A
ΦIEPΩMA
KYPIAKH 27 ΔEKEMBPIOY 19982-31
AΦIEPΩMA
Στον λαβύρινθο του Xρνου. H εξέλιξη των ιδεών περί χρνου στην Eπιστήμη και τη Φιλοσοφία, α-π την αρχαιτητα έως τον Nεύτωνα. Tων Mάνου Δανέζη – Στράτου Θ. Θεοδοσίου O Xρνος στην ελληνική μυθολογία. Oι προσωποποιήσεις του στην Oρφική λατρεία και τη Θεογονία του Hσιδου. Tης Mάρως K. Παπαθανασίου Δευκίου μηνς. H καταγραφή του ημερολογιακού χρνου στις μυκηναϊκές πινακίδες Γραμμικής B γραφής. Tου Xρήστου Mπουλώτη Mετρώντας τον Xρνο. Συστήματα υπολογισμού του χρ-νου στους αρχαίους πολιτισμούς. Tων Mάνου Δανέζη – Στράτου Θ. Θεοδοσίου H αρχή των χρονολογιών. Aπ την αρχαιτητα έως την καθιέρωση του Γρηγοριανού Hμερολογίου. Tων Στράτου Θ. Θεοδοσίου – Mάνου Δανέζη Γνώμονες, ηλιακά ρολγια, κλεψύδρες, αμμωτά. Oργανα μέτρησης του χρνου κατά την αρχαιτητα. Tων Στράτου Θ. Θεοδοσίου – Mάνου Δανέζη Tα μηχανικά ρολγια. Aπ την υδραυλίδα στα σύγχρονα ατομικά χρονμετρα. Tων Mάνου Δανέζη – Στράτου Θ. Θεοδοσίου O Xρνος στη Φιλοσοφία. Aπ την υποκειμενική προσέγγιση στις απψεις της σύγχρονης Φυσικής. Tου Θ.Π. Tάσιου H πραγματική φύση του Xρνου. Aπ τον Eυκλείδη και τον Nεύτωνα, στο χωρχρονο και το κβαντικ σύμπαν. Tων Mάνου Δανέζη – Στράτου Θ. Θεοδοσίου Kυκλικς χρνος – Iστορικς χρνος. Διακρίσεις του χρνου στη βιολογική εξέλιξη. Tου Kώστα B. Kριμπά Xρνος και Yπέρτατο Oν. Oρισμοί και ιδιτητες του χρνου κατά τους Oρθοδξους. TουHλία B. Oικονμου Eξώφυλλο:Tο μνημείο του Aνδρνικου του Kυρρήστου (50 π.X.), απ τα γνωσττερα υ-δραυλικά χρονμετρα της αρχαιτητας, στην αρχαία Pωμαϊκή Aγορά της Aθήνας (χαλκογραφία του Aντρέα Γκασπαρίνι, Pώ-μη, 1843 – Πηγή: «Aθήνα 1842», εκδ. «Aγρο-τική Zωής», 1995). Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών» EΛEYΘEPIA TPAΪOYΣτον λαβύρινθο του Xρνου
H εξέλιξη των ιδεών περί Xρνου στη Φιλοσοφία
και την Eπιστήμη, απ την αρχαιτητα έως τον Nεύτωνα
Tων Mάνου Δανέζη–Στράτου Θεοδοσίου Eπ. Kαθηγητών Aστροφυσικής στο Πανεπιστήμιο Aθηνών ANATPEXONTAΣ στις ρίζες του πολιτισμού θα ανακαλύψουμε τι ο χρνος αντιμετωπιζταν πάντα ως πρωταρχική φιλοσοφική έννοια. Στην Eλληνική αρχαιτητα ο Xρ-νος επροσωποποιείτο μέσω της θετητας της Aιωνιτητας, και το νομά του προήλθε μάλλον απ τον Θε Kρνο (Kρνος = Xρνος). H σημασία του χρνου αναγνωρί-ζεται επίσης ως βάση των Oρφικών Mυστηρίων, εφσον θεωρείται γι’ αυτά η «Aρχή του Kσμου». Aπ τη συσχέτιση της ουσίας του χρνου με την ατέρμονα μεταβολή και φθορά των γήινων οργανισμών αναπτύχθηκε απ τους αρχαίους Eλληνες φιλοσφους Πλάτωνα και Aριστοτέλη η προσανατολισμένη, ευθύγραμμη και μη αναστρέψιμη εξέλιξη του χρνου. O χρνος γι’ αυτούς δεν ήταν παρά μια συνεχής σειρά χρονικών σημείων, στην ο-ποία έχει τη θέση της κάθε στιγμι-αία κατάσταση λων σων συμβαί-νουν στην πραγματικτητα. O Aριστοτέλης μως προχώρησε περισστερο, διατυπώνοντας τη σκέψη: «Aντιλαμβανμαστε τον χρνο, μνο ταν έχουμε έκδηλη κίνηση». Mέσα απ τη διατύπωση αυτή, για πρώτη φορά στα επιστη-μονικά χρονικά, συνδέεται ο χρ-νος με μια άλλη έννοια, αυτήν του χώρου, εφσον ως κίνηση θεω-ρούμε τη μεταβολή της θέσης ε-νς αντικειμένου στο χώρο. Mέσα απ μια τσο απλή πρτση ο Aριστοτέλης μας πείθει τι α-π ττε υα-πήρχε η αίσθηση της αδι-ευκρίνιστης εντητας του σχετικι-στικού χωροχρνου. Tα νήματα μως της αρχαίας ελ-ληνικής σκέψης δεν σταματούσαν εκεί. Kι αυτς ακμα ο αντικειμενι-κς χρνος δεν επιδέχεται μια α-πλυτη μέτρηση, εφσον η αρχή της μέτρησής του είναι άγνωστη ή, κατά άλλους, χαμένη μέσα στα πλέγματα του άπειρου παρελθ-ντος ή των σχημάτων του μέλλο-ντος. Eτσι αυτ που μπορούμε να μετρήσουμε είναι ένας εικονικς χρνος, που προσδιορίζεται απ τις έννοιες χρονική στιγμή, μια συ-γκεκριμένη δηλαδή θέση μέσα στον χρνο, και χρονικ διάστημα, δηλαδή τη χρονική απσταση με-ταξύ δύο προσδιορισμένων χρονι-κών στιγμών.Σε άλλους πολιτισμούς
Σύμφωνα με την κοσμοθεωρία του Zωροαστρισμού, τη μονοθεϊ-στική θρησκεία των αρχαίων Περ-σών, ο χρνος ήταν ένας δεκαπε-ντάχρονος πανέμορφος άγγελος, διαφορετικς μως απ τους ε-βραϊκούς αγγέλους, αφού δεν ή-ταν ργανο της θέλησης του θεού. H ιστορία της γέννησής του είναι πολύ ενδιαφέρουσα. Oι «φραβά-σι», τα διπλά αντίτυπα των ανθρώ-πων, βρέθηκαν κάποτε μπροστά σε ένα τρομερ δίλημμα, που τους τέθηκε επιτακτικά. Θα προτιμού-σαν να ζήσουν άχρονα και αιώνια, απαλλαγμένοι απ την πίεση του υπάρχοντος κακού, στον υπερβα-τικ χωρχρονο, ή θα επέλεγαν να αγωνιστούν μέσα στο χρνο και το χώρο, ενάντια στα κακοποιά πνεύ-ματα με στχο να τα νικήσουν; H επιλογή απ μέρους τους του δρμου του αγώνα γέννησε τον χρνο, που κατά συνέπεια έχει για τον Zωροαστρισμ την ιδιτυπη α-ξία ενς πολύτιμου πλου στη μά-χη ενάντια του κακού. Aυτονητο είναι τι στο τέλος της μεγάλης μάχης, μετά την καταστροφή του κακού και την επαναφορά του Σύ-«Oι τέσσερις εποχές του χρνου και οι Ωρες», νωπογραφία του Iταλού ζω-γράφου Galopi. Kοσμεί την οροφή της μεγάλης αίθουσας του ισογείου του Aχιλλείου στην Kέρκυρα. Eπιμέλεια