) ngu ai shaloi, Chyum laika na Karai mungga hte tinang a htunghking ningli hta na manu dan lachyum hpring ai lam ni hpe gayau hkawm ai; sinna karai masa hte tinang a htunghking ningli hta na manu dan lachyum hpring ai lam ni hpe gayau hkawm ai lam ga law ma ai. Bai ta tut galaw gun hpai htunglai (Praxis) ngu ai shaloi ta tut galaw gun hpai – bai dinglun maram yu rai matut manoi ta tut bungli galaw gun hpai masa hpe gaw gap ai lam re. Dai majaw shanhte gaw chyum laika, sinna karai masa the shanhte a htunghking ningli ni hpe mahkri jashawn nna, tengman jaw ang ai ta tut galaw gunhpai masa hte Karai Kasang sharawng awng ai amyu, uhpawng byin tai hkra shakut gaw gap ai ladat lang ma ai re.(4)
Rai tim anhte a Kachin Karai Masa gaw Anhteropological-Praxis method the rai yang grau tang du na re. Anhtropological model hta gaw Karai a mungga nli tum gaw nga ginra shagu na masha ni kaw nga chyalu re. Shinggan na n lit um n la bang ra, n la hkai ra ai. Tu kaba wan a matu sha pawm ya, sawm ya, hka jaw ya ai lam ni sha ra ai ngu ai masa re. Anhte Kachin ni hta mung moi chyaloi nhkoi hta mung, nat jaw prat hta mung, dai ni Hkristan prat hta mung Karai Kasang nga ai, anhte shaga yang jeyang ya ai, myit hpaji nhtoi jahtoi ya nga ai ngu ai hpe kam ai re. Dai majaw Karai Kasang mung, Karai mungga mung Kachin ni a labau htunghking nga pra masa hta nga nga chyalu re. Rai tim Kachin ni a labau htunghking nga pra masa yawng tsa lam shading hpring 100% kaja ai hkrak ai ngu ai n re. N hkru n kaja ai lam ni nga tim, kaja ai daw/ tsawm htap aid aw law law hku Karai a hpaw shadan dan ai lam nga nga chyalu re. Anhte Kachin Hkristan ni ahkyak n da ai majaw makoi magap nga ai (sh) n tu kaba wa ai sha chyana nga ai lam sha re.Sasana sara ni Karai Kasang nga ai lam n sa tsun dan ra ai. Karai Kasang hpe nawku ra ai lam hte, gara hku nawku daw jau nna prat hpe gaw gap ra ai lam sha tsun dan/ sharin ya ra ai.Ya dai ni Karai Masa gaw gap ai ngu ai gaw dai hpe tu kaba wa hkra galaw ra ai lam sha re. Bai ta tut galaw gun hpai htunglai (Praxis) ngu ai shaloi ta tut galaw gun hpai – bai dinglun maram yu rai matut manoi ta tut bungli galaw gun hpai masa hpe gaw gap ra ai. Dai hku nna (1) Lai wa sai aten a Kachin ni a labau htunghking nga pra masa hta Karai rau nga let lam woi baw sin makawp maga gaw sharawt ya nga ai lam ni hpe bai myit sumru yu n-gun la ra a. (2) Dai ni anhte Kachin ni a prat pra masa npawt ndung jep gawn yu nna rawt jat galu kaba lam hpe dingbai dingna jaw ai ru pawt madung ni hpe tam sagawn yu ra ai (3) Dai ni Kachin myu sha ni kaning re ai makam hte gara ladat hku shawng lam gaw gap nga ai ngu ai hpe Karai mungga hte dinglun yu ra ai (4) Kachin a labau hkringhtawng, htunghking ningli hta rawng ai manu dan ai mungga kasi ni hpe bai tam sawk rai, Karai sharawng awng ai amyu, uhpawng, mungkan grau grau byin tai wa hkra gaw gap sa wa ra ai.
Lahta na lam ni hku Karai masa gaw gap ai lam gaw Chyum laika na Greek & Hebre laika hku ka da ai hpe lachyum madung chye na la shakut ai sha n-ga; tinang/ amyu a prat hte shingdaw nna lu la ai sakes ni hte grau lachyum sung ai hku chye na la ai the, dai chye na la ai lam the tinang/ amyu/uhpawng a shawng lam grau grau Karai sharawng awng ai masha/amyu/uhpawng byin tai hkra gaw gap sa wa ai lam rai mali ai.
Ga Hpungdim
Anhte Kachin ni Hkristan tai ai asak hpe yu yang gaw sara tai ging sai asak rai nga sai. Ma chyangai Karai Masa kaw sha nan nga ai baw n rai sai. Karai Masa ringchying ai hte myu a shawng lam hpe ngang ngang kang kang gaw gap sa wa ra sai. Karai Masa ringchying ai hte mungkan a nhtoi, mungkan a jum tai ra ai aten rai sai. Mungkan de Karai Masa hpaji ni ginlen jaw lu ai amyu tai wa saga law.
End Notes
1. K. Thanzauva, “Issues in tribal theology” in Tribal Theology: A Reader, edited by Shimreingam Shimray (Jorhat, Assam: 2003), 19.
2. David J. Hessel Grave & Edward Rommen, Contextualization: Meanings, Methods and Models (Grand Rapids, Michigan: Baker Book House, 1989), 203.
3. Stephen B. Bevans, Models of Contextual Theology, Revised and Expended Edition (Manila, Philippines: Logos Publications, Inc., 2003), vii-viii.
4. K. Thanzauva, “Issues in tribal theology” in Tribal Theology: A Reader, edited by Shimreingam Shimray (Jorhat, Assam: 2003), 19.
Ginlen Shalai ai, Rev. Dr. Lahpai Awng Li MIT, Insein. Nhtoi 19.3.2017.
