KEMENTERIAN PENDIDIKAN DAN KEBUDAYAAN
I]}JIVERSITAS
NEGERI
YOGYAKARTA
FAKULTAS
BAHASA DAN
SEN]
Alar.'at
:
Karargmalang, yog),aka(a 55281I
j86t68 psw. 216. 152 Far J,lS?0?SURAT
PENUGASAN/IZIN
Nomor
:
078
/UN34.12
lKp/2012
Dekan Fakuhas Bahasa dan SeDi Universiras Negeri yogyakana lnenLrgaskan/nen]berikan izin kepada :
N_o Nrmd NIP
l Prot Dr. Suw:rra, \4. Pd r9o+ot0 L tqSs
t:
i
0o I Penihii. TkI
IV/h2
D,
Purs ad . M.Hrrn r97 t09t6
100501I
00ll9)51016
l9E60lt00i
r.ll{!Llllta
Perara Mr da TkJ
Ill./h -|91r,!&1r! Drs. Harrr,rto Utonro4 Dra
llclll
M|
)a/r . Ai llunr 196103]]
19B8ti
:00?
Peir)bina.lv/a
I Peserra 5 Drs. Mulyana, M.HLrn. 1966t003 t99201 I 002Pembilr
TkI
IV/hPeserIa
Pernakalah
6 Drs Afendy Wid:ryat. Jvt. ph it 196204t6 i99?01
l
00? Pembin^,lVh
I
N'Lnridavati. S.Pd. M HuDDra Srli t\,1rlvari
ll
Hri,ltelducl1l 2Lr0l l2 2 ()02
r96t0r:9
t!1601I001
r93t05021009l]]001
r97gt2l]l00l
[
]
001le..\4
i.i.
ll
l.,"
e i.
i^:r/l
P ,,
'r.
1,\Lr.. l^l
lr
l'efirll
ltludaTk.l,
llllb
Ptsela
l9
4',i\4!r!rY4
s.!!.
!1.^-Veiry
Jnd, ia Ekowati. S pd.t'J tI
l0
Sebeg.i
Pcmal(.l,lll
d:rn I'eseria Konfcrcosi
Irrern:isionel
Burl,r\i
Dee.lh_ll
diKe:,,,
.t u,,...n
IrcltdialiliaI
BaliasaIl3.
irh I. IJSr'n
t-Surat penLrlasauizin
int
diberikan untLtkdiper!Lrnakar.il;ri.:l
l;\s::rakan
sebark balknva. dan srierh
sele\nl Keperluar.\\/ a!:lLl
lerrpitt
Ketetanq:Lt:
I
KiP
I)CRI
Ba!ir
l :i
F:l.rueri
20 tl
rli.,\LLdLtorLrnr I KIP
l,Ci1l
iti,ii
Bar ddsarkarn surarpe
)iohonaa da-iiUNY
Norllor:
l0l/L\l
r-1[.
pil])
agar meiapori:al hesilnr
r.
Aslisural
nrgasini
diberikan lepadaKepada yang
br|kepenringai
kirany:l'l_embusan:
l.
Kasubag. KerLangan daDAkutansi
FBSUN\.:
2.
Kasubag Urrllrnt Per lengkapan den Kcpeqau,alan3.
Kajur. Pendidikan llahasallaerah
FBS Ut.!\,:4.
i]PP FI]S l JNYyang bersanr:kLri.tr Lr:tiLr:.
rl:trf!L
rrlia
I seba!.limann|raiiiN!ir
''-l
irr.r-
.r.r
..
r,t r
t.
,1:
\NlP. 19550505 198011 1 001
I'BS UNY:
-\
t
ct
o
o
\o
o
o\
a
o\
z
a
c.IO
o\
q\
ai
o
N
o
I
c-z
.5
:
d
.o
&
FJa
D
o
g
'_^-^-:'L-_-a]
a.lN
N
3
3
tt
xrl
.r"
Gt\,
6)
Za
('
I
E
N bos
s
s
\)
N
t\)
r)
$
\)
\t
t)
\i
\
\
s
s
R
s
*
s
\
s
\)
{
I
!i
ti
rl
!ib
z2
..9
Fre
<3
=-E
,.-
<
.:
Ea!
3-2
e>:
.!-1
.2x.
-'sZ
-=
4E
IJlk
fu-o
<s
a
*
Fl-Uri
ZA
H&
&>
rdF
f=l
Z>
U;
r<
<z
zo
\lli
FA
2S
;_i F
,&
WW,
Buku Prosiding
Konlerensi
Intemasional
Budaya
Daeiai
Ke-2(KIBD-ID
Denpasar,
Bali
22-23
Eebrruarj 2012
'Penyunting
I
Wayan
Suardiana
Nyoman Astawan
WwMW
dmm
Pendfidffifuwm
KEAR]FAN LOKAL
DAN
PENDIDIKAN
KARAKIER
Buku
prosidinp
Xonierensi lnternas,onaI
Buoayadaerah
Ke_2 {KIBDll,
Denpasar,
22-23
Februari
2012Penyu
nting
I
Wayan Suardiana
Nyoman
Astawan
PUsuka 1_arasin
llelicrju
sal1la dcnganlKlP
PGRIIt:\l
I danIKAl)BllDl
-KEARIFAN LOKAL DAN PENDIDIKAN KARAKTER
penyunting I r rayan Suardiana
NyomarlAsrawnn
Pracetak
Stamat Trisita
I'enerbir Pustaka Larasarl
.lalan Tunggut Arnetung rrrA/118 Denpasrr, Bati
Telepon: 0361-2 163433
Ponsel: 081 7353-133
Pos el: pllstaka-larasan@,yahoo.co.id Laman: wwl.r,.pustaka lir:rsan..on1
Bckerja sama dengan lKlP PCRI BALI clan IKADBUD]
Cetakan Pertam:: Februai 2012
Perp!stakaan Nasional: KatataS Datari Terbitan (Kt.D) Denpasar: pusiaka L.ras.n, 2012
SAMBUTAN
Rektor
IKIP pGRl BALI
p", "
'
\
.l Iir
.