αφιερώματος: EΛEYΘEPIA TPAΪOYΣυνέχεια στην 4η σελίδα μπαντος στην αρχική θετική κατά-σταση της δημιουργίας, ο χρνος ως«ήδη υπάρχων»δεν θα καταρ-γηθεί παρά μνο θα εξαγνιστεί. Στο Mιθραϊσμ βρίσκουμε μια πλήρη αναφορά στον αιώνιο και α-τέρμονα χρνο. Kατά τη θεολογία του Mιθραϊσμού, η κυριτερη θεία ιδιτητα και δύναμη ήταν ο «Aπει-ρος Xρνος», που περιέκλειε, δη-μιουργούσε και κατέστρεφε τα πά-ντα. Aπ τον Xρνο δημιουργήθη-καν ο Oυρανς, η Γη, τα άστρα, ο Ωκεανς και λες οι άλλες δυνά-μεις, που συμμετέχουν ταυτχρο-να στην έννοια του Θείου με τη μορφή του Kαλού. Στην άλλη πλευρά του κσμου, στην Kεντρική Aμερική, οι Mάγια δεν έβλεπαν τον χρνο να εξελίσ-σεται ευθύγραμμα, πως δηλαδή κυλάει το τρεχούμενο νερ ενς ποταμού, που ποτέ δεν ξαναγυρί-ζει στην κοίτη του. Mέσα απ τη μυστηριακή λατρεία του θεού Hλι-ου, οι ιερείς τους αντιμετώπιζαν τον χρνο σαν μια συνεχή, ρέουσα κυκλικά πρωταρχική ουσία, που α-νάγκαζε τον κσμο να λειτουργεί μέσα απ συνεχείς καταστροφές και αναγεννήσεις οι οποίες επανα-λαμβάνονταν κάθε 260 χρνια. Πάνω στα χνάρια των Mάγια, οι Aζτέκοιπροσδιρισαν το διάστημα ανάμεσα σε δύο διαδοχικές ανα-γεννήσεις του κσμου σε 52 χρ-νια, πιστεύοντας τι ανάμεσα στο τέλος αυτής της περιδου, μέσα α-π οδυνηρούς α-πνους «τοκετού», γεννιταν η νέα κοσμική περίοδος, μέσω της σύνδεσης των ετών των δύο περιδων. Στην μακρινή Iνδία, ο Bουδισμς δίδασκε τι ο εξωτερικς κσμος είναι το προϊν μιας συνεχούς, κυ-κλικής ροής χρνου. Σύμφωνα με τη βουδιστική άποψη, η αίσθηση της ουσιαστικής ύπαρξης των πραγμάτων αποτελεί μια ψευδαί-σθηση που οφείλεται στο γεγονς τι δημιουργούμε αυθαίρετες το-μές στη συνεχή και άτομο ροή του χρνου και του συντελουμένου ε-ντς αυτού «γίγνεσθαι». Σύμφωνα με την Iνδική φιλοσοφία, το Eγώ της ανθρώπινης ύπαρξης είναι το αποτέλεσμα της συνεχούς μετα-βολής πέντε σωματικών και ψυχι-κών καταστάσεων, των Skandhas, που, σύμφωνα με τη θεώρηση της βουδιστικής σχολής Xιναγιάνα, διαδέχονταν η μία την άλλη κάθε 1/6.400.099.080 του 24ώρου. H ανατολική μως φιλοσοφία δεν σταματά εδώ. Aπ τα Tα γνωρί-ζουμε τι οι ανατολικοί μυστικι-στές έβλεπαν, πολύ πριν ανατείλει η εποχή του Aϊνστάιν, την αδιατά-ραχτη εντητα χώρου και χρνου, έτσι ώστε οι δύο αυτές έννοιες να βρίσκονται σε μια διαρκή και συνε-χή σχέση αλληλεπίδρασης. Mε τον τρπο αυτ καμιά απ τις δύο δεν μπορούσε να υπάρχει χωρίς την άλλη.
Mέγας Bασίλειος,
Aγιος Aυγουστίνος
O Mέγας Bασίλειος (329-378 μ.X.), Eπίσκοπος Kαισαρείας της Πλάτωνας και Aριστοτέλης. Λεπτομέρεια απ τον πίνακα του Pαφαήλ (1483–1520) «H Σχολή των Aθηνών» (Pώμη, Bατικαν, Aίθουσα της Yπογρα-φής). Oι δύο φιλσοφοι, συσχετίζοντας το χρνο με τη φθορά των γήινων ορ-γανισμών, διατύπωσαν τη σκέψη της ευθύγραμμης και μη αναστρέψιμης εξέ-λιξής του. O Aριστοτέλης, μως, προχώρησε περισστερο προσθέτοντας τι «αντιλαμβανμαστε το χρνο, μνο ταν έχουμε έκδηλη κίνηση», γεγονς που μας πείθει τι υπήρχε απ ττε η αίσθηση της αδιευκρίνιστης εντητας του σχετικιστικού χωροχρνου.«O Aγιος Aυγουστίνος στο σπουδαστήρι του», πίνακας (λεπτομέρεια) του Bιτρε Kαρπάτσιο, (Bενετία, Σχολή των Σκλαβούνων). O Aγιος Aυγουστίνος προσπάθησε να αναλύσει τις ψυχολογικές διεργασίες με τις οποίες ο άνθρω-πος αισθάνεται το χρνο. Eπηρεασμένος απ την πλατωνική φιλοσοφία, διέ-κρινε την άχρονη θεία αιωνιτητα απ τη φθαρτή ουτοπία και την πλάνη της συνεχώς παρερχμενης χρονικτητας. Kυρίως, μως, γι’ αυτν, ο χρνος εί-ναι «διάταση ψυχής». O Mέγας Bασίλειος (329–378) εξη-γούσε, πολύ πριν απ τη σύγχρονη επιστήμη, τι ο χρνος, πως τον εν-νοούν οι άνθρωποι, δεν ταυτίζεται με την κίνηση, αλλά τη μετρά μέσω του φαινομένου της φθοράς που δη-μιουργεί (ψηφιδωτ του 12ου αιώνα απ την Kαπέλα Παλατίνα στο Πα-λέρμο – Πηγή: Πάπυρος Λαρούς Mπριτάνικα). Kαππαδοκίας και Aγιος της Aνατο-λικής και Δυτικής Xριστιανικής Eκκλησίας, με απλ και κατανοητ τρπο εξηγούσε, στην πρώτη του ομιλία στην Eξαήμερο, πολύ πριν απ τη σύγχρονη επιστήμη, τι ο χρνος, πως τον εννοούν οι άν-θρωποι, δεν ταυτίζεται με την κί-νηση, αλλά τη μετρά μέσω του φαι-νομένου της φθοράς που δημιουρ-γεί. Eτσι κατέληξε μέσω λογικών διεργασιών στο αυτ συμπέρασμα που καταλήγει σήμερα η Aστροφυ-σική, δηλαδή τι ο χρνος γεννή-θηκε μαζί με το ορατ Σύμπαν, δη-λαδή τον χώρο, δίνοντας συγχρ-νως μια εξαιρετική φιλοσοφική ερ-μηνεία της έννοιας «αρχή» σον α-φορά τη δημιουργία. Aναφέρει συ-γκεκριμένα ο μεγάλος πατέρας της Oρθδοξης Xριστιανικής Eκκλησίας: «... η ροή του χρνου, που πάντα βιάζεται, κυλά και φεύγει και ποτέ δεν θα πάψει το τρέξιμ της. Ή μή-πως δεν είναι έτσι ο χρνος; Tο παρελθν εξαφανίστηκε, το μέλ-λον δεν ήρθε ακμα και το παρν προτού το καταλάβουμε ξεφεύγει απ την αντίληψή μας... Xρειαζ-ταν λοιπν (ο χρνος) στα σώματα των ζώων και των φυτών, που είναι
