• Tidak ada hasil yang ditemukan

SESELEH TATA WANGUN JRONING KRIYA SASTRA LAN SOSIOLOGI PANGAWI RING NOVEL SING JODOH RERIPTAN I MADE SUGIANTO

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Membagikan "SESELEH TATA WANGUN JRONING KRIYA SASTRA LAN SOSIOLOGI PANGAWI RING NOVEL SING JODOH RERIPTAN I MADE SUGIANTO"

Copied!
10
0
0

Teks penuh

(1)

SESELEH TATA WANGUN JRONING KRIYA SASTRA LAN

SOSIOLOGI PANGAWI RING NOVEL SING JODOH RERIPTAN I MADE

SUGIANTO

N. L. P. Ekayanti Savitri

1

,

IB. Putrayasa

1

, I. A. Sukma Wirani

2

Jurusan Pendidikan Bahasa Bali

Universitas Pendidikan Ganesha

Singaraja, Indonesia

e-mail:

{ekayantisavitri@yahoo.co.id, ibputra@gmail.com,

dayu.sukma@yahoo.co.id}@undiksha.ac.id

Kuub

Tetilikan puniki puniki matetujon nlatarang (1) tata wangun jroning sane wenten ri sajeroning novel Sing Jodoh miwah (2) paiketan sosiologi pangawi novel Sing Jodoh. Tetilikan puniki kalaksanayang antuk palihan tetilikan deskriptif kualitatif. Sane dados jejering ring tetilikan puniki inggih punika buku novel “Sing Jodoh” reriptan I Made Sugianto. Pamupulan data nganggen kramaning studi pustaka, kramaning sadu wicara lan dokumentasi. Kramaning data tureksa sane kaanggen inggih punika reduksi data, panyorohan, nelatarang data, miwah pamicutet. Pikolih saking tetilikan puniki nyantenang (1) wangun jroning sane wenten ring novel Sing Jodoh inggih punika unteng, lelintihan, rerawatan, pragina lan pangabah-abahnyane, basa basita, sudut pandang, miwah piteket; (2) paiketan sosiologi pangawi novel Sing Jodoh wenten petang paiketan inggih punika ideologi sosial pangawi, latar belakang sosial budaya pengawi, krama pangwacen sane jagi katuju, miwah geginan pangawi. Piteket ring tetilikan puniki mangda pikobet sane kapanggihin sayuakti katepasin antuk nelebin indik tata wangun jroning novel miwah paiketan sosiologi pangawinyane.

Kruna jejaton: wangun jroning, sosiologi pangawi, novel. Abstrak

Penelitian ini bertujuan mendeskripsikan (1) unsur intrinsik yang ada di dalam novel Sing Jodoh dan (2) hubungan sosiologi pengarang novel Sing Jodoh. Penelitian ini menggunakan teknik deskriptif kualitatif. Yang menjadi subjek dalam penelitian ini adalah novel Sing Jodoh karya I Made Sugianto. Metode pengumpulan data yang digunakan penelitian ini adalah metode studi pustaka, wawancara, dan dokumentasi. Metode analisis data yang digunakan adalah reduksi data, klasifikasi data, deskripsi data, dan penyimpulan. Hasil penelitian ini adalah (1) unsur intrinsik yang ada di dalam novel Sing Jodoh adalah tema, alur, latar, tokoh dan penokohan, gaya bahasa, sudut pandang, dan amanat; (2) hubungan sosiologi pengarang novel Sing Jodoh ada empat yaitu ideologi sosial pengarang, latar belakang sosial budaya pengarang, pembaca yang dituju, dan mata pencaharian pengarang. Saran penelitian ini adalah masalah yang ditemukan benar-benar dipecahkan dengan mendalami tentang unsure intrinsic novel dan hubungan antara sosiologi pengarang novel.

(2)

Abstract

This research is aimed to describe (1) the intrinsic element in the novel Sing Jodoh and (2) the relationship of sociology novelist Sing Jodoh. This research used a qualitative descriptive technique. That is the subject of this research is the novel Sing Jodoh by I Made Sugianto. The methods of the data collection used in this research is literature study, interviews, and documentation. The method of the data analysis used were data reduction, data classification, data description, and conclusion. The results of this research is (1) that there is an intrinsic element in the novel Sing Jodoh is the theme, plot, setting, character and characterization, style language, viewpoint, and mandate; (2) Sing Jodoh novelist relationship sociology there are four, namely social ideology author, namely socio-cultural background of the author, the reader is addressed, and the livelihood of authors. Suggestions of this study was found problems really be solved by studying about the intrinsic element in the novel and the relationship of sociology novelist.

Keywords: intrinsic elements, sociology author, novel.

PURWAKA

Sastra pinaka silih sinunggil kabudayaan sane sampun wenten saking aab sane dumun lan pinaka silih sinunggil srana komunikasi seni sane kawentuk riantukan wentennyane basa saking basa pacang wenten sastra lisan utawi tulisan. Sastra kabaosang piranti komunikasi seni riantukan sastra punika pakaryan sane kreatif sane prasida ngawetuang kriya seni. Kriya sastra sane ngicenin tetuladan, ajah-ajahan sane becik ketah kabaos kasusastraan. Kasusastraan punika pinaka seni sane nganggen kruna sane kasurat utawi kaucapang taler pinaka sekancan pikolih pikardin manusa saking basa lan seni (Luxemburg, 1984: 50).