,. ,.,r. r.t
-
to
r;-^;1,b.ngsi
lialfN|Icn
jitlrnk.x
trh drprn
bcr|.rr.rssr.lrn
benrr*arr'
:l-r
..'r.
., r
. rt- r,
t^r
rL. _,r .J
,'nengonlbnngkaf pcnctjdjkan
\'ang
berj(.rlkto
ncnLlesakunirt
difdakln. La
gkah rnen[jlrh.]
lcrJrbut, akarl l(iln.li\l<usjk.rn Llrlilrkselanjutk.n.lir!mr6ka|
dalam slrnlnr;rrlirng bcriora,,Kearifan Lok.l...-f rJn..,
,.l
,.r
. jr;.r
1,..
,,, 1
".
1,,
1, r.,n ielah masrik ke Panitia.Selnin.rr
dil]
KonferensiIkrtan
Llo5en Budnva Daerrh tKIDtJD'
.,r.I
r,elrt I I
' jr
r"r
.'.
Lir,r'.'..1,r
rr
,..r" ,,, I,
..,rg,
r..r.r
.,Yogvakart.r. -cebag:ri penghimpun clan pengrerak orsnnisas; lkarnf
lL, 1,-rr U. :t ,or,...
rt..t
.r
II.
.e....tr.,,
ISa).
secarr Driba.li.l:Il
nias nanla tembrgarr.ngu.apkan
terinrakrsih kepa.l.
lJirp.rk Ltrs. Suhisr1.rl\,ibnn.,
l\,t.p.1. s€takuKcrri
lkndblldi Plrsnt
.r.s
lcperc.r!ran]r\r
t<epa.ja ltatp IraititIalj
urrtutimenrelenggariknn icarn ini.
fcnielcnsgann
.car.ahj
djh.rapkJn nrcnlhasilk.n runusan j'ang komprehenrji rentrng kearitan tokat khususnrr ],angberk.it.n
dengnn
makji nuteri
\.ang menrLratnilainil.i
plrrdidikan
yarlgberlarakter Nusanti,ra. Knrakier bangsa In.jonesja nlc"jadi
pe;tin;
untuk dirlrnrusknn, l€Lrihlebih datam situasi berbnnSsa, kira beraciu
dairm
kelridlrpanvang lnLrttik!itL[.
Saya menv.mbutbajk
ni.s. r
Lrt
r ^.
.,,r
Lrrn ).rt nbLt:Lr .ga. penrikiran-pciikn.rn i/.rng menvanqkul nasalah L.en.ii(tj
.F,
-.\1... t- t...,r.
1.,-.,,^ur.
Konferensi
talt
k.dua
dj tKlp
pclltt B.tr
nri .tihariPknn putn daprt ml'trgirlnrpun :rngc.rtn IKadtrlrdi\erira
kuantitrs tebih ierscl,arsimp.i
kc pcl.rsolirn.h
air. Sc,bagnjsit.h
snhr organis.rsi prokr:lI
1,,,
..
cl
t, -'l
'it, o. . ;
..Jt,_r-
.
I.I,l
.it
r
II -.
:,4|
n;J
,.. I
hr,..
.r.kiti
nemilii(i
arrI
Iing
!atid
t(rriaug dat. Llar.ras€t
rnen!,e]rajk..r
iin
l.li.l
Ntrngrng.rr, hanln d.lla.r befrtrk bntil, ,vnnsb.ji
kitr
.t L
. ,.1 ...,
1r,,,
| .r,
n..a.
tJr.r.enLlel
ri!.f
LLnrukdjj.r!litan
bahan.ltst!ii,
renun:lan Llat.rnlrrrenyusun rnnlLrsin .Lrnlusan bcrikuhrya tentant kear;ian loknt.
Aklrirl}.lr,
jrlarrni
mcinb,rcasenlu.
penrikir.n \'ang
ad:r.Lalaln
prosidifg
inl scm.ign adn n]nnfartnv. untlrk ncnggati njtni nlliri ke.)rifan NLrsantara denri nlerumuskan pencli.lil<nn kariktcr vanq bersumb€!.lari k€'a fa11 Ioka1 NusanrarnlDenpasar, 17 Februari 2010
Rcktor lKll'PCR1 B,{Lt
DAFTAR
ISI
Sambuta.
Rckbr
t(lP
PGRI Bali -iii
Kata l'engantar J'enyulrting
-
vI iuade Slaria
-
t
il.
lL,anguPt
tlidiknt wuts Bcrkrlnktd K.atiiatr I ok.]I Nyomarl
Dn
l1a PLLtra-
9Moft T hnl l
!.
t
Nlt
ry rit g N rinp n n."''thc P at t i. i p txia
of \\tolnt
i n T\.\ tn]
Stllitti
and the lnt€tptctatiotl Lil BalhrcscLittrntur
o
lladi] and fLlcl:isiotl\.talia
lhco.loriclou - 2,1H,rt
lru
ppiotch Lifattisn cuLtut? thc pk"ttut's(tirrprc
rnJinJ'Kinl CeungSeob
-
35l:.t1nL1tikn;i
Altrll
B1LddVn Korer nrn ItL,l.ttcsia: Kniitntttlttlot!
lriltlku \1n 1FnlkatK.rtr,lnn
Jn,LnChristupcr
'\ll!n
\\'oodri.h-
51Frr,r,ui Ll/l'r/ sri!
t,,uiRC
vi.rt.df'o)11 ln1'airst Srrrrnl\,r,,s
H. Rahrnan
-
63Rrritnlisrsi Kor?Pt.rsi Ped
i:l,qi
dalitnKorlfls
Pc,rirStntirr KrrliiirsPa hIajfin1l
B
nnun DncnhHj. r,\unul Nu, jrnah
-
69C
r
itl
tditliL Al'lk tnla t Petsptktif Llikn SundnRuhnli:rh
-
79P.rLitrlil,n K,rriri'r ,d],i ni Pdibnhnsr
trn
tur
liitri)L 1l|rkslt
tin I\\'a)rn
Ccde\\ilnlr
-
90Rrri,tlrrnrs
lt'?r1dr:
Pna)lfart"L
Ktr':t1ln)tBdllnid dr,, Jr].rn tsdlt
I].\'lsr
art.-
96Orrjit.iit
P.rdiJrlnr(l,
rltt
BetLxitis KcntitljL Pe.ntl li!h!;a li N \.1drirr, Goirl Sr).r,tfl.rLnI
dntn
Pt"
,.lijntitt
Lrli,t r\'J,rl,rss /!