απ κάποια ανάγκη έτσι δεμένα μ’ ένα ρεύμα και που συνέχονται απ την κίνηση που οδηγεί στη γένεση ή τη φθορά, να περιέχονται απ τη φύση του χρνου, που έχει ιδιαί-τερο χαρακτήρα ανάλογα με τα με-ταβαλλμενα». Eπίσης, σύμφωνα με τον Mεγάλο Bασιλείο, το Σύμπαν γεννήθηκε ά-χρονα, δηλαδή η έννοια των δια-στάσεων, του χρνου και σε επέ-κταση του αισθητού Eυκλείδειου χώρου, αποτελεί αποτέλεσμα της δημιουργίας του αισθητού Σύμπα-ντος. O Aγιος Aυγουστίνος (354-430 μ.X.), επίσκοπος Iππώνος της B. Aφρικής, ένας απ τους μεγαλύτε-ρους χριστιανούς φιλοσφους και πατέρας των θρησκευτικών ιδεών της Δύσης, ασχολήθηκε κι αυτς με την ουσία της δομής του χρ-νου, υιοθετώντας πολλές απ τις απψεις του Mεγάλου Bασιλείου. Oι ιδέες του, έχοντας ως αφετηρία τις περί χρνου απψεις του Πλά-τωνα και του Aριστοτέλη, στέκο-νται αναλυτικτερα στο θέμα της «βίωσης της χρονικτητας». Στο 11ο βιβλίο των «Eξομολογήσεων» (Confessiones, Kεφ. 14-37) περιέ-χεται μια θαυμάσια ανάλυση της έννοιας του χρνου. Θέτοντας το αρχικ ερώτημα, «Tι έπραττε ο Θε-ς πριν απ τη γέννηση του K-σμου;», κατέληγε και αυτς στη διαπίστωση τι ένα τέτοιο ερώτη-μα δεν έχει εννοιολογικ περιεχ-μενο, εφσον πριν απ τη δημι-ουργία του κσμου δεν υπήρχε η αίσθηση της ουσίας που οι άνθρω-ποι ονομάζουν χρνο. O χρνος και οι αιώνες δεν είναι παρά απο-τελέσματα της συνολικής δημι-ουργίας Tου. Για τον Θε δεν υ-πάρχει χρνος, αλλά αιωνιτητα με την έννοια της άχρονης παρου-σίας μέσα στην οποία δεν έχουν νημα οι έννοιες παρελθν, παρν και μέλλον. Πώς μως μπορεί να μετρηθεί ο χρνος εφσον βρίσκεται σε μια συνεχή ευθύγραμμη ροή; Σύμφωνα με τον Aγιο Aυγουστί-νο, έχουμε τη δυναττητα να με-τράμε μονάχα τα διαστήματα χρ-νου καθώς διέρχονται, γιατί εφ-σον ο χρνος παρέλθει δεν είναι δυνατν πια να μετρηθεί. O χρ-νος έρχεται απ το μέλλον, χαρά-ζει το παρν και εξαφανίζεται στο παρελθν. H διεύθυνση της ροής του χρνου, πως εκφράζεται μέ-σα απ αυτή τη φιλοσοφική άποψη, είναι μεγαλειώδης, εφσον στηρί-ζεται στην έννοια της σχετικής κί-νησης, που αναλύθηκε πολύ αργ-τερα. Σύμφωνα με τη θεώρηση αυ-τή, αν το «γίγνεσθαι» που φαίνεται να κινείται προς το μέλλον είναι α-κίνητο, ττε θα πρέπει η ακατά-παυστη ροή του χρνου να έχει ουσιαστικά αντίθετη κατεύθυνση, πορευμενη απ το μέλλον προς το παρελθν. Eνα άλλο αξιοσημείωτο στοιχείο της φιλοσοφικής αυτής θεώρησης του χρνου είναι η επισήμανση τι ο χρνος δεν μπορεί να ταυτίζεται με αυτή καθεαυτή την κίνηση, αλ-λά απλώς είναι το μέσον που, χρη-σιμοποιώντας το, μπορούμε να με-τρήσουμε την κίνηση. Tο τελικ συμπέρασμα λων αυτών των σκέ-ψεων ήταν τι ο χρνος δεν με-τριέται έξω απ την ψυχή αλλά μέ-σα σε αυτήν.
Kαντ, Nεύτων
Aπ λα τα προηγούμενα γίνεται κατανοητ τι δύο ήταν μέχρι ττε τα κύρια φιλοσοφικά συστήματα περιγραφής της φύσης του χρνου. Tο πρώτο υιοθετούσε την ιδέα της συνεχούς ανακύκλησης και το δεύ-τερο υπεράσπιζε τη γραμμική ακα-τάπαυστη ροή του προς το μέλλον. Mετά σκληρ αγώνα, περί τα μέσα του 18ου αιώνα, επικράτησε στην Eυρώπη η θεωρία του γραμμικού χρνου, κυρίως κάτω απ το βάρος των απψεων του Iμμάνουελ Kαντ (1724-1804). O Kαντ αρνιταν την αντικειμενι-κή ύπαρξη της αρχής της αιτιτη-τας, που είχε διατυπωθεί πριν απ 100 χρνια απ τον Kαρτέσιο (1596-1650), και ήθελε τίποτα να μην γίνε-ται απ το μηδέν. Σύμφωνα με την άποψή του, ο χρνος και ο χώρος δεν αποτελούν ιδιτητες της φύ-σης, αλλά δυναττητες της ανθρώ-πινης γνωστικής ικαντητας. Δηλα-δή ο χρνος, σύμφωνα με τον Kαντ, είναι ένα υποκειμενικ μέσο γνώ-σης των πραγμάτων. Πέρα μως απ τις αντιλήψεις του Kαντ, ο αντικειμενικς χρνος για τον Iσαάκ Nεύτωνα (1642-1727) εξαρτάται απ το χώρο μέσα στον οποίο εξελίσσεται. Kατά τον Nεύ-τωνα, ο απλυτος μαθηματικς ή α-ληθινς χρνος έχει αφ’ εαυτού του την ιδιτητα να ρέει ομαλά. Xά-ρη στο φαινμενο της κίνησης, που γεννά το μέγεθος της ταχύτητας, μας δίνεται η δυναττητα να κά-νουμε φανταστικές τομές στη συ-νεχή ροή του, δημιουργώντας την ψευδαίσθηση της ύπαρξης πεπερα-σμένων κομματιών χρνου που κα-λύπτονται κάτω απ τον γενικ ρο διάρκεια. H έννοια της διάρκειας α-ντικαθιστά στην καθημερινή μας ζωή τον απλυτο, αληθιν και συνε-χώς ρέοντα χρνο και μετριέται σε ώρες, ημέρες, μήνες και χρνια. Oι νμοι του Nεύτωνα ορίζουν τι η ταχύτητα ενς σώματος, αν πάνω του δεν επενεργούν εξωτερικές δυ-νάμεις, παραμένει σταθερή. Δηλα-δή το απλ μηχανικ ρολι του σπι-τιού μας είναι καλ, αν οι δείκτες του σε ίσους χρνους διανύουν ίσα τξα πάνω στον 12ωρο κύκλο του. Tι είναι λοιπν επιτέλους ο Xρ-νος. Aσφαλώς η σύγχρονη επιστή-μη και διανηση δεν έχουν πει την τελευταία τους λέξη. Tελευταία λέ-ξη μως δεν υπάρχει ταν προσπα-θούμε να προσεγγίσουμε το Θε χρησιμοποιώντας τα μοναδικά θεϊ-κά στοιχεία μας: την ψυχή και τον νου μας. Bιβλιογραφία:Θεοδοσίου Σ., Δανέζης M., «Mετρώντας τον Aχρονο Xρνο. O Xρ-νος στην Aστρονομία», Eκδσεις «Δίαυ-λος», Aθήνα 1994. Συνέχεια απ την 3η σελίδα Πέτρινο ημερολγιο των Aζτέκων. Στο κέντρο, αναπαράσταση του σημερινού κσμου, δηλαδή της «εποχής του πέμπτου Hλιου». Πλαισιώνεται απ σκηνές που αναπαριστούν τις τέσσερις προηγούμενες εποχές. Aριστερά: O Iσαάκ Nεύτων, 1642–1727, κατά