Maosang indik kasusastraan, kasusastraan Bali kakepah dados kalih soroh, inggih punika kasusastraan Bali purwa lan kasusastraan Bali anyar. Kasusastraan Bali purwa inggih punika kasusastraan sane sampun katamiang daweg dumun lan wenten paiketannyane sareng pustaka suci Agama Hindu. Yening kasusastraan Bali anyar inggih punika kasusastraan Bali sane sampun keni iusan saking kasusastraan Indonesia, silih sinunggilnyane novel. Novel pinaka kriya sastra anyar sane kawentenannyane sampun sayan nglimbak, novel punika

wantah carita fiksi sane mawentuk sasuratan taler madue wangun jroning lan wangun ekstrinsik.

Ketahnyane kasusastraan pacang mauwah saking galah ka galah nginutin panglimbak sastra punika. Kawentenan kasusastraan Bali modern punika sampun kekawitin saking warsa 1913 sane mawentuk satua bawak (cerpen). Panglimbak sastra Bali anyar kacihnayang antuk wentennyane novel Nemoe Karma pikardin Wayan Gobyah sane kamijilang warsa 1913 ring Balai Pustaka Jakarta.

Panglimbak sastra Bali anyar sayan nincapang saking warsa ka warsa, ring warsa 2010 buku sane kamijilang sayan akeh yening kasaihang sareng warsa sane dumun. Ring warsa 2013 mijil 13 buku sastra, saking 13 buku punika wenten makudang-kudang soroh minakadi pupulan puisi, satua bawak, drama lan novel. Silih sinunggil novel sane mijil ring warsa 2013 inggih punika novel Sing Jodoh reriptan I Made Sugianto. I Made Sugianto silih sinunggil pangawi sastra Bali anyar sane ngawitin nyurat sastra Bali anyar ring warsa 2009.

Novel Sing Jodoh reriptan I Made Sugianto kamijilang olih Pustaka Ekspresi ring warsa 2013. Novel puniki kasurat manis lan becik olih I Made Sugianto sane

(3)

nelatarang indik pikobet utawi realita sane wenten ring krama, taler kadagingin pamuput satua sane bagia. Sane katelatarang ring novel Sing Jodoh inggih punika indik pawiwahan sane nenten prasida kalaksanayang santukan sane istri sampun mobot tur katinggalin olih gegelannyane. Pikobet sakadi sane katelatarang ring novel punika, ring aab sakadi mangkin sampun akeh kacingak ring kauripan krama Bali. Pikobet sane kadadosang unteng ring novel Sing Jodoh madaging nilai sosial lan budaya, nilai sosial lan budaya punika prasida katilikin saking sosiologi sastra. Sosiologi sastra pinaka pendekatan sosiologis ring kriya sastra sane nilikin paiketan kriya sastra sareng pikobet sosial utawi wangun sosial sane wenten ring krama. Ketahnyane sosiologi sastra prasida kakepah dados 3 inggih punika sosiologi pangawi, sosiologi kriya sastra, miwah sosiologi pangwacen. Nanging tetilikan puniki jagi ngulengang indik sosiologi pangawi kriya sastra novel Sing Jodoh. Sadurung nilikin indik kawentenan sosiologi pangawi, kapertama patut katilikin indik wangun jroning kriya sastra sane wenten ring novel Sing Jodoh punika.

Yening kauratiang wangun jroning kriya sastra miwah sosiologi sastra punika

mapaiketan sareng wewidangan

pendidikan, riantukan ring wewidangan pendidikan wenten peplajahan indik sastra miwah sosiologi sastra. Ri tatkala nilikin indik wangun jroning kriya sastra utaminnyane kriya sastra sane mawentuk novel, sane karasayang meweh inggih punika ri tatkala nyutetang kepahan saking wangun jroning kriya sastra novel lan nentuang lengkara-lengkara sane ngranjing ring wangun jroning kriya sastra. Taler, yening nilikin indik sosiologi sastra utaminnyane indik sosiologi pangawi, sinah ngamerluang galah khusus, riantukan musti nglaksanayang sadu wicara sareng pangawi kriya sastra punika.

Punika mawinan wangun jroning kriya sastra lan sosiologi pangawi patut katilikin sumangdane prasida nelatarang paiketan kriya sastra sareng kawentenan krama, napike pangawi punika ngaryanin novel Sing Jodoh madasar antuk kawentenan krama ring wewidangannyane utawi

kekaryanin madasar antuk pengalaman pribadi, taler mangda sang sane ngwacen novel Sing Jodoh prasida tatas uning indik pikobet sane wenten ring novel, pragina sane wenten ring carita, miwah ngresepang tetujon lan piteket sane kaaptiang olih pangawi. Lianan ring punika, mangda prasida ngamolihang rerawatan sane jangkep indik paiketan timbal balik saking pangawi, kriya sastra lan krama.

Majalaran antuk panelataran ring ajeng, panilik meled nilikin novel Sing Jodoh saking wangun jroning kriya sastra lan sosiologi pangawi antuk ngamargiang tetilikan sane mamurda “Seseleh Tata Wangun Jroning Kriya Sastra lan Sosiologi Pangawi ring Novel Sing Jodoh Reriptan I Made Sugianto”.

Mapaiketan ring dadalan ring ajeng, kapolihang makudang-kudang pikobet minakadi (1) asapunapi tata wangun jroning kriya sastra sane ngawangun novel Sing Jodoh?, miwah (2) asapunapi aspek sosiologi pengawi sane wenten ring novel Sing Jodoh?. Tetilik puniki matetujon (1) nlatarang indik kawentenan wangun jroning sane ngawangun novel Sing Jodoh, (2) nlatarang aspek sosiologi pangawi sane wenten ring novel Sing Jodoh. Sepat siku-siku sane kaanggen ring tetilikan puniki minakadi, (1) Kasusastraan Bali, (2) Novel, (3) Wangun Jroning Kriya Sastra Novel, (4) Hakikat Sosiologi Sastra, (5) Persfektif Sosiologi Sastra, (6) Sosiologi Pangawi, (7) Pawiwahan Nyentana, miwah (8) tetilikan asoroh.