r
Pl',rr1rrl,r1rI{. Yav.t SLrdarvat
-
105N )lni
Kwifrll
Lakal Un,tknpanl'tlrti:itunl
dttr
LMo1*nj\l1n
ttt ldrtiktntdi
AyrL 1,L1tu Prrrnanri-
116Gt]tuit
t
t,|d1i!
t1t1:r)ri:t'annnsi
Ftt
ijtistu
ltntL1tj1Mtl
hnrgll lPe,
ltliln
Kntnkt.]Sri
Ilarti
\,\jidvasitrt;-
126ltlftyctLsi Ulttkapdn lindisitnnl la1tll Benhlk f\njlti..a
K
iktu
Bangal Fxdda Nugrahani-
135lk
kt,alisnsi I'cnhn S Daldrn
lilta
Dntan R.ljlgkr p?ntlidikan Kifttktet Bangsnlda
Ba$s
lvtanik Prrtra Ariana-
149P.ltditLika Seks nttk Prsa
Sa
SLut ti Istti datnm Tpts Resi s.r,t,r,a c,,l/n It., ;r,oa
nt',to.u.t,
n..;., ."1,{i
Sumiati ltahnran-
165KontL! ikrsi lnterposDtnl Budnvr Dn.Hh
tarn
Kanttt.s H tlt),,1tryn11 ,,1ntntn CavnKepnbnplltn
Kq.,h Sekokrltdn|
Kett/,,sdll Ks jn Gtff1tNunuv
Nulafah,
Dingclnrg Hacrudin,R
haliah-
176Da
rynk
Settilikasi
C
ru
tlnl'n
jtlenunt LhketlLbnskr
Kennj]ryunnPtofesianttl Cn u Manatl Lokrt di SMp Inr!)d Bntnt
D.B. Putut Seiiyadi
-
185Ittrrihnrnn Keiitbnli Loal
\yisdo
Ehtik|idlt
dntnm.te lba ia Mncapa! dijtPennfifnntn ttyt:t stuagai Media Pejlditlikan
B
di pekeftiDrnis,
Avi
illeilawati -
204Celita D.'?rt Scri sdl,r:adi StL'th*
K
l|falL datntll Ketli.jutlnn EerkrtllnrynNanny Sri I eslari - 212
t cst )ltiLl Atif i\,hh altnd: S.h
'h K&aWa T t.adirit lnt yat ry D np at Dillw Lnknn
unhtk
Mt)nl)iqffi
llisnttl B,ddvn di Dnenh Cntlt|i Cnt3k.tn! '
l)jan Hendravana - 220I)nti
P
;\i
CuiltLtitail Hilt$a
l ctnbrng w1q Berailnk p )"nklJedc Kosasrh
-
226\ilLli nilii
rnnglaktad
i: Cnlltl1t Knkilt)iha BarLdrk Srnlla: p.t.st,]iji nr /t.r/isrsi (cIdIds/r/r,rI Nroman L)nrs.rnn - 241
in
il.irl
Brl,ii 1r .ln/,rrr ^.r.,riL,r
inrrr\r
Irrrlitr/i llrt/, i,,i.rrsr,rAltrlll
\\]Lln]'rl-
259)-/,rl,,rn /.iliir,ltr1,i'rr,arrri,:vx hir1r
PLrnv..li - 269
Srslri
irr,
n!ii,,Liilni{,a l'r,l/rMnjrr Krrtu'r (n,'trsrur?Tuiitr
hl.lnh Sctvrni-
282St tbah Cnhtt.irLtlltt St',t l.lidlr/rnt,r ilfDptnd,r Ddsrr Prriitnr /nr+rflr8sd
SLr\{.rrna
-
293K
tiftitl Lokal tdlnni Upnc at
kSi Bt(l gMen rtnhLk Kutnktl:" Ntastt.'rnknt l,1r'nir,{ltd1 Knr. 5^l.rrd'Itettl'lsnende
-
303Uf,r.r'd
' N3r ldA.sr ",li
(!rrrp,rtr]rsrrrlJrrlt
scbrn/!/nrtifn
t.rh:rlJrti
Ali Lnron
A'lla'rrl
-
317Itrrr trl is!rs r K.s.r r,r r I r ir tisi tnht11
Pttl:.u
\1i1:! t Prlii{'isrlir Fr(l,r]/r-.:rii
Iicftr
lsnerldes, Asep Srtjndi, dan Hern.rwin-
331Plr \!rtni
Fih
DL,lr"ntiu:
Fit
liln
t BMlBlltl Su)tLlnDimloko
-
344Udy0!/1 iromdj
lt.srfstd/rr
lia,rsibDrrs; L/.s l.ln Bngu! Rai Putra - 352Drn;lllnitia N;tdtthr dnltirr
I*s ld,nx
Plrriti Crxr.'t;, thr Prtiih r:/\
ttlisisSang
r\lu
PLrh.r Srllsih-
371Kdita,r (dkd Ur Nih-ldih, srbxl]]:r Srlrlr S,rhr
5r,ri..
l:tuiifit l..l.r
dnlrr ! Por::anbn ia]tt Ptilli I ikot Kt7ukia'I N!'ngah
llartha -
382i)I
lt]trl 1 KcL.oidnr"
tsnht1.:r L)ddrl1 Snnt l jli dnlt CLt i PulanqlnliltjI['arrn
Adnyana - 398Nliiinurkct nrld Caltsolct Cultltnl n1
Daryns
..nciehlr\B.