τον οποίο ο αντικειμενικς χρνος εξαρτάται απ το χώρο που εξελίσ-σεται. Δεξιά: O Iμμάνουελ Kαντ, 1724–1804 (ελαιογραφία του Becker, 1768). Yπ το βάρος των απψεών του επικρά-τησε στην Eυρώπη η θεωρία του γραμμικού χρνου.Tης Mάρως K. Παπαθανασίου Δρος Mαθηματικών, δρος Bυζαντινολογίας, Eπίκ. Kαθηγητρίας Tμήμ. Mαθηματικών Πανεπιστημίου Aθηνών H ΓOHTEIA της ελληνικής μυθολο-γίας πηγάζει τσο απ τα χαρακτηρι-στικά των ανθρωπομορφικών θεών της, τα οποία μας διασώζει η αρχαία ελληνική τέχνη, σο και απ τη μυ-στηριακή υφή των μύθων της. Aυτή τη γοητεία αισθάνονται ιδιαιτέρως σοι μελετούν τους κοσμογονικούς μύθους της και ανακαλύπτουν σε αυτούς την οξυδέρκεια και το πνεύ-μα των αρχαίων στην προσπάθειά τους να περιγράψουν τη δημιουργία, την εξέλιξη και τη λειτουργία του κ-σμου. Mύθος και λγος διαπλέκονται κατά τέτοιον τρπον, ώστε η αλή-θεια να διαφαίνεται κάτω απ τη μυ-θική διήγηση. Aυτ υπονοεί το Mύ-θος λγος ψευδής, εικονίζων την α-λήθειαν στο λεξικν Σουίδα. H ησι-δειος θεογονία, ο κύκλος των ορφι-κών μύθων και ύμνων και σχετικές α-ναφορές στους αρχαίους συγγρφείς μας δίνουν τη δυναττητα να α-ναγνωρίσουμε και να αποκαλύψουμε τα πολλά πρσωπα του χρνου.
Oρφική Θεογονία
Στην ορφική θεογονία ο Xρνος γεννάται απ την ύλη και το ύδωρ· η ύλη είναι φύσει σκεδαστή και το ύ-δωρ κολλητικν τε και συνεκτικν. Θα μπορούσαμε να τα αντιστοιχί-σουμε στη φιλτητα και το νείκος και του Eμπεδοκλέους, τα οποία ως έλ-ξη και άπωση συνυπάρχουν μέσα στο σύμπαν και δρώντας ανταγωνιστι-κώς προκαλούν τη δημιουργία και την καταστροφή των μερών του και ρυθμίζουν τις κινήσεις τους. Aυτά υ-ποδηλώνουν την ιδέα της συσχετί-σεως των εννοιών χώρου και χρνου ως ευρέος γενικού πλαισίου, που συντελούνται έκτοτε «εν χρνω» οι εν γένει μεταβολές του περιβάλλο-ντος χώρου (θεωρούμενες ως κινή-σεις ή μεταβολές της ύλης), ιδιαιτέ-ρως δε η δημιουργία και η φθορά των ζώντων ντων. Aυτ εννοεί ο Πρκλος, λέγων Oρφεύς την πρώτην πάντων αιτίαν Xρνον καλεί. Aυτς ο χρνος μπορεί να αποκληθεί κοσμο-λογικς, εφσον αναφέρεται στα αρ-χικά αίτια και τις απαρχές της δημι-ουργίας. Kατπιν ο Xρνος (ή Hρακλής) ε-νώνεται με την Aνάγκη ή Aδράστεια, η οποία ως προσωποποίηση της νο-μοτέλειας, δηλαδή του συνλου των φυσικών νμων, απ την ισχύ των ο-ποίων ουδείς δύναται να διαφύγει, «εκτείνεται σε ολκληρον τον κσμο και αγγίζει τα πέρατά του». Φαίνεται, λοιπν, τι η συζεύξη αυτή σημαίνει τι η εν χρνω εξέλιξη του κσμου γίνεται βάσει μιας πανίσχυρης νομο-τέλειας. Xρνος και Aνάγκη γεννούν τον νοτερνAιθέρα, το απείρονXάος και ο ομιχλώδεςEρεβος, λα μαζί μια ει-κνα της πρωταρχικής καταστάσεως του κσμου: Yπήρχε ένας απέρα-ντος, υγρς και ακαθριστος χώρος, που ο Xρνος κατεσκεύασε ένα τε-ράστιο ασημφεγγο Ων, το οποίο περιείχε λη την έμψυχη ύλη, την ο-ποία αποτελούσαν τέσσερα στοιχεία. Aρχικώς λα ευρίσκοντο σε διαρκή άτακτη κίνηση, με αποτέλεσμα μυ-ριάδες ατελείς αναμίξεις των στοι-χείων να χύνονται πάνω σε άλλες και να τις διαλύουν. Oμως, με την πάρο-δο του χρνου η φυσική κίνηση άρχι-σε να γίνεται με τάξη και η ύλη «ε-γέννησε ως ων τν ουρανν, ο ο-ποίος μοιάζει με σφαίρα και περιέχει τα πάντα». Tο κοσμογονικ αυγ πε-ριέχει άρρενες και θήλεις φύσεις, υ-ποδήλωση των αναπαραγωγικών διοτήτων του κσμου μας. Tέτοιες ι-δέες ευρίσκονται επίσης στον Eμπε-Συνέχεια στην 6η σελίδαO Xρνος στην ελληνική μυθολογία
Oι προσωποποιήσεις του στην Oρφική λατρεία και τη Θεογονία του Hσιδου
O θες Φάνης με πανθεϊστικά χαρακτηριστικά και σύμβολα (ως Πρωτγονος, Xρνος, Hλιος, Zευς, Δινυσος, Παν) μέσα σε ωοειδή ζωδιακ, που συμβολίζει το κοσμογονικ αβγ. Aνάγλυφο του 2ου τετάρτου του B΄ αι. μ.X. (Mουσείο της Mοδένας).δοκλή, τον Λεύκιππο και τον Δημ-κριτο. Oταν ο Xρνος έσπασε το κοσμο-γονικ αυγ, απ τα δύο ημίση του γεννήθηκαν ο Oυρανς και η Γαία, ε-νώ απ το εσωτερικ του ξεπήδησε ένας θες αρρενθηλυς,ον Φάνητα Oρφεύς καλεί, τι αυτού φανέντος το παν εξ αυτού έλαμψε.O Φάνης εί-ναι η πρωταρχική πηγή φωτς, ο πρωτογεννημένος ήλιος (πρωτγο-νος Φαέθων), ο οποίος με τις ακτίνες του στέλνει το φως προς λες τις κατευθύνσεις μέσα στον κσμο. Eί-ναι ο δημιουργς πάντων και ο πρώ-τος βασιλεύς του κσμου· είναι ο Πρωτγονος (ή Zευς ή Παν ή Hρικε-παίος ή Eρως ή Mήτις), ο οποίος «γεννήθηκε απ το Ων και πλανάται στον αιθέρα χαίροντας με τις χρυσές φτερούγες του· είναι το λαμπρ βλα-στάρι που διέλυσε το σκτος της ο-μίχλης, καθώς περιφερταν με κινή-σεις των πτερύγων του προς λες τις διευθύνσεις μέσα στον κσμο, φέροντας το λαμπρ ιερ φως». Aυ-τά τα χαρακτηριστικά μαζί με τις ζω-οποιές και αναζωογονητικές δυνά-μεις του οδηγούν στην ταύτισή του με τον Hλιο, του οποίου οι δύο φαι-νμενες κινήσεις στον ουραν παρέ-χουν τις δύο βασικές μονάδες με-τρήσεως του χρνου, το ημερονύ-κτιο και το έτος. Γι’ αυτ και ο Xρ-νος, ο οποίος γεννάται απ το ύδωρ και την ύλη, είναι πτερωτς, εφσον μετρείται με τις κινήσεις του Hλίου, και αγήραοςδιτι ουδέποτε παύει η κίνηση του ηλίου στον ουραν.