Kasusastraan Bali, manut Gautama (2007: 2) kasusastraan Bali inggih punika pikolih pangawi sane kasurat nganggen basa sane becik tur ngulangunin. Kasusastraan Bali prasida kaperangang dados kalih, inggih punika kasusastraan Bali purwa lan kasusastraan Bali anyar. Kasusastraan Bali purwa inggih punika kasusastraan sane durung polih keni panglimbak sastra modern, soroh kasusastraan Bali purwa wenten sane mawentuk gancaran lan puisi utawi tembang. Yening kasusastraan Bali anyar inggih punika kasusastraan Bali sane sampun keni panglimbak kasusastraan Indonesia sakadi satua bawak, drama, novel, lan puisi Bali anyar.

(4)

Silih sinunggil kasusastraan anyar inggih punika novel. Novel inggih punika prosa rekaan sane lantang lan nelatarang pragina-pragina antuk makudang-kudang peristiwa miwah rerawatan sane sampun masusun (Sudjiman, 1985: 53). Novel pinaka silih sinunggil kriya sastra sane untengnyane madaging nilai-nilai sane mawiguna majeng ring pangwacennyane. Sekancan kriya sastra pastika madue srana sane ngwangun, pateh sakadi novel. Srana sane ngwangun novel wenten kalih inggih punika wangun jroning lan wangun ekstrinsik. Wangun jroning kriya sastra inggih punika srana-srana sane ngawangun kriya sastra punika. Pradopo (1994: 4) nelatarang yening ceciren jroning kriya sastra punika sakadi soroh sastra (genre), pikayunan, pangrasa, basa basita, gaya penceritaan, lan wangun kriya sastra sane nglingkup ring lelintihan, pragina (penokohan), rerawatan. Selanturnyane Waluyo (2002: 141) negesang yening wenten 5 srana fundamental ring satua rekaan inggih punika unteng, lelintihan, pragina (penokohan) lan perwatakan, sudut pandang, lan setting. Manut penampen para sujana punika prasida katingkesang yening kriya sastra novel punika madue wangun jroning sakadi unteng, lelintihan carita (alur), pragina lan pangabah-abahnyane, rerawatan, basa basita, sudut pandang lan piteket.

Unteng punika wantah wangun kriya sastra sane madue kawigunan utama ri sajeroning carita (Dick Hartoko lan B.Rahmanto, 1986:67). Novel prasida madue unteng lebih saking asiki inggih punika unteng utama lan unteng wewehan. Siosan sareng unteng, taler wenten lelintihan. Lelintihan carita pinaka pamargi carita sane madue paiketan sebab akibat carita kaping ajeng miwah panguntat (Suroto, 1989: 89). Lelintihan prasida kakepah dados tetiga inggih punika lelintihan ka arep (alur maju), lelintihan ka ungkur (alur mundur), miwah lelintihan macampuh (alur campuran).

Sakancan carita pastika madue pragina sane kacaritayang. Manut Antara (2011: 18) pragina lan pangabah-abahan sane kaduwenang pinaka campuhan sane nenten dados kalempasang siki sareng sane lianan. Pragina puniki prasida

kakepah dados tiga inggih punika pragina utama, pragina panyanding, pragina pangremba. Ri tatkala pragina punika kacaritayang pastika wenten rerawatan caritanyane. Antara (2011: 19) nelatarang rerawatan inggih punika wewidangan sane mapaiketan sareng kahanan indik galah, genah lan kawentenan kahanan ring carita. Nurgiyantoro (2005: 225) nelatarang rerawatan carita prasida kabinayang dados patpat minakadi rerawatan genah, galah, kahanan miwah sosial.

Mangda unteng, lelintihan, rerawatan, pragina lan pangabahnyane, miwah piteket

prasida kaunggahang pangawi

ngamerluang srana anggen ngwedarang wangun punika. Srananyane inggih punika bebaosan utawi basa basita. Tarigan (2003: 185) nelatarang basa basita inggih punika tata cara nguningayang pikenoh malarapan antuk basa sakadi ceciren sane nyingakin jiwa lan parisolah sang pangawi. Saking bebaosan utawi basa basita punika prasida kauningin genah pangawi ring carita sane kekaryanin. Genah pangawi ring carita kabaos sudut pandang. Manut Booth (ring Nurgiyantoro, 2005:249) nelatarang sudut pandang artosnyane genah sang pengawi ring sajeroning ngenahang ragan ipune ritatkala ipun nyurat cerita punika. Sudut pandang prasida kaparak dados kalih inggih punika sudut pandang persona ketiga “ipun” utawi “ia” lan sudut pandang persona pertama “titiang”. Wangun sane kaping untat inggih punika piteket. Piteket pinaka ajahan indik moral utawi pabesen sane meled kawedarang olih pangawi (Panuti Sudjiman, 1985: 57).

Maosang kriya sastra, wenten paiketannyane sareng sosiologi sastra. Damono (1984: 129) nelatarang sosiologi sastra inggih punika silih sinunggil perangan widya sastra sane nilikin sastra saking paiketannyane sareng kawentenan

sosial. Nguratiang pangawi, dudonan

makarya kriya sastra utawi pangwacen (sosiologi komunikasi teks) taler teks sastra punika (penafsiran teks sosiologis). Cutetnyane sosiologi sastra inggih punika silih sinunggil widya sane nilikin kriya sastra mangda prasida uning paiketan pangawi, pangwacen, kawentenan sosial budaya, lan kriya sastra punika.