Iikko
Llan.lurrg-
408Mdrli]li,(knp Nijnr,,ilrj L1tl110 t t.r Grko sd,rsri
Rljukr
tlat npctldjdik tKnnktcr bn1.3sn tlisad. Pelaltnn Srlldrii$dnti
kt
tatlrh CillnI ]\J.de Ral layr \A/idandtr & Lrh Nvoman Chandra Handavani
-
427BrlitLcse in MttDritlJ Spre.h
Canr,
lit1/ Iiandc lvavan lienar,: ii-
.l:14Esensi
Pitut
r 1/ang Bcl-Charictct Eduttia
s
ngai Lrca| Wis.ton di Bntil Nvonan Sulvija - 4s6
h:lldidiknn Knrnkter dnlanr Percpcktif
Pdajnn
Bah.,snBlii
l
Ketlrt Yarsama - 475Pald P.rubthtul Pe
gia.npr
PtLntliilt
pnda Mr,stpraknt D'JnTitdsnl.i: Krjinn Bcrdnsr/k t Pe deknttl PasrllodtnDarL l\rinartj dan Su]istyowati - 491 PtsojL T+iknl " Dj
iji'
ialLlt Brdiyn ltnaaS
listltalr]rti ditl SL nc! Pt nftli - a02RLd':f isi
Kttotr
snn HLLILry AbLli Ltatenii
TngaLrDmjn
l|Iotlcnl St rji Kc.chnthtI
tu
Ktot.i l\/lakrnt ln:]ot, ) drlt:Ilr iv[e ttiknpi pntbnhnt Znha Ni N]oman Karmhi-
521MAKNA
LAKU
DALAM
BUDAYA JAWA
Afendy
Widayat
Uoivcrsitas Negeri
Yo!l,yal<artilT-\-l.r
.1.n..ibro...,.
1..,b.r.,i
-ir
,p ,r.,.,.,
.rn.,
,t
,.,
lJ.i
o
r',,.i|
..1 ,lJmo
n..,
L,',
\.rer. b, ...,.,
:.,it
I
r.,
.,
L,-r,
'r-.
iJ
.I i
iur,
.,r
r
1.f.,
t.
I
i:tir!
svstcm kcbahasaar lainnya. Dalanlbultata
Jar.a,hal
yaig
.l.nrikian
it
juga berlaku, yakni .1.r1:m bentuk kat.r-kata i€rtentu,:'..ibahasa dan
idiom
lajfr\?,
serh
dalam s]'stenl'r/ldln-&-.r/i. lJl1,-aringkat totur bahasa lalva). Bahkan, dalam salah
situ
peribahas.uya,:.r.€n
n b:,hLva harga diri seseorrng iiu disebabkrf oleh ucapnnnyariru
bahasa.ya, vakni dalam pcribahasa ,llrrrr-,1 nh! i ,..nnrya srka lnltli.D.rlim keilnuan
etimologi, pemaknaanistilnh
t€r.i€ntu .1.pat-iiunut
dari asal usrLl k.lta dalnm istilah tcrselrutK.ia
lal,
clatanr::hasa
jar';r,
merlLpakan knta dasar yangnldnillki
Jr.kr1.r scbntai .:r,av.ng
sangat penting, .lalanr hubungnnn).r clerrg.n kebuLla] aatldan
khu
snradala
p.nd..grlr
hidup lawarr:bagal
dcriv.ti
dari kaia lrln, yaknj kaialdio
,litnl:uti, llrkn
i,dar
Iii{,
jur.
dnpit dianggap sebag.ri kntakunci
rlilrk ncnBungk.pkan: iip
d:n
pandanganhi.lup ]awa
lersebur. Bahkan dalams
atur:ntuk irrr|,,.!t
Pr.lnra teftrngk:rp bah\.ya lr,(r,mc
pal<an katn yan!i::entrdi dasar terliksananva apn
y.ng
cliseburrjJr
drlam bud:va:r.;r.
]!niu
sajn hal yang .lcmikian ini iidaktc
cp.sd.ri
pand.nsan-r-iupnl'a lang merupakarl acllrn rlilai filosofis bagi
nl.ri.rakat
Iaw.Nilai
fi]osofisja
a
bcrrL,mpu pad.irrjr.
va|g
djpercavai cil::
antn,va sudahtcrkan.lu.s
nkdl {)ll.lt. Dil<.t.kan (lprntkian krretla.iirt
lar!.
lebih menekank.D paLrdLranf
ksishidup,
dnrip.Lta..:rSai
olnh n.rlar iniel€kiLral senr.rtajratailr.lk.
Sud.rrmint., I991:.'i72)
,\'lerlurlrt Ciptspr.""u;.n (1986: 25), ails.t,rt J.x'a bercirikanr.-rikjr
r,11rljrlir,
yangtoialistis
holistis, buk.r1 berpiktr radikat : -c irfalilrs sepcrti rilsalai Berat BerpikiHru!.qrlrr
inid imungk inkar:-
'rjn jririi:rtau
rdsdi,!,il,
sedang beryikirr.Lljk.l
sepefti frls.fal::
.ri Liir)rr skinkan olehikal
pikiriln.Ti.l.k !.'p!rti flsiilar
Iarai,.::
)remil.h nlilahantir: vrn{
rasional d:rrir,rrii
Lriil<.11 rastofat,'
.r:rt
ia\!a tidrL nrerril.h socira iesns n1an. \ an! ..sicnal dan nr.na:.rkin
rnso'r,jl.
\lcnLrrlriSrryolro (:il1 l:;l)
rjlsl!.tTar\'.r blrkansekedar rrenc.rri
b
tt
(bdnt),
tctipj
srkaligu! mar.nri !'ri,).,
va:<nr tep.li b€nar dalam tatar.rn praksjs.Di
tai\':r y,1ng rcIl,r bcllrnr trartu.litcrilna biLa ticlik Pdri'.
h.l
ini
Lrrungkrp fadn istilalr!!r.r
,/rrq r)rlYang
nrcnirrik uniLl<
diclnniti
lcbih
hfj!rL
udalali
d:rlanlhubungann)'a dclrga,l
irind.|rg.rn hidup
Jawav.k1i
filsafatlrwa
apakah sesurts'rhn),a
l,rl,r
itL,.Di
bawahnli.rk.n
dicobn uniukmengunskapkan nretaiisrka
k.rtii laklr
ilu
diiinl.rlr
d.tri
borb;rg.1j lormulasi bahasa Jawa, yakni y:rng !rolyangkut sikrp dan pnndansalr hidup Ja 'a yang berhLrbungan dengan kata lirhr ituserldi
.B. Laku sebagai Syarnt Terlaksananya
llnu
Istilahlaku, dalam hubunganilya denganhal
i|ru,
dalam tembangJawa, yakni iembang P,rfir,r& terdap:rt ungkapan scbatai berikut.