Kρνος – χρνος
Tο ζεύγος των θεών Oυρανού και Γαίας έχασε την ηγεμονία των θεών, ταν ο Kρνος τους εχώρισε, αποτέ-μνοντας τα αιδοία του πατρς του· δηλαδή, ταν με την πάροδο του χρνου διαμορφώθηκε η Γη, και έτσι αποχωρίσθηκε φυσικώς απ τον ου-ραν. Γι’ αυτ στην ησιδειο θεογο-νία «η Γη γέννησε πρώτα ίσον με τον εαυτν της στον αστερεντα ουρα-ν, για να την περιβάλλη και να γίνη αυτή το αιώνιο στερε βάθρο των μακάρων θεών». O Kρνος – χρνος αποτελεί το νέο πλαίσιο εξελίξεως του κσμου, γι’ αυτ «έχει δεσμούς αρρήκτους σε λο τον απέραντο κ-σμο και κατοικεί σε λα του τα μέ-ρη»· ο ίδιος πάλιν «δαπανά τα πάντα και τα αυξάνει»· είναι αυτοφυής, παγγενέτωρ, και παμφάγος, ως πλαί-σιο δημιουργίας και καταστροφής των πάντων. Στους μύθους το υπέρτατον Θείον προσωποποιείται στον Δία· γι’ αυτ μνο ο Zευς διαφεύγει την κατάπο-ση απ τον Kρνο–χρνο, τον οποίον εκθρονίζει με τον ίδιο τρπο ακρω-τηριασμού. Mλις ο Zευς αναλαμβά-νει την ηγεμονία των θεών, καταπί-νει τον αρρενθηλη Eρωτα–Φάνη-τα–Mήτιν, για να εγκλείσει και να εν-σωματώσει μέσα του τη δημιουργική δύναμή του και τα αρχέτυπα της δη-μιουργίας. Aυτ υπονοείται στο τι ο Zευς μετεβλήθη σε Eρωτα προκειμέ-νου να δημιουργήσει ή τι κατάπιε την πρώτη σύζυγ του, την πάνσοφη Mήτιν. Eτσι η υλική δημιουργία του κσμου συντελείται εν χρνω απ έ-ναν πάνσοφο και δημιουργικ θε, ο οποίος κυριαρχεί πάνω στο χρνο αλλά και ταυτίζεται με αυτ ως κυ-ρίαρχος της δημιουργίας και της ε-ξελίξεως του κσμου.Aλλες
προσωποποιήσεις
του χρνου
Aλλη προσωποποίηση της εννοίας του χρνου είναι ο Hρακλής, ο οποί-ος αποκαλείται μεγασθενής, άλκιμος Tιτάν, παγγενέτωρ, παμφάγος και εί-Συνέχεια απ την 5η σελίδα O Προμηθέας δεμένος «αλύκτησι δεσμοίς» στα πδια και με τα χέρια πίσω σε πάσσαλο. Mπροστά του ο Hρακλής το-ξεύει τον πελώριο αετ, που ορμάει να καταφάει το συκώτι του Tιτάνα. Mεταξύ των ευεργεσιών με τις οποίες ο Προ-μηθέας έβγαλε τους ανθρώπους απ την άγνοια, ήταν και η διδαχή της αστρονομίας. Tους δίδαξε τα σημεία του χει-μώνα, της άνοιξης και του θέρους, δηλαδή τα ηλιοστάσια και τις ισημερίες, τις επιτολές και τις δύσεις των αστέρων. (Πρωτοαττικς κρατήρας. Σχέδιο, 610 π.X. περίπου. Aθήνα, Aρχαιολογικ Mουσείο). H «Φαεινή» Σελήνη μέσα στο άρμα της που το σέρνουν δύο φτερωτά άλογα, ταξιδεύει πάνω απ τα κύματα. Tο ολ-γιομο φεγγάρι φωτίζει το κεφάλι της, ενώ δύο άστρα λαμπυρίζουν στα δεξιά και στα αριστερά της. (Eσωτερικ ερυ-θρμορφης κύλικας. Γύρω στο 490 π.X., Staatliche Museen, Bερολίνο – φωτ.: «Eλληνική μυθολογία. Oι Θεοί», εκδ. «Eκδοτική Aθηνών, Aθήνα 1986).ναι γαίης βλάστημα φέριστον, πως ο Kρνος. Oι μύθοι τον παρουσιά-ζουν ως εκτελεστή μεγάλων άθλων, που συνίστανται ουσιαστικά στην κα-ταδίωξη και εξαφάνιση των αγρίων φυλών. Aυτά πρέπει να ερμηνευ-θούν ως αποτελέσματα της επενερ-γείας του χρνου, αφού ως γεγον-τα συντελέσθησαν κατά την πάροδο πολλών αιώνων. Aπ φυσικής πλευράς, ο Hρακλής φαίνεται να ταυτίζεται με τον Hλιο, πως συνάγεται απ τις επονομα-σίες και τις ιδιτητές του: Tιτάν, πα-τήρ χρνου, αυτοφυής, ακάμας, -πως ο Hλιος, και τοξτης, μάντις -πως ο Aπλλων. H άποψη αυτή ενι-σχύεται απ τους στίχους του ύμνου του, κατά τους οποίους ο Hρακλής «περιστρέφει γύρω απ το κεφάλι μας την αυγή και την μαύρη νύκτα, καθώς διέρχεται δώδεκα άθλους α-π την ανατολή έως την δύση». Mπορούμε λοιπν να συμπεράνου-με, τι οι δώδεκα άθλοι του, τους ο-ποίους εκτελεί ως Hρακλής, αναφέ-ρονται στους δώδεκα ζωδιακούς α-στερισμούς, τους οποίους διατρέχει ως Hλιος σε ένα χρνο. Tτε το απ αντολιών άχρι δυσμών έχει σημασία τοπική, δηλαδή οι άθλοι εκτελούνται σε παγκσμια έκταση. Γονείς του Hρακλέους είναι ο Zευς και η Aλκμήνη. H προσφώνηση αθάνατε Zευπρος τον Hλιο στον ορ-φικ ύμνο του δείχνει τι ο Hλιος ως ζωοδτης αποτελεί εικνα του Δις. Eπιπλέον το νομα Aλκμήνη, ως σύνθετο απ τις λέξεις «αλκή» και «μήνη», σημαίνει την ισχυρή σελήνη. Aλλ’ η Mήνη–Σελήνη είναι μήτηρ χρνου, εφσον οι διαφορετικές μορφές–φάσεις της καθορίζουν τη διάρκεια της τρίτης μονάδος μέτρη-σης του χρνου, του σεληνιακού μη-νς. Eίναι ο αρρενοθήλυς θες Mην (ή η Mήνη), εφσον τα αντιθέτων δι-ευθύνσεων κέρατα του σεληνιακού μηνίσκου στα δύο ημίση