(5)

Manut Endraswara (2008: 80) sosiologi sastra prasida nilikin sastra sakirang-kirangne majalaran antuk tiga perspektif. Sane kapertama, perspektif teks sastra, inggih punika panilik nyelehin kriya sastra pinaka refleksi kahuripan krama. Teks ketahnyane kapilah, kaklasifikasiang lan katelatarang suksman sosiologisnyane. Sane kaping kalih, perspektif biografi inggih puniki panilik nyelehin pengawi. Perspektif puniki mapaiketan sareng life history sang pengawi lan bantang pikobet sosialnyane. Sane kaping tiga perspektif reseptif inggih punika panilik nyelehin asapunapi krama punika nerima teks sastra.

Nenten lempas saking penampen indik perspektif sosiologi sastra ring arep, Wellek lan Warren (ring Wiyatmi, 2005: 98) taler nelatarang indik perspektif sosiologi sastra sane prasida kakepah dados tigang soroh inggih punika sosiologi pangawi, sosiologi kriya sastra, miwah sosiologi pangwacen.

Sosiologi pangawi prasida kabaos silih sinunggil kajian sosiologi sastra sane ngutamayang pangawi dados pangawi kriya sastra. Ring sosiologi pangawi, pangawi pinaka pangawi kriya sastra sane pinaka makhluk sosial sane kawentenannyane kaiket olih status sosial ring krama, ideologi sane ka anut olih pangawi, genah ring krama lan paiketannyane sareng pangwacen. Wellek lan Warren (1994: 103), wewidangan kajian sosiologi pangawi minakadi status sosial pangawi, ideologi sosial pangawi, latar belakang sosial budaya pangawi, genah sosial pangawi ring krama, krama pangwacen sane katuju, miwah geginan pangawi.

Salanturnyane indik pawiwahan nyentana. Adat Bali ketahnyane nginutin sistem patrilineal. Manut Ter Haar (1991: 159) wantah anak lanang sane prasida nglanturang posisi dados kepala keluarga. Yening ring kulawarga nenten madue oka lanang lan wantah madue oka istri, oka istri ring kulawarga punika kadadosang sentana. Oka istri punika kaicenin sakancan swadikara lan swadharma nginutin swadikara lan swadharma sane kaicen ring oka lanang. Tetujon kalaksanayang pawiwahan nyentana puniki mangda sakancan tanggung jawab lan swadharma sane musti kalaksanayang olih kulawarga

prasida kalanturang. Siosan ring punika, secara hukum sane lanang kabaos ninggal kedaton sareng kulawarganyane, punika mawinan manut hukum Bali sakancan swadikara nglanturang warisan sampun ical (Windia, 2011: 19).

Indik tetilikan tiosan sane pateh ngambil unteng tata wangun jroning kriya sastra lan sosiologi pangawi, minakadi. Alit (2012) sane ngamargiang tetilik indik tata wangun jroning kriya sastra lan sosiologi sastra novel Suara Saking Batu Karu reriptan I Nyoman Manda, miwah Ria (2011) sane ngamargiang tetilik indik sosiologi sastra novel Benang-Benang Samben reriptan Djelantik Santha.

KRAMANING TETILIK

Tetilik puniki wantah tetilik deskriptif kualitatif riantukan matetujon nlatarang wangun jroning novel Sing Jodoh miwah paiketan sosiologi pangawinyane.

Ngeninin indik jejering tetiliknyane inggih novel “Sing Jodoh” reriptan I Made Sugianto. Samaliha, panandang tetilik puniki inggih punika seseleh wangun jroning lan sosiologi pangawi novel “Sing Jodoh”.

Kramaning tetilik sane kamargiang ring tetilik puniki inggih punika kramaning studi pustaka, kramaning sadu wicara, miwah kramaning dokumentasi. Kramaning

studi pustaka miwah kramaning

dokumentasi kaanggen ngrereh data indik wangun jroning kriya sastra novel Sing Jodoh. Kramaning sadu wicara kaanggen ngrereh data saking I Made Sugianto pinaka pangawi novel Sing Jodoh, data sane karereh mapaiketan sareng sosiologi pangawi novel Sing Jodoh.

Piranti tetilik mapaiketan ring kramaning tetilik sane karincikang anggen mupulang data. Piranti sane kaanggen ring tetilik puniki inggih punika piranti studi pustaka miwah dokumentasi sane marupa kartu data, piranti saduwicara sane marupa unteng-unteng pitaken sane pacang katakenang majeng ring narawakia.

Ri sampun data punika kapolihang, raris kamargiang data tureksa. Ngeninin indik pamargi data tureksa sane kalaksanayang ring sajeroning tetilik puniki, minakadi reduksi data, panyorohan, nelatarang data, miwah pamicutet.

(6)

PIKOLIH MIWAH TETEPASAN

Pikolih miwah tetepasan ring tetilik puniki mawit saking kalih bantang pikobet, inggih punika (1) tata wangun jroning sane wenten ring novel Sing Jodoh miwah (2) paiketan sosiologi pangawi novel Sing Jodoh.