Ngebt
iktL/
kdrkaft krnthi ln],l:l/
l.kap
tai!
L ftrs1
t.S.sr tns ,.LtdlliostiI
'(ryflb
titd prr.,td/rcsr drirdllsi/rr
(ilml, iiu / terlaks.rianvadengnn lircr
/
berahral .lengan kesuugglrhin/
artinya kesungguhan vang mcng!atk:,n/
yakni setia mcngusahakan hilangnya angkar.rDala
ten'rbanglrc,r,rs
.li
atns,n.!et]l,
ikt
iJhka.
kr
thi hku, nr.rksudnya bahwa terlnksnnnnln,r.!rrn!
itu hrrlrs.liscrlai
denslrrllnku. Kata knnthi dapai bernrti svarat atalr serta at:Lr b{:rsama. Jadi,
syarai iLmu lcrrtriorr
ft,rll, ldl!
(terLaksananya !lisertai arau bersama langkah, suatu proses rangwijib
diJalani). Dengandemiki..,
r.gcr,lll dalam buda)'a Ja$,:ti.lik dapat
berdiri sendiri, dapat tcrl.ksana hanl'a bila dengarl ll?kl atau dijalani. Dcngan kata lain proscs ilmu itu juga proses arnnLiah.Bagi kcilmuan f(rmal, ln,(,, vang harus djjalani adalah rajin atau lekun belajar tckun menrikirkan, at.rlr
fhnr
(rajin)d.n trr"
(berpikn. d.n nrolgjngaL ingat). /-"i!i rtrng harus dijalani lcbih bersjrai perrikirnnrkali.
Ad;rpun baBj kei|rlLan kebaiinan, disamping harus iekun juga harus percaya danmehksrnak.n
perintahliuru
dengaf sung8uh sungguh, alau.lengan lstilah,!.{.siolnic 0n.ngiyakan) c]eng:.r{fl
,dcj(p€rcaya) dan r llr1r, r!1rl ( nr el.,ksanakan d cn ga n b€rp egang icsuh pa d a
g!ru).
Dalam hal ini laki, yang harus dij:rlani, di s.mping fisik, lelrih dit€kana,l pada r:,s.rd.n
doa, vakninllalui
.c.1ah dhrhdr l,:.it.an grtnt:l .rtaL, berpuasa, bahkrnb!fi.pa
menckan icgal. bentuk nafsu Jranusin, atau disertai perrba.:aan doa doa tcrtenhr.Hasil olah l<€rlnrLrnn
\rn!
.l;rpaidir.ih
scielahdlxrga
proscsk[,,.];rLam bihas.
lal!.i
.liscbur i{'rsis vakni lcbih L.rrsiht kognitii,::Lt;Sairval, ataLr /ri,rt?
j.rfg
lcbih belsilat afekuf. \,Io5kipuf!lrmikia
,,.:r:ilik:silcrsebLrt iidirk dap.rt tc'r pisahl<.n betLrl, k.rrcnn
p.di
di.arn\.ir:.lll1u daliln
k.hi.fuFnn Jn.s!ar.rklthn'a
DroDlangbersil.r
lahir-::r
b.tin.
Hal vJng lebihirr)rp.k
mcnb
l<tikan *LLjrlah
p.r.1a kata : rri.,
.lalrrnisijlah
!r,,t
tri,llr.
L\iri-!ftrt.r
dnpat Lrcrnr.rkn:]o..ng
.:1rgfand.i
dalin]
adi pan.l:ri .lalanr hubunsann),a dcngan sekolih :orlnnl, namLor n'o/rxrrrirr
jlrga nrenunjukkan dalanr hubunganu.la .:rnsan l<epafclrian p.r.lahil'hal
vang bersjt.rt supr:lr.turnl, sep.,.ii ,rukun drkurl vatlg paldai mcngobaii penvakit non,nlcdis.B.gi or.ngla!va,
istilah,rrri,,r
itri berarti jtmu yang menra.gkut,t,alk ilmu vang menl'angkL,t setala ilmu tosika ]'ang bersifat rnrpirjc,
naupun
ilmu
yang menyangkuibe.b.gai
keilmuan vang be-sifar ;L,ptinatr.Lral. N.{clrrr dnpat Llc.arii berbagaikeilnuan
yang dapat dipikirkan dan dibuktikan sccara akal, yakni berbagai keiLmurn yang diajarkan di sckolah-sckolah f(xma1. llmu semnc.lm nri lebih berslfatl.hiriah. Lcbih dari itlr, ngelnr! juga dapat bcrarti berbagai keilrlu:,n
biinriah, yakni berbasai ilmu vrng hanya d.rpat.lirasnkan dan dijrrarli,
ridak dnpat dirlrntrsk;N dnn dibLrktjkan scc:rra aknl sehat, (i.n Lr.rsjfnr
:rprarDtliral. ilmlr
)nng krrakhirini
tidnk diajarkan dalarn sekolah :ekolah formdl, ictrpi h.nya diajarka|(1ifry,,",
In.q
lr/,lperguxin)
beh diri k]l nr.lu Llan keilmuan i"s.t,r/rfl? (baSi orang orang
tu.l,
IangL.erslfat
kebaihnn.
S:rllrh sntu hasil clarl kc;lmuanini
disebutrit
4i.K.ta aji, c:li samplng ber.rrti
nilii,
berarti raja, jLlgab.ra.ii
ilnru. Ll.riknilai, raja aiar pun ilmu,
t!tig.nla
merupakan llalyang sangrt ,li,i/t drirtnlr dihormati bagi n]]svrr;rkai Ji!r.a.