του μηνς ενοποιούνται στη φάση της πανσε-λήνου. Eπομένως ο Hρακλής ως χρνος συμβατικς και ιστορικς εί-ναι γέννημα του Hλίου και της Σελή-νης, δηλαδή μετράται βάσει των πε-ριοδικών κινήσεών του. H επίκληση σεμνέ Προμηθεύπρος τον Kρνο στον ορφικ ύμνο του, ο-δηγεί επίσης στη συσχέτιση χρνου και Προμηθέως. Στη Θεογονία του Hσιδου ο Προμηθεύς χαρίζει στους ανθρώπους τη φλγα του πυρς και στον Προμηθέα δεσμώτη του Aισχύ-λου απαριθμεί τις ευεργεσίες του προς τους ανθρώπους με τις οποίες τους έβγαλε απ την άγνοια: «Tους έμαθε να χτίζουν σπίτια, να ζεύουν ζώα, να κάνουν καράβια· τους εδίδα-ξε την ιατρική, τους τρπους της μα-ντικής και γενικώς λες τις τέχνες. Iδιαιτέρως, τους εδίδαξε την αστρο-νομία: Tα σημεία του χειμώνος, της ανοίξεως και του θέρους, δηλαδή τα ηλιοστάσιο και τις ισημερίες, τις επι-τολές και τις δύσεις των αστέρων· τους έμαθε επίσης τη σοφία των α-ριθμών και τις συνθέσεις των γραμ-μάτων». Aυτά αποτελούν επιτεύγμα-τα του ανθρώπου κατά την εξέλιξή του στη διάρκεια πολλών χιλιετιών, αφτου αυτς εμφανίστηκε στη γη και ιδαιτέρως απ την εποχή της α-φής του πυρς. Eπομένως,ο Xρ-νος–Προμηθεύς με το πέρασμά του χάρισε στην ανθρωπτητα λες τις ανακαλύψεις, λες τις τέχνες και τις επιστήμες, και έγινε ο ευεργέτης του ανθρωπίνου γένους. Tέλος, η ταύτιση του Διονύσου με τον Φάνητα–Πρωτγονο, τον Δία, τον Hλιο και τον Πάνα (αγλαέ Zευ, Δινυσε... Hλιε παγγενέτορ, Παν αι-λε) είναι το κλειδί της κατανοήσεως της σημασίας του χρνου στη ζωή μας και ιδιαιτέρως στην τέλεση των μυστηρίων σε καθορισμένες ημερο-μηνίες μέσα στο έτος, το οποίο γίνε-ται αντιληπτ ως διαδοχή των τεσ-σάρων εποχών. Tο σώμα του Διονύ-σου είναι «μίμημα περικλυτού (ξα-κουστού) ηελίοιο» και επάνω του φέ-ρει «πολύστικτον» δέρμα μικρού ε-λαφιού (νεβρς), το οποίο συμβολί-ζει τον έναστρο ουραν (άστρων δαιδαλέων μίμημα). Aλλά ο Δινυσος δεν είναι μνον ουράνιος αλλά και χθνιος, ως θνήσκων θες της βλα-στησης.
Δαίμων Eνιαυτς
Γης βλάστημα φέριστον ο χρ-νος, σχετίζεται με τη βλάστηση και τις γεωργικές εργασίες, απ τις ο-ποίες εξαρτάται η ζωή του ανθρώ-που. O Hλιος διατρέχοντας τον ζω-διακ σε ένα έτος συμπληρώνει έ-να πλήρη κύκλο στον ουραν, του οποίου κάποιο σημείο θεωρούμε αρχήν και τέλος του. Oταν ο Hλιος διέρχεται απ αυτ το σημείο, ττε «γεννάται» το πνεύμα του έτους, ο Δαίμων Eνι-αυτς (=Eνι-αυτς που επιστρέφει στον εαυτν του), ο οποίος μοιάζει με ουροβρον φιν (=φίδι που δα-γκώνει την ουρά του). Aλλά κάθε τι που γεννάται, αυξάνει, ακμάζει και τελικώς πεθαίνει. Eτσι και ο Δαί-μων Eνιαυτς διατρέχει λο τον κύκλο της ζωής του στον ίδιο χρ-νο, που ο Hλιος διατρέχει τον κύ-κλο του ζωδιακού. Kαθώς μως πε-θαίνει ένας Δαίμων Eνιαυτς, ένας άλλος αρχίζει τη ζωή του, πάλι για ένα χρνο. Oι άνθρωποι θέλουν πάντοτε μια καλή νέα χρονιά, στην οποία η γη να φέρει πολλούς καρπούς, να γεννηθούν πολλά και γερά παιδιά και ζώα, και λοι να είναι ευτυχι-σμένοι. Tο πέρασμα απ το παλαι στο νέο έτος γίνεται με τα «ευετη-ριακά δρώμενα», δηλαδή τις τελε-τουργίες που εξασφαλίζουν τις προϋποθέσεις για μια καλή χρονιά. Eίναι τα έθιμα της Πρωτοχρονιάς, πολύτιμη κληρονομιά της αρχαι-τητος, με τα οποία διώχνουμε κυ-ριολεκτικώς το θνήσκοντα βλαστι-κ θε μας, τον παλαι χρνο, τον γέροντα Δαίμονα Eνιαυτ, και υ-ποδεχμεθα το νέο χρνο, το νεα-ρ και ωνεα-ραίο Δαίμονα Eνιαυτ, με την ελπίδα της ευτυχίας: Γέρε χρνε φύγε τώρα, πάει η δι-κή σου η σειρά, ήρθ’ ο νέος με τα δώρα, με τρα-γούδια με χαρά. Kαλή Xρονιά! Bιβλιογραφία: Aισχύλου, «Προμηθεύς δεσμώτης», στ. 436–506. Hσιδου «Θεογονία», στ. 116–128, 176–182, 565–567.O Kern, «Orphicorum Fragmenta», Weid-mann, Berlin, 1922.
G. Quandt, «Orphei Hymni», Weidmann, Berlin, 1962. Π. Λεκατσά, «Eρως», Δίφρος, Aθήνα 1963. Π. Λεκατσά, «Δινυσος», Σχ. Mωραΐτη, Ψυ-χικ 1971. M. K. Παπαθανασίου, «Kοσμολογικαί και κοσμογονικαί αντιλήψεις εις την Eλλάδα κατά την B΄ χιλετ. π.X.», διδακτ. διατριβή, Aθήνα 1978. O Hλιος ως βασιλεύς επάνω στο άρμα του μέσα σε ένα σύστημα ομκεντρων κυκλικών δακτυλίων με τις ονομασίες και τις παραστάσεις των ωρών, των μηνών και των δώδεκα ζωδίων. (Bατικανή Bιβλιοθήκη, Kώδιξ ελλ. αρ. 1291 (περί το 920), φύλλο 9α).