Saking tetilik sane sampun kamargiang, kapolihang pitung wangun jroning ring novel Sing Jodoh. Tata wangun jroning sane kapertama inggih punika unteng, ketahnyane kriya sastra madue kalih unteng inggih punika unteng utama lan unteng wewehan (Nurgiyantoro, 1994: 68). Punika mawinan ring novel Sing Jodoh puniki kapanggihin kalih unteng manut sakadi panampen Nurgiyantoro. Sane pinaka unteng utama ring novel Sing Jodoh inggih punika tresna. Kabaosang madue unteng tresna riantukan parindikan sane wenten ring novel Sing Jodoh punika maosang indik tresna, kekawitin saking carita tresna Putu Damayanti sareng Kadek Susanto sane nedeng mabunga, raris Putu Damayanti katinggalin olih Kadek Susanto. Miwah kalanturang antuk carita Made Arimbawa sane jatuh hati teken Putu Damayanti. Punika sane ngawinang prasida kacutetang yening unteng utama ring novel Sing Jodoh puniki indik tresna. Siosan ring unteng utama taler wenten unteng wewehan. Unteng wewehan puniki pinaka panyangkep unteng utama mangda carita sane kekaryanin prasida lengut. Unteng wewehan ring novel Sing Jodoh puniki nenten ja sios wantah indik kauripan sosial. Parindikan sosial punika kapanggihin ring carita sane nelatarang indik pawiwahan nyentana. Ring kauripan, pawiwahan nyentana puniki pinaka silih sinunggil kawentenan sosial sane wenten ring silih sinunggil wewidangan ring Bali. Pawiwahan nyentana punika wantah silih sinunggil wentuk pawiwahan manut ring pauwahan status purusa saking kulawarga sane istri lan saking kulawarga lanang dados pradana (Ter Haar, 1991: 159).

Kriya sastra minakadi novel pastika madue lelintihan. Lelintihan punika pinaka panatas carita sane kaunggahang. Sakadi sane katelatarang olih Suroto (1989: 89) lelintihan carita kakepah dados tiga inggih punika lelintihan ka arep, lelintihan ka

ungkur miwah lelintihan macampuh. Ring carita novel Sing Jodoh puniki nganggen lelintihan ka arep. Kabaosang lelintihan ka arep riantukan dudonan caritanyane masusun saking pertama ngantos panguntat carita. Lelintihan puniki nglingkup ring pamahbah, pangawit pikobet, panedeng, panelas, lan pamuput. Pamahbahnyane kekawitin antuk carita tresna Putu Damayanti sareng Kadek Susanto sane nedeng mabunga, pangawit pikobetnyane antuk carita ri kala Putu Damayanti ngicenin Kadek Susanto kabar yening Putu Damayanti lambat kotor kain lan sampun positif hamil, panedengnyane ri kala Kadek Susanto nunden Putu Damayanti ngulungang belingan tur Putu Damayanti kaparikosa olih sekaa arak, pamuputnyane ri kala Putu Damayanti lan Made Arimbawa sampun nganten tur idup bagia.

Siosan sareng lelintihan, ring sakancan carita pastika wenten praginanyane. Pragina punika nenten prasida lempas sareng pangabahnyane. Ring carita novel Sing Jodoh kapanggihin pragina utama, pragina panyanding, pragina pangremba. Indike punika manut sakadi panampen Antara (2011: 18) sane maosang pragina prasida kakepah dados tetiga inggih punika pragina utama, pragina panyanding, lan pragina pangremba. Ring novel Sing Jodoh sane dados pragina utama inggih punika Putu Damayanti, pangabahnyane bongsor lan endep. Putu Damayanti dados pragina utama riantukan saking ngawitin carita ngantos puput, pragina Putu Damayanti setata wenten ring carita miwah ring carita punika katelatarang makasamian parindikan sane mapaiketan sareng pragina Putu Damayanti.

Salanturnyane wenten pragina panyanding. Pragina panyanding punika pragina sane kacritayang masanding sareng pragina utama. Sane dados pragina panyanding ring novel Sing Jodoh puniki inggih punika Kadek Susanto sane pangabahnyane bagus, selem manis, miwah nenten satya teken semaya lan Made Arimbawa sane pangabahnyane welas asih. Kadek Susanto dados pragina panyanding riantukan ring pamahbah carita Kadek Susanto kacritayang masanding sareng Putu Damayanti, nanging Kadek

(7)

Susanto ninggalin Putu Damayanti. Raris wenten pragina Made Arimbawa sane masanding sareng Putu Damayanti ngantos carita punika puput. Pragina salanturnyane inggih punika pragina pangremba. Pragina pangremba punika pinaka pragina panyangkep carita. Sane dados pragina pangremba ring novel Sing Jodoh akehnyane wenten 14 pragina inggih punika Pan Damayanti pangabahnyane

dabdab alon, Men Damayanti

pangabahnyane bangras, Pak Dokter, Ipda Ayu Mawar, Wayan Purna pangabahnyane gede ganggas, Pak Perbekel, Pan Suela, Men Suela pangabahnyane momo teken arta brana, Ida Bagus Putu Satria Wibawa, Manggala paguyuban semeton penggemar gending Bali, Ketut Lenju pangabahnyane welas asih teken sawitra, Bosne Kadek Susanto, Dadong Sintong miwah Men Lara. 14 pragina puniki kabaosang pragina pangremba riantukan makasamian pragina inucap wantah nyangkepin daging carita novel Sing Jodoh.

Salanturnyane wenten rerawatan, sakadi sane katelatarang olih Nurgiyantoro (2005: 225) rerawatan akehnyane wenten patpat minakadi rerawatan genah, galah, kahanan miwah rerawatan sosial. Ring novel Sing Jodoh makasamian rerawatan punika prasida kapanggihin. Ring novel Sing Jodoh akeh nganggen rerawatan genah minakadi radio Semara Santhi, kosne Kadek Susanto, peken Badung, rumah sakit, kantor polisi, umahne Putu Damayanti, Desa Karang Suwung, geria Budha, kota Batam, Bandara Internasional Hang Nadim Batam, miwah ring Bandara Internasional I Gusti Ngurah Rai, Bali. Rerawatan galah minakadi semengan, peteng, a minggu, Redite semeng, galah 1 tengai, sandikala, galah 1 das lemah, atiban, sanja, galah 16.15 WIB. Rerawatan kahanan minakadi runtag, stress, sakit hati, engsek, miwah tengkejut. Nanging, rerawatan sosial wantah kapanggihin petang rerawatan inggih punika pawiwahan, tradisi nyentana, nunas dewasa ayu ka geria, miwah tradisi matulungan. Kabaos rerawatan sosial riantukan petang rerawatan punika nyihnayang asapunapi kawentenan parilaksana sosial krama sane wenten ring carita novel Sing Jodoh.