Orant i'ang tamat dalan blrguru sehingga mendapatkan d/; dt!
lertentu akan dianggap sakti. Adapun orang Ja!./a )'ang bergurLr dijl:rnr hal kebatnlan, harus riengenlbangkan kedewnsa.rn jiwa den8an carr .lnh nsa atau ol!11 bLtli (.S.ryono, 2011: 10s) yang hingga
fida
tnrgk:rt terrcl1iuak.n,nefjadi
rlanusia ]rang ll,i.rlsarn (bjjaksana)dar,:lipar
ius.
meniadi tlterti3ttdtLtlllteuitllril
ainu tahu sebel Dl dibcri tahu ntnu tahu sebelunr sesuatu terja.li.Secara ul11Llm, bagi oring Jr$,a scbcnarnya berpikir itLL sckrligLLs
merasakan, artinva berpikir
brgi
orang Jarvaittl tetrdi,
baik s€car.r lahiriah rnaupun batiniah. Dnl:rm istilah Iarva halus (l,'arm) katr,,il]l
rang berartiberpikl
itLL.liscbutrrdrrl
atau rrcr,Slt/rltr- B.iik kita JlrrIrltatau lI!cr,qsdliir, kedLlant'a b erh rbu n gan dengan rasaataLr berhuL,u.gan dengnn hati. Kata ,rnrr,r bcrnsal dari kata fr,!irl,, sehingga k.ii.r nrinah
.lapit
bcrarti mem.nah, dan juga dnpatber.rti
hnti ntaurn
rs.krn
dnl.m h.rti. Agrknva kc(tLra
riakna
tcrscbut m.lnang berhut,ulrgr.,Iang
dituju. ,\dnpun
kaia,,i'rd\.rrlri,
berasaLdnri
knt.
ltdlir,
yaner
. ir..
",
r.'r b.
r-
r,-.r:l
rr
r,. . n."r
t"rJ,
(untlrli
k.\'U
din
srbagiinvn) at:ru berarti rl1ri sari sesu.ru. J.rcti knta,Lrs.t4lilr bermrknr
bclpikjr
danlnerisnkin
s{rrn.lataD.
Dcngand.mikian,
baik,k
L.n naLLpLrn nr,rrgralll mcnrpak.rn proses bcrp'kjrainu meras:lken yang Dren!:rngkui aktii itns Iahi. .lan barin_
lst;l.h
la;n yangjLrga k.dang dipergunakin dan naknanyatid.k
jauh bcrbecla, actalah l,rft,n rasd. Knra tdn,n berarii daLanl pengnnrh
ataLr
.lnlarr
l<eadaan.Adnpun
karn
r,?s,nenyangkut
perasaan.istilrh
l,lall
/,snini
dapai bermakn:r berpikir sekatjgus rnerasakanatau
mercrut]tkrn.
IstiLahiri
lebih serint
dipergunakan.:talanlhubungannvn dengan olah
pjkh
tcrliansilmu
kebaiinan atau itmu kiEdprrrrr. Menurut Magnis,Suserlo (1984: 130), rdsdlllerupakan kaia kunci Ja1va, ,'as, berarti mcrasakan dnl.m setala dimensj. Dalam /asr, orang lawa mencapai /.nrolx/l (kata lain dnri ,r.{cln ),bat*an
sampaiknlt)t
h
sangkn pLtait\
dwnrvli, penertian icntang asal dan tujuan rcgala nrakhluk.Istilah
l]in
lagi, vang lebih menckankan ]n:rkn. lahir dan barlnaiau
be.pikii
sekaligusmerasaka,
adatah istjTah digeltlr,.Ligul ltt!.Isiilah
dScln/.rtinva
acl:lnh
dibentangkan, sedang kdtadt,lrh,rr
oP
ri ' i-uLlLr
I
n-D,l.
ladi
,li..r't
n
..
I dr-n-f-rt
.jr .,..
.,berLLlang{,lang balk mclalui pikir:tn
nliupun
pcrasr.n. Isrltah diqctdr, '/L{rlr!r.g t.n,lpak olenggambarkan suaiu proses dari .ljpiki.t<an lalL) dnasakan, atau m€laluipikiran ialu
melatul haii, secara berutang,riling. Kusumrwicitra (clala,n Damaqati,2001: 70), nenyatakan bahwa
nren!rL'i para sarjana Jawa, antara lahir dan batin itu sesrngguhnva
saiu, lahil itu harvalah utusan bntin,
i:hir
batiniiu
iidak pisah, tarjk menarik dan salng mendampingi (ft,cry&, zlinerSt-).I-rhir
dan barjn jtlt ba8aikan /rrft'rrn dan G"sltBila dicernatl lebih lanjut, JnlLyangbcrmakna proses kehj d u pan,
selal
menyeftaj setiap .!vaktu, seiiap tcmpat dnn scijap keadann.Nsri,n
]'ang telah diurajkandi
.tas,s4lnggrlhnvn
sekatisus ilrsa,,erLl..)l
.n/.1,
1,1.,,b.r.bn.,nb J.rt
,,rt
Lt,n.p-....)J\it
ikrTirlri
Fng
berarti bersnma. Jadi Jr.qrl'7rnitu
bf.snma dcngan ldLr, ,Acrrrrritr
sendiri juga bersifatialx
dalam/'rak,'rrs
''lrp
(keja.liankehidupan). Pada tetnbanB
l,
.r,r8
ch atas, halitu
terccrmjn pnctakata i.k/rs, .lalnm baris lrkllsc lirrr'lr' (ns, vang ber.rikna sebaEai proscs, _vaknl arvalnva dimulai dengan kesungglrhan. Hat iiu lebih diietaskarl
.l.nga.
baris srha budltn pnry&.scdu
antknrd, I,a1rg maknanva juga scbagni proses, );rkni selalu setia mensus.rhakan hjl.ngnva angkaraC. l.aku seb:rga: P.oses Hidnp
D.lan
pandrnsanhidup
lalr'a,
hi.lup
uu
mengntr
scpr:lj:ir.n
ajr sLrnitai dnri waktu kc lvakru, dar' hnri l<eh.Ii,
yangdafrr
mcnghdnllrtkan. Eagi oran8 Jawa,
hidlrp
ini
bolch
sajaLtrialm
nlengikuti nl1rs, rutnurl jingalr samp.j
hr] itu
karcna ridak djsn.Lari.Delanl huLiL,ngannya dengan kata laku, aiiran air rcrsrbur bagnjk.n hlakan
tr
nlp
atnu aliran kcjadian ctalam kehidupan lcrjnp manusja yang nrasingjnasnrg berb.'da.Hal
'nj
arlraralain
ler.ernrin datanrSctr,.itrr (puisi l:r\sa luo.:tern) k:rya SuDlono SandyAsmoro (Surabrya, 200(li 43) sebagii ba.il<ui.