Δευκίου μηνς
H καταγραφή ημερολογιακού χρνου στις μυκηναϊκές πινακίδες Γραμμικής B γραφής
Tου Xρήστου Mπουλώτη
Aρχαιολγου στο Kέντρον Eρεύνης της Aρχαιτητος της Aκαδημίας Aθηνών
O XPONOΣ, που ρέει άφθονος, δη-ρς, στα ομηρικά έπη, ενώ σημαίνει την αφήγηση σαν απαραίτητος ρος της –οι δύο άλλοι ροι: τπος και πλοκή–, ο ίδιος δεν σημαίνεται, δεν ονοματοθετείται στην κύκλια ημερο-λογιακή του κίνηση. Kαμιά διαφορο-ποιητική απαρίθμηση διαδοχικών η-μερών, κανενς μηνς το νομα. Mνον ο γενικευτικς χωρισμς του μήνα στα δυο, μην ιστάμενοςκαι μην φθίνων. Aυτ λο κι λο. Kαι τούτο έδωσε λαβή στον M. Nilsson, τον χαλκέντερο μελετητή της αρχαίας ελληνικής θρησκείας, να προωθήσει το 1918 την άποψη τι οι Eλληνες των ομηρικών χρνων δεν είχαν α-κμη προχωρήσει στην ονοματοθε-σία μηνών, ονοματοθεονοματοθε-σία που, κατά τη γνώμη του, δεν θα πρέπει να έγι-νε πριν απ τον 7ο ή έστω, μετά βίας, τον 8ο αιώνα π.X. Tο γεγονς μάλι-στα τι οι μήνες μάλι-στα διάφορα τοπικά ημερολγια της ιστορικής εποχής, -πως λγου χάρη το αττικ, πήραν το νομά τους απ μεγάλες, σημαίνου-σες, γιορτές (π.χ. Aνθεστηριών – Aνθεστήρια, Θαργηλιών – Θαργή-λια), τον οδήγησε στην εύλογη σκέ-ψη τι το ελληνικ ημερολγιο –θρη-σκευτικ στην καταγωγή και τον χα-ρακτήρα του– θα πρέπει να εξελί-χθηκε κάτω απ ιερατικ έλεγχο, και πιο συγκεκριμένα με την επενέργεια του ιερατείου των Δελφών. Aκμη και τον μοναδικ μήνα –Ληναιών–, που ονοματίζει ο Hσίοδος στο Eργα και Hμέραι (στ. 504), τον θεώρησε ο Nilsson μεταγενέστερο στοιχείο, εμ-βλιμο. Oσο μως αληθεύει πως Oμηρος και Hσίοδος μας δίνουν ελάχιστες πληροφορίες για τη θέσπιση σελη-νο–ηλιακού ημερολογίου, άλλο τσο θα ξένιζε η απουσία του, η μη ονομα-τοθετημένη χρήση μηνών απ’ τους συγκαιρινούς τους, ιδίως αν συνυπο-λογίσουμε το λαμπρ παρελθν της 2ης χιλιετίας, τα στιβαρά δηλαδή αυ-λικά μορφώματα της μινωικής Kρή-της και Kρή-της μυκηναϊκής Eλλάδας που, μέσα απ τους διαύλους της πολιτισμικής συνέχειας, κληροδτη-σαν στους επερχμενους ουκ ολίγα σε επίπεδο υλικού πολιτισμού, θε-σμών και θρησκευτικής έκφρασης. Bάσιμες αντιρρήσεις στην απψη του Nilsson ως προς το ψιμον του ελληνικού ημερολογίου διατύπωσε πρώτος ο ελληνιστής G. Thomson το 1943, σε άρθρο του με τίτλο «The Greek Calendar», που, μεταξύ άλ-λων, υποστήριξε έμμεσα, πλην μως πειστικά, τη μυκηναϊκή καταγωγή του. Tη σιωπή του Oμήρου, ειδικτε-ρα, στο θέμα των μηνών ερμήνευσε σωστά ως συστοιχιζμενη απλυτα με το πνεύμα της επικής παράδοσης, η οποία, στοχεύοντας στην ανασύν-θεση ενς ηρωικού παρελθντος, ε-ξιδανικευμένου και ενοποιητικού, α-πέφυγε επιμελώς να εγκολπωθεί θε-σμούς με πρσκαιρο μνον ή τοπικ ενδιαφέρον. Tέτοια θα ήταν ασφα-λώς και η περίπτωση του ημερολογί-ου, αφού, στη διατοπική του ποικιλ-τητα, τα ονματα μηνών δεν θα εμ-φανίζονταν παντού τα ίδια, αλλά θα κυμαίνονταν ανάλογα με τις π-λεις–κράτη, πως εξάλλου αργτερα και οι νομισματικές κοπές τους. Oσο για τον Hσίοδο, η μνεία του ονμα-τος ημερολογιακών μηνών, που θα περίμενε κανείς στο Eργα και Hμέ-ραι, ήταν πρακτικά άχρηστη για τους σκοπούς του συγκεκριμένου ποιήμα-τος. Για τη δήλωση του ακριβούς χρνου, κατά τον οποίο έπρεπε να α-ναληφθούν οι λογής, εποχικά περι-γραφμενες αγροτικές ασχολίες, προσφέρονταν καλύτερα οι αναφο-ρές στο ηλιακ έτος, στις εμφανείς δηλαδή ετήσιες κινήσεις αστέρων και αστερισμών.
Oι μήνες Kνωσού
και Πύλου
Tον Thomson και σους ακμη πί-στευαν στο προϊστορικ ριζοβλημα του ελληνικού ημερολογίου ήρθε το 1952 να δικαιώσει πέρα για πέρα η α-ποκρυπτογράφηση απ τον M. Ventris της λεγμενης Γραμμικής B γραφής. Στα παλαιτερα σωζμενα κείμενα ελληνικής λαλιάς, χαραγμέ-να με την εν λγω συλλαβογράμμα-τη γραφή πάνω σε πήλινες πινακίδες –ως επί το πλείστον του 13ου αιώνα π.X.–, η δήλωση μονάδων χρνου κρινταν, κατά περίπτωση, απαραί-τητη για τις ανάγκες συστηματικής αρχειοθέτησης, μιας και επρκειτο στην ουσία για «λογιστικά» κατάστι-χα των οικονομικών δοσοληψιών των ανακτρων. Eτσι, παρά την αποσπασματικτη-τά τους, τα αρχεία Kνωσού και Πύ-λου πιστοποιούν πλέον ρητά την η-μερολογιακή ρυθμολγηση του μυ-κηναϊκού έτους, τον μερισμ του σε μήνες, με τα ονματά τους, αναγρα-φμενα κάθε φορά σε πτώση γενική στην κορυφή των καταστίχων ως ε-πικεφαλίδες, να συνοδεύονται συνή-θως με το προσδιοριστικ me–no= μηνς. Eπτά τέτοιοι μήνες είναι γνωστοί απ την Kνωσ: ka–ra–e–ri–jo ( Kλά-ριος;), wo–de–wi–jo(FορδήFιος =μή-νας των ρδων), di–wi–jo–jo (ΔίFιος), de–u–ki–jo–jo (Δεύκιος), rapa–to( Λά-πατος), a–ma–ko–to (Aμακτς;) – το νομα του έβδομου ντας σε ελλει-πτική διατήρηση. Oι πινακίδες της Πύλου, πιο φει-δωλές απ την άποψη αυτή, μας πα-ραδίδουν τα ονματα τριών μνο μη-νών: po–ro–wi–to(πλωFιστς=μήνας της ναυσιπλοΐας), ki–ri–ti–jo–jo( Kρί-θιος), pa–ki–ja–ni–jo–jo ( Σφαγιά-νιος). Oύτε η μεταγραφή των ονομάτων λων των παραπάνω μηνών απ τη συλλαβογραφική τους μορφή στην αλφαβητική ελληνική ούτε η ερμη-νεία τους βρίσκουν πάντα ομγνωμους τους μυκηνολγους. Oπως -μως και να έχουν τα πράγματα, δεν γίνεται να παραβλέψει κανείς τις χτυπητές αντιστοιχίες τους με τη φυσιογνωμία των ημερολογίων της ι-στορικής εποχής. Kαι πρώτα απ λα η διαπίστωση ονοματοθετικών απο-κλίσεων απ επικράτεια σε επικρά-τεια, η ύπαρξη δηλαδή τοπικών ημε-ρολογίων, αρθρωμένων προφανώς πάνω σε μια κοινή βάση μέτρησης του χρνου. Kανένα απ τα ονματα μηνών της Kνωσού δεν διασταυρώ-νεται με τα μαρτυρημένα στο πυλια-κ μηνολγιο, του οποίου μάλιστα ο μήνας Σφαγιάνιος, έλκοντας το νο-μά του σαφώς απ το εκεί μεγάλο ιε-ρ, την Σφαγιάνα(pa–ki–ja–na), ήταν δεσμευτικά τοπικς. Mε αυτά τα δε-Aριστερά: πήλινη πινακίδα Γραμμι-κής B γραφής απ το ανάκτορο της Kνωσού. Mετά τη δήλωση του μηνς στην επικεφαλίδα καταστιχογρα-φούνται προσφο-ρές λαδιού σε διάφορες θετη-τες, καθώς και στην ιέρεια των ανέμων. Kάτω: η επικεφα-λίδα της παραπά-νω πινακίδας με την οποία δηλώ-νεται ο μήνας (Δεύκιος), κατά τον οποίο έγιναν οι σχετικές αποστολές απ το ανάκτορο (Mουσείο Hρακλείου).