Ri sajeroning carita pastika madaging bebaosan utawi basa basita. Indike puniki manut sakadi penampen Tarigan (2003: 185) sane nelatarang basa basita pinaka tata cara nguningayang pikenoh malarapan antuk basa sakadi ceciren sang pangawi. Bebaosan sane kaanggen ring novel Sing Jodoh inggih punika basa madya. Pangawi nganggen basa madya mangda pangwacen prasida dangan ngresepang daging carita novel Sing Jodoh puniki. Ring novel Sing Jodoh puniki taler madaging basa basita.

Basa basita puniki kaanggen pinaka panglengut basa mangda bebaosan ring carita prasida sayan lengut. Novel Sing Jodoh nganggen makudang-kudang majas silih sinunggil nyane sakadi lengkara “suarane jangih sakadi ampehang angin” ngeranjing ring majas hiperbola, wenten taler lengkara “magesah di ambara” punika nyihnayang majas personifkasi. Miwah makudang-kudang basita paribasa sakadi beblabadan “makamen di sunduk; maselselan” miwah sesenggakan “buka batun buluanne; memesik”.

Saking bebaosan lan basa basita sane kaanggen prasida kauningin indik kawentenan sudut pandang pangawi ring carita. Sudut pandang pinaka genah pangawi ri sajeroning ngenahang ragan ipune ri tatkala ipun nyurat carita (Nurgiyantoro, 2005: 249). Sudut pandang ring novel Sing Jodoh inggih punika nganggen sudut pandang persona ketiga “ipun”. Riantukan ring novel Sing Jodoh puniki pangawi ngenahang raga dados

narator antuk nyambatang adan-adan

pragina sane wenten ring novel lan nganggen kruna ganti “ipun” lan “ia”. Sakadi sane katelatarang ring sepat siku-siku, sudut pandang persona ketiga “ipun” puniki prasida kakepah dados kalih inggih punika

sudut pandang persona ketiga “ipun”

mahatahu lan sudut pandang persona ketiga “ipun” terbatas lan dados pengamat.

Ring novel Sing Jodoh puniki sudut pandang persona ketiga “ipun” ngeranjing ring sudut pandang persona ketiga “ipun” mahatahu.

Kabaosang sudut pandang persona ketiga “ipun” mahatahu riantukan ring novel Sing Jodoh puniki pangawi magenah dados narator lan prasida nelatarang parindikan napi manten sane mapaiketan sareng

(8)

pragina “ipun” utawi “ia”. Narator uning sakancan parindikan sane mapaiketan sareng pragina “ipun” utawi “ia”, ngantos parilaksana sane kalaksanayang. Taler narator uning sakancan parindikan sane mawentuk utawi sane marupa pikayunan indik pragina “ipun” utawi “ia”.

Sakadi sane baosang ring arep bebaosan lan basa basita punika kanggen ngwedarang piteket sane wenten ring carita. Piteket punika nenten ja sios wantah pabesen sane meled kawedarang olih pangawi (Panuti Sudjiman, 1985: 57). Piteket sane wenten ring novel Sing Jodoh inggih punika iraga dados jadma utaminnyane anak istri mangda prasida becik makta raga, nenten gelis precaya tekening anak lanang sane durung tatas uning kasujatiannyane. Mangda nenten sakadi parindikan sane nibenin Putu Damayanti sampun mobot, raris katinggalin olih gegelannyane.

Siosan ring punika, mangda iraga prasida setata welas asih lan satya teken semaya, sakadi Made Arimbawa sane madasar antuk welas asih maitulung teken Putu Damayanti, lan ri kala ipun sampun masemaya nganten nyentana, ipun nepatin semaya punika yadiastun kulawarganyane ngaptiang mangda ipun meneng ring jumah palekadan. Mangda iraga nenten nginutin parilaksana Kadek Susanto, sane lempas teken semaya wau ipun nenten madue prabea anggen nglaksanayang pawiwahan. Cutetne iraga musti mapineh dumun sadurung malaksana, riantukan rasa maselselan punika setata rauh ring ungkur. Usan malaksana wau marasa nyelsel sakadi Kadek Susanto. Sira sane malaksana becik pastika polih karmaphala sane becik.

Kawentenan tata wangun jroning sane akehnyane pepitu minakadi unteng, lelintihan, pragina lan pangabahnyane, rerawatan, bebaosan utawi basa basita, sudut pandang miwah piteket makasamian kapanggihin ring novel Sing Jodoh, parindikan puniki kakantenang pateh sareng tetilik Alit (2012). Ring tetilik Alit (2012), tata wangun jroning sane akehnyane pepitu makasamian kapanggihin ring novel Suara Saking Batu Karu pikardin I Nyoman Manda.

Ngeninin indik paiketan sosiologi pangawi novel Sing Jodoh, wenten petang paiketan sane kapolihang. Paiketan

sosiologi pangawi kapolihang antuk

saduwicara sareng I Made Sugianto pinaka pangawi novel Sing Jodoh. Paiketan sosiologi pangawi, minakadi (1) ideologi sosial pangawi, (2) latar belakang sosial budaya pangawi, (3) krama pangwacen sane jagi katuju, miwah (4) geginan utawi pakaryan pangawi.