Jroning Laku (Di .lal,na
rak)
Angr
sjngngli
pekalc laku (angin yang dinmdiin
meninsaaltar t.Nghnggl lakc aru lan kowc (menrludukkan aku din cngkau)
R(ntut kava rv.yanq sinpingan (urur sep.{ti wayang lans dttata di
sampnls layar)
Sangarepe dh!lang (di depnn d.lang)
Pindha e
uk .
banjur dipanth. pantha (s€pc,ri katinarl.tu
diba8i basi)Jc.jcr lcsanlan sascsa (sul,j€k predik,t.lan objck)
Arlhuh nitra, aku lin kowc (adlLh kaw.n aku d.n c!:lkaL,)
J.bulnat. ngonb. b.nylr (teny.ta pcrnahmnt,n,
.ir)
sing pidla s.gere lvanE s.na seg.rnya)
Lu{qguh nig klasr (dr.]uk di tjkar)
sing padl)a jcmba.c l)'angsana lu.sny.l)
Lis,!r (l.tan sitrg padh! lcmpenlle (r)elewaii i.nan yrns sama hnrsnva)
t '. s.I
ro_brL'(lJ-',...\
Angjn sinil ngampirakclaku (angin rang m.mt,unt /dtl manpjr) Nghngquhakc aku lankose (mcndudtlkkan,lL' dan engkru)
Barla r.sa sai{atara ngonceki cangkriman
lctiga
(memikirkan danmerasaknn k.rilarnenguprs rcka-ieki
m
sim tcmirau)Sadurung! bcb;rorgan
nglli
t!r!t
lakuninsdi..
(scbctum bcrsanamenBharyurl.n dirj mengikuri j.lannyn
hdj)
sing ngila$1) wcnu-a'crna pa rcnibaya (yang tr $r baa a bcrb.gaj ma..n
Puisidi.t.rsmenurljukkan b:,hrva
ldl"ic'
:,ia! kejidiankc,hidupan manusiabrg.ikin
k€jadian da1anl liTkDx pcl.iunjukan rvatrang purwr,,etiap lrlnnlrsi.r.litria secara Lrrui di samping lavar, lnhr biln saatn),a
tiba ia akan dinrai.kan seoring dalang padlr
Il]yir.
Ntereka bagalkan kalimat _vang mcmilil(i peran malnlg nasing, lcpertr subjek, Prelilkat nlau obiek Sctiap nlanusia akan mengalamiPeij.ti|an
hidup,rnakan-minllrn, kedLrduk.n dan lajnnya, meskipun snnhrva bcrbo(ia-Lleda,
y.rng penrh tek.r'reki yang serirlg kali dirasak.n iri.u .ljpikirknn, yang
bagaik.n
prnulr
dcngan sayemLrara. Setiap ol.]ng harus n\cnsikLrri'nij!g:
berhLrblrJrg.,f dcngan k.iia lawa l.l,/n,. KL,h 1e1.lku juga b.'Las.ldnri l<ati d.rsar
l.ku
yang kemudiandiuling
suko kat.r depann\?tctapi nlefga!:,mi peruL.nh.n burlvi (Proser keb.rh.saan
ying
djsabur tllt)ipurn\l 5rhtt,rLlJrr,r). Knia l.rlnlnr bernl.rlna sak.mtlrl lnaut, atnLlnl,,'ni, J.kni
kcidilnlr
mrnusi2 sesa:rt scllclumi.
men|rgg.]
alau proses sosaat sebelLrm rncningg.rl dunia. Dengan dernikian kematian dalanr pand.rnganhiduti
lan'a
memang ciianggaPsebigii
Prosespcrj"laf an
ncnujr
kehiclrPan s.lrnjutn-va.Dalam hLrbLmgannva.lcngnrl
ldiom lain,
dinl,at:rkanurip
ikinrn::x
nr drdl hka]l Q]lan:{,t!/]3 atso di Panggung dan scdant mcnjlrdi tokoh uiama). Dunia sebagaitenpal
hidLlp manltsia iidak ubahn)'a sep.'rti panggung sandi ,ara. Hal nli tidak berlebihan, ierbLrkti dnlam suatu lasu pop berbahasa hldonesla juga ditlyatakan trahwa duniaini
panggung san.:liwara/ cer;tanya mu.lah berubah. Dalam konieks ceritanya mudah berubah, juga nleng:,nclung makna bah$,a hiduPiri
hanya semeninra. Kescmenraraan inijugi
tcrcermin pada isiilahnn!$Ln:: dndi
lnlor.