Σχεδιαστική απδοση της σφενδνης δύο χρυσών σφραγιστικών δαχτυλιδιών με θρησκευτικές σκηνές. Στον ουραν, ακτινωτς ήλιος. Aριστερά: απ τη Θή-βα, 15ος αι. π.X., Mουσείο Mπενάκη. Δεξιά: απ την Kρήτη(;), 15ος αι. π.X., Bερολίνο. δομένα είναι εύλογο να προεξοφλή-σουμε τι παρμοιες αποκλίσεις στην ονοματοθεσία μηνών θα πα-ρουσίαζαν και τα ημερολγια των άλλων μεγάλων μυκηναϊκών επικρα-τειών πως η Aργολίδα και η Bοιω-τία, με επίκεντρο τις Mυκήνες και τη Θήβα αντίστοιχα. Oι θρησκευτικές συνδηλώσεις των μηνολογίων Kνωσού και Πύλου είναι το δεύτερο εμφανές στοιχείο σύγκλισής τους με τα ημερολγια της ιστορικής εποχής. Mέσα απ τον ίδιο ονοματοθετικ μηχανισμ, κάποιοι μήνες ονοματίζονται απ θετητες, σημαίνοντας ιερά ή γιορτές που, λα μαζί, στην ημερο-λογιακή τους συνάρτηση, συνέτει-ναν στην ιερή σηματοδτηση του έτους, εμφαίνοντας συνάμα τους κύριους σταθμούς του εορτολογί-ου. Στην Kνωσ, ο ΔίFιος λγου χάρη, δεν μπορεί παρά να ήταν ο μήνας της πιο σημαντικής γιορτής του Δία, ενώ κατά τον μήνα FoρδήFιο θα ετελείτο η σχετική γιορτή των ρδων, πως αντίστοι-χα ο Σφαγιάνιοςτης Πύλου θα ή-ταν ο μήνας της κορυφαίας γιορ-τής του ομώνυμου τοπικού ιερού, κι ο ΠλωFιστς, ως μήνας έναρξης της ναυσιπλοΐας, θα άνοιγε με πάν-δημες ιεροπραξίες. Tην απδειξη, ωστσο, για τη μυ-κηναϊκή καταγωγή του ελληνικού η-μερολογίου μάς δίνει, πιστεύω, η ε-πιβίωση του ονματος δύο, ή ίσως τριών, κνωσιακών μηνών στα ημερο-λγια της ιστορικής εποχής: τον Λά-πατο τον ξαναβρίσκουμε, πολλούς αιώνες αργτερα, ως μήνα αρκαδικ, σε μια επιγραφή του Oρχομενού, ε-νώ ο ΔίFios, αντίστοιχα με τη θέση του κορυφαίου των θεών στο ολυ-μπιακ πάνθεο, απαντά σε περισσ-τερα τοπικά ημερολγια, πως της Mακεδονίας, της Aιτωλίας, της Λέ-σβου κ.ά. O Kλάριος, τέλος, αν ευ-σταθεί τούτη η μεταγραφή του, θα εύρισκε το πάρισ του στον μήνα Kλαριώντης Eφέσου. Στις σκοτεινές για μας γωνιές του μυκηναϊκού ημερολογίου αιωρού-νται δυσαπάντητα ερωτήματα που συνεχίζουν να κεντρίζουν προκλητι-κά την έρευνα. Ποια, λγου χάρη, η εποχική ταυττητα του καθενς απ τους παραδιδμενους μήνες και ποια η απλυτη διαδοχή τους στο σώμα του μυκηναϊκού έτους; Kαι π-τε άρχιζε αυτ; H έναρξή του γιν-ταν παντού ταυτχρονα ή μήπως ή-ταν ετεροχρονισμένη, πως δηλαδή στα ημερολογιακά συστήματα της ι-στορικής εποχής; Δεν είναι του παρντος να στα-θούμε στην ομολογουμένως σύνθε-τη προβληματική σχετικά με τα ερω-τήματα αυτά. Nα σημειώσω μνο πως το 1974 ο J. Melena, ακολουθώ-ντας μεθοδολογικά τα βήματα του J. Chadwick, για να καθορίσει τον μήνα καταστροφής του κνωσιακού ανα-κτρου, επιχείρησε να διαβλέψει πρώτα την εποχική ταυττητα και τη διαδοχή των εκεί μηνών, με κριτήρια αφενς το νομά τους, οσάκις αυτ είναι ενδεικτικ, αφετέρου δε –και κυρίως– το είδος των καταστιχογρα-φημένων στις πινακίδες ποικίλων προϊντων, προσφορών σε θετη-τες, καθώς επίσης των αγροκτηνο-τροφικών δραστηριοτήτων. Δεχμε-νος τι το κνωσιακ έτος, πως και το πυλιακ, θα άρχιζε κατά το χειμε-ριν ηλιοστάσιο, κατέληξε στο συ-μπέρασμα τι το ανάκτορο κατα-στράφηκε πιθαντατα τον έβδομο ή γδοο μήνα του τοπικού ημερολογί-ου, ο οποίος θα αντιστοιχούσε λίγο πολύ με τον δικ μας Aύγουστο ή θα έπεφτε στο διάστημα ανάμεσα στον μήνα αυτ και τα μέσα Oκτωβρίου. Mε το ίδιο σκεπτικ, θα μπορούσε κανείς να υποθέσει τι η πυρκαγιά που κατέστρεψε το ανάκτορο της Πύλου ξέσπασε τον τρίτο ή τέταρτο μήνα του τοπικού ημερολογίου. Προϋπθεση βέβαια τι οι τρεις πα-ραδιδμενοι πυλιακοί μήνες είναι και οι μνοι που είχαν καταγραφεί στα αρχεία του τελευταίου έτους της ζω-ής του ανακτρου. Eτσι, ο μήνας πλωFιστς, ως μήνας έναρξης της ναυσιπλοΐας, θα ήταν και ο ύστατος μνημονευμενος πριν απ την ορι-στική καταστροφή, αντίστοιχος με τον Aνθεστηριώνα του κατοπινού αττικού ημερολογίου, ήτοι με τον δι-κ μας Mάρτιο.
Eνδείξεις για
το μινωικ ημερολγιο
Στην κατασταλαγμένη του μορφή, το μυκηναϊκ ημερολγιο, πως μας αποκαλύπεται μέσα απ τις πινακί-δες της Γραμμικής B γραφής, προϋ-ποθέτει ασφαλώς μακρά παράδοση, προστάδια, έξωθεν επιδράσεις για την απλυτη ρυθμολγησή του. H ε-μπειρική μέτρηση του χρνου, στη συνάρτησή της με την αστρονομική ανίχνευση, θα χανταν βέβαια στην αχλύ των αιώνων, μιας και υποβοη-θούσε τα μέγιστα τις απαιτήσεις της γοργά αναπτυσσμενης στο Aιγαίο ναυσιπλοΐας και της αγροτικής ζωής. Aν μως οι λαοί των μεγάλων πολιτι-σμών Mεσσοποταμίας και Aιγύπτου είχαν θεσπίσει ημερολγια –σελη-νιακά στην αρχή, ηλιακά αργτερα– ήδη απ την 3η χιλιετία π.X. και ίσως ακμη νωρίτερα, για τον αιγαιακ χώρο λείπουν οι ρητές μαρτυρίες μιας τέτοιας πρωιμτητας. Ωστσο, δύσκολα θα αμφισβητούσε κανείς τη χρήση ημερολογίου στη μινωική Kρήτη απ την αυγή της 2ης χιλιε-τίας, ταν, δηλαδή, με την έγερσή τους, τα πρώτα ανάκτορα επιδιώ-κουν να επεμβαίνουν ρυθμιστικά και να ελέγχουν τις πιο ποικίλες εκφάν-σεις του κοινωνικού, οικονομικού και θρησκευτικού βίου. Στις επαφές τους μάλιστα με τους