Paiketan ideologi sosial punika prasida kacingakin saking unteng sane kaunggahang ring novel Sing Jodoh. Unteng sane kaunggahang inggih punika indik pawiwahan nyentana, lan parindikan sane akeh kacingak ring aab sakadi mangkin inggih punika indik hamil di luar nikah. Unteng-unteng sane kaunggahang kabaosang madue paiketan sareng ideologi sosial santukan unteng indik pawiwahan nyentana lan hamil di luar nikah punika nyihnayang pikobet-pikobet sane wenten ring krama miwah pikobet punika mapaiketan sareng norma-norma sane wenten ring krama. Sakadi indik pawiwahan nyentana sane mapaiketan sareng norma lan undang-undang pawiwahan sane wenten ring genah Bapak I Made Sugianto meneng, tur indik hamil di luar nikah sane mapaiketan sareng norma lan sanksi sosial sane wenten ring krama.

Sane kaping kalih inggih punika latar belakang sosial budaya pangawi, ring carita novel Sing Jodoh puniki wenten wicara indik nganten nyentana. Manut sadu wicara sareng Bapak Made Sugianto, wicara indik nganten nyentana puniki kawewehin nginutin budaya sane wenten ring Tabanan. Dane maosang yening nganten nyentana puniki pinaka tradisi sane sampun ketah kapanggihin ring Tabanan. Yening ring kulawarga punika madue pianak istri-istri,

pianaknyane kaaptiang prasida

ngamolihang anak lanang sane kayun nyentana. Parindikan puniki patut kalaksanayang mangda kulawarga prasida nglanturang keturunan. Riantukan wantah anak lanang sane prasida nglanturang posisi dados kepala keluarga. Yening ring kulawarga nenten madue oka lanang lan wantah madue oka istri, oka istri ring kulawarga punika kadadosang sentana (Ter Haar, 1991: 159).

(9)

Tetujon Bapak Made Sugianto ngawewehin wicara indik nganten nyentana mangda para krama sayan uning indik asapunapi nganten nyentana. Pawiwahan nyentana puniki madue tetujon mangda sakancan tanggung jawab lan swadharma sane musti kalaksanayang olih kulawarga prasida kalanturang. Siosan ring punika, secara hukum sane lanang kabaos ninggal kedaton sareng kulawarganyane, punika mawinan manut hukum Bali sakancan swadikara nglanturang warisan sampun ical (Windia, 2011: 19).

Sane kaping tiga krama pangwacen sane jagi katuju, ri kala makarya novel Sing Jodoh puniki, pangwacen sane jagi katuju olih Bapak Made Sugianto inggih punika teruna lan teruni sane kantun masekolah utawi sampun makuli. Pangwacen sane katuju punika teruna lan teruni sane kantun masekolah utawi sane sampun makuli nenten ja tan papepineh. Dane ngaptiang ri kala sampun ngwacen novel Sing Jodoh puniki, para teruna lan teruni prasida matetimbang indik parilaksananyane mangda nenten ngamolihang sengkala sakadi sane nibenin pragina Putu Damayanti.

Siosan ring punika, basa sane kaanggen ring novel Sing Jodoh puniki dangan karesepang olih teruna lan teruni sane ketahnyane mabebaosan nganggen basa Indonesia, tur piteket utawi pabesen sane kaunggahang ring novel punika nenten ja berat dicerna dadosnyane sang sane ngwacen punika gelis uning indik pabesen sane kaunggahang

Paiketan sosiologi pangawi sane kaping untat inggih punika geginan utawi pakaryan pangawi. Bapak Made Sugianto makarya dados wartawan ring Nusa Bali. Bapak Made Sugianto maosang yening geginan dane makarya buku utawi makarya kriya sastra punika wantah geginan sampingan, geginan utamanya punika dados wartawan. Taler dane maosang yening makarya kriya sastra pinaka panyelimur manah utawi hobi kemanten. Yadiastun Bapak Made Sugianto geginannyane dados wartawan lan makarya kriya sastra pianaka hobi kemanten, parindikan punika nenten ngirangin profesionalitasnyane ri kala ngwetuang kriya sastra. Punika

kacihnayang saking kriya-kriya anyar sane setata kamijilang olih Bapak Made Sugianto. Ring galah a sasih pastika Bapak Made Sugianto setata ngamijilang kriya sastranyane.

Yening maosang paiketan sosiologi pangawi sareng kriya sastra novel Sing Jodoh paiketan sane kapolihang puniki wantah akidik. Parindikan puniki pateh sareng tetilik Ria (2011), sane maosang kawentenan paiketan sosiologi pangawi sareng kriya sastra fiksi wantah akidik duaning akidik kapanggihin kriya sastra fiksi sane kekaryanin saking pengalaman nyata, akehan kriya satra fiksi punika kekaryanin madasar antuk imajinasi utawi khayalan pangawi punika.

PAMUPUT

Saking pikolih miwah tetepasan sane sampun katelatarang ring ajeng, prasida katingkesang wangun jroning sane wenten ring novel Sing Jodoh inggih punika unteng, lelintihan, rerawatan, pragina lan pangabah-abahnyane, basa basita, sudut pandang, miwah piteket. Cutetnyane wangun jroning sane wenten papitu punika makasamian prasida kapanggihin kawentenannyane ring novel Sing Jodoh.

Lianan ring punika paiketan sosiologi pangawi novel Sing Jodoh sane kapolihang saking sadu wicara wantah ngamolihang petang data sane mapaiketan sareng pangawi inggih punika ideologi sosial pangawi, latar belakang sosial budaya pengawi, krama pangwacen sane jagi katuju, lan geginan pangawi. Paiketan sane malih kalih inggih punika status sosial pangawi miwah genah sosial pangawi nenten kapanggihin ring novel Sing Jodoh puniki.