DJI.rn
koniekstcricntu tcring m&Jadi
lr.q;,]!irg,(lllls d,r.1i lr,ko,l (sedang di Panggung atau ,,an.rs']'3)
Kaia
nd?9,.!rr,:1,kaia
dasarnY. adalah trrss",rs,Iaknl
bunyibnrung-bLlrung (t!nlld) terteniu terutanra burung perkutut- Bngi orarg
Jar\ra bunrng pcrkuirr t merupakan salah satu (di samPjng a,tsna ],akni
rutnah, trr',rr.qla yakni ku da, dan .,r,Sd )akni
kcrir)
symllolrn'irlvr,',
vaknihiLi,p.lrng.rrtcnteri
dansejahterasekaligusmlr1ia.OrangJarva Iang memiliki burung p€rkutut, dia seakan telah malnpu rrenggenapi idealisDle hidupn),a, torlriamabila
,rggllr3
ataubunyj
perkututnrilikn)'.r memc'nuhi
kriteria bunyi
perl<LrtutFng
bagus. Blrrungperklriul ),ang bunyinya bagus, akan lnenjadi pLlsa1 perhatiarl orang-orang di sekitarnya. Bunyi yang bngus scbagai svmbol keharmonisan, k€kirteramnn, kcs!'jahicraan, d.rn kcmLrliaan. Denrikian Pula halnyl
denSan orang
y.ng
sedang beradadi
panggung, setinp gerak dan ucapann]a akan selalu disoroti oleh orang orang dj sekitamva. Laldr, sebngai lokoh uianra di panggung akan menjadipl,!at
perhaiian.l.
ikar
meniadi P,rr.dr atalr pusatda
seg;rla arah yang disebut /r;l,i,rtfnf/rt (enpat pe'rjuu) atau kanan, kiri, nuka dan b€lakang.
IGtalnkor berasal dari kaia dasarlalryang mendapatakhirllr drr. Kata ldko,! clalam bahasa Jawa dapat beraril cerita, jLrdul cerita, tokoh utama, ataLr perltas ierL(ama pentas 'ayang pulwa.I dnon yang bcrarti pentrs \.!ayang punva, pLosesnya selalr climulai dari
dibunj'iklnn),!
gam€lan !;r1gcliscbuttrf.tL,kcnLrdi.1n gatnclarlprthti .nt, pnthd
s
tSr,rnthct
)
tturl,
hing..a p,tutg brubtLhdat tnrjn.
Bim.r atnu lokoh laur yang n\e'upalan sauC:rra tunggal bayu. Urutari proscs penias wayangpull'fa
liu
jrig;r merLrpal<arl synbol dari prosesi kehldupan m.nr.Lsia, scjakditLlrunk.rfya
bcnih nl.lnusia, masa kandk-kinak, mas.i ronaja, ,n.sa tL,a,hingga
orlrlansajil
(\.1ulvono, t979: 106-114).Bila
dihub
ngkan denga. S,r8rtrn,r (puisj la\.va)kirya
Srlmono Sandy Asnrorodj
atas,.lalrm
proses rersebut,l{ayang
seb.gain -l-.1
n..r.
- ,
r..rv,.r
tdlqr.I
r.ri u- |Jn
Ia.ll;
n
nsLr.irt
air
'rprll
r- I i r'
"nt
r14./,(,,. \t,.t
ipur.rangka ,/nrssr,?.q
itu
segala arSg,ns arlnya,yakrlt
se!.ela scrat<,,J,
...r,.lr ..ef.rn,r
hJru.
J^.erdntp,rnE
,".o.r,
r,"..,,r.,-disadari dan diarihkan nicnuju yang baik, seh;ngga para penonton
wavnng, yakni nrasyarakai sekiiarnva akan menjidi senant atau puas kirenanya. Sonluannl,a ini tidak berhenti hanya dalam kehidupan di
duni;r
ni,
namun juga .liarahkan pada kehidupan setanjutnya setelatl manusia maii. Dalam halini
proses laku manusja adatah menyadad.
peir.h.\,r
.t.r\
.n.\1
.I
o""rlttal1,,,,i/i
arru dnLt-n
i.
udn n .ldpdi
dunlainj,
yakni bcrasaldari
Dzat Yang Maha Kunsad:n
akarlkcnrb.rii kepada Nva.
E. Sin1pulan
Dari
uraiandi
aias, jelaslah bahlva/'tl
datam ntsafat ]aiva nlerLrpakan proscsl?ng harrs
ada, hamsdisad.i
kcberad.ann\rr,r-,b,
r lrrL...i
U"L.n.. ,
pro
-f(-bir, rt ..
.,-t,io,r,
d. l"
rr. '.
F.dr)tiru.mpr 6r.-.,./!n.,rpJ.,rJ..a,.rr..irrno
hirus
disrd.rri seijap saaLtraik.{rlan
hubungamrya dengan proseshidup semeniara
di
dunia ini, naupr.rn data.r rangka proses hjdupselarjutnya, ].akni setelah lnanusia nlenhggal drjnia.
Hidup
ini
sesungguhnya juga merupakanlrkr,
yakni proses menuju hidup setelah,nanlrsia meninggat dL,nia.Orint
hjdup harus menlradari akan hidupnya, oleh karenaitll
in harus ntnserahui akandirnya
dan segala sesuaiu di luar dlrinva. Untuk ihr rnanus;a harus berpeng€tahualr.Dalaml1:ll,nencaripengetahuan secara tuas0nct,4,
manusia
jug.
h:rrus meliksinakan dcngan tclrrr. pengeiahuan yans-rr.'
r,ntr'
I"
lJ.d..la..
vakni proscs hidup dari s'rktu ke wakru.
DAITAR PUST\KA
r$oro,
Sxnrii.5.nd.r.21100.,,fib/djiC.rrrr,r
ldrlnr!{Ir
rn nrnr Slrnbava:F,.
,
B.LiptLrprawno, Abdullah. 19E6. fjLlrldrl.irr. lakart.r: ts!i.i pusrat<a
\1ulvono, Sri. 1979 Siul,,/isrr ddr Mirir,ts tr,,lntart l\h|st!\ J.rt<arla: GUnun:
- 1982. Wrr?rJ dfu fils4;it Nitrrri.rn. Jakarli:Cxnun! Ag!ng Sarvoio, Djoko. 2011 S.!rl Ni/.ri Er/dy, Jn nr
Rdi.rsirrtsi
orlrlifid."listi..Yorrnkirla: Aditvn \4edii Pxbli5h,ng.
S!Ll.rrmirti 1991.
filsrlt
PtD\t.. Sd\tnit lk|snt
Sisk,rdrir filn.,{ri/4tr.d
wtnth.-Whit.h.al
Slpadjar, Danardlati.2001. Cet. IL
\hlrx.lsrrij futn-brtit
RthrnSn ASrw. SphrtaLitus, Brtl ta Yogyik.rta:l.iar
Pustika Aaru