Piteket sane prasida kawedarang ring tetilik puniki inggih punika sakadi ring sor. 1) Majeng ring guru basa Bali kaaptiang mangda prasida nglaksanayang paplajahan antuk nelebin tata wangun jroning kriya sastra ring kriya-kriya sastra anyar sakadi novel sane nganggen basa Bali. 2) Majeng ring sang sane ngwacen sumangdane sayan nincapang malih ngwacen kriya sastra Bali sakadi novel. Tetujone sumangdane pangwacen prasida sayan uning indik kawentenan kriya sastra anyar, taler sareng-sareng nglimbakang basa Bali

(10)

majalaran antuk ngwacen kriya sastra Bali, miwah nilai-nilai sane kaunggahang ring novel Sing Jodoh prasida kadadosang tetuladan rikala maparilaksana. 3) Majeng ring panilik sane lianan mangda prasida kaanggen pratiwimba ri kala makarya tetilikan indik wangun jroning kriya sastra miwah sosiologi pangawi. Liana ring punika mangda novel Sing Jodoh puniki kaselehin malih antuk widya sosiologi sastra sane lianan, minakadi sosiologi kriya sastra lan sosiologi pangwacennyane.

KAPUSTAKAAN

Alit Juliartha, I Komang. 2012. Kajian Struktur dan Sosiologi Sastra Novel Suara Saking Batu Karu Karya I Nyoman Manda. Skripsi (Nenten Kamijilang). Jurusan Pendidikan Bahasa dan Sastra Agama, IHDN Denpasar.

Antara, I Gusti Putu. 2011. Prosa Fiksi Bali. Singaraja: Universitas Pendidikan Ganesha.

Damono. 1984. Sosiologi Sastra Sebuah Pengantar Ringkas. Jakarta: Pusat Pembinaan dan Pengembangan Bahasa.

Djoko Pradopo, Rahmat. 1994.

Prinsip-Prinsip Kritik Sastra Teori dan

Penerapannya. Yogyakarta : Gadjah Mada University Press.

Endraswara, Suwardi. 2003. Metodologi

Penelitian Sastra. Yogyakarta:

Pustaka Widyatama.

Gautama, Wayan Budha. 2007.

Kasusastraan Bali Cakepan Panuntun Mlajah Kasusastraan Bali. Gianyar: Paramita.

Hartoko, Dick dan B. Rahmanto. 1985.

Pemandu di Dunia Sastra.

Yogyakarta: Pustaka Pelajar.

Luxemburg, Jan Van. 1984. Pengantar Ilmu Sastra. Jakarta: PT Gramedia.

Nurgiyantoro, Burhan. 2005. Teori

Pengkajian Fiksi.Yogyakarta:

University Press.

Ria Wirawan, I Gede. 2011. Sosiologi Sastra Novel Benang-Benang Samben Karya Djelantik Santha. Skripsi (Nenten Kamijilang). Jurusan Sastra Bali, UNUD.

Sudjiman, Panuti. 1985. Memahami Cerita Rekaan. Jakarta: Pustaka Jaya. Suroto. 1989. Teori dan Bimbingan

Apresiasi Sastra Indonesia. Jakarta: Erlangga.

Ter Haar, B. 1991. Asas-Asas dan

Susunan Hukum Adat. Jakarta:

Pradnya Paramita.

Waluyo, Herman. J. 2002. Pengkajian Prosa Fiksi. Surakarta: UNS Press. Wellek, Rene dan Austin Warren. 1994.

Teori Kesusastraan. (Terjemahan

Melanie Budianta). Jakarta: Gramedia.

Windia, Wayan P, dkk. 2011. Perkawinan PADA GELAHANG di Bali. Denpasar: UDAYANA UNIVERSTY PRESS.

Wiyatmi. 2005. Pengantar Kajian Sastra. Yogyakarta: Pustaka Belajar.

Referensi

Dokumen terkait

Kecurigaan adanya unsur kriminal atau tindak pidana pada kasus kematian mendadak, atau yang merupakan kematian tidak wajar, memerlukan penyelidikan lebih lanjut dari segi

Beberapa hal yang penting untuk dilakukan dalam penanggulangan fraktur terbuka yaitu operasi yang dilakukan dengan segera, secara hati-hati, debridemen yang

(2013) juga tidak sejalan dengan penelitian yang dilakukan oleh Ranto (2014) dengan hasil penelitian bahwa citra merek tidak berpengaruh signifikan terhadap keputusan pembelian

Jadi, dari keenam aspek penggunaan huruf kapital, jumlah persentase tertinggi adalah aspek “K-1” yaitu ketepatan menulis huruf kapital dalam setiap unsur bentuk

Dalam pembahasan kali ini lebih difokuskan pada analisa kekuatan struktur dari FPSO sevan marine yang outputnya berupa hasil tegangan maksimum yang diperoleh

Secara umum untuk mengatasi kemikinan di Samigaluh yang terjadi karena aspek ekonomi, kerentanan, keterisolasian dan ketidakberdayaan dapat dilakukan dengan berbagai solusi seperti

3. Pembimbing Pembantu ialah seorang tenaga pengajar pada Bagian yang bersangkutan atau Bagian lain dalam lingkungan Fakultas Hukum Universitas Syiah Kuala, yang bantuannya

Digitized picture adalah gambar yang didapatkan dari sebuah frame dari rekaman kamera, VCR, VCD atau live video lain yang di- capture dan dapat digunakan pada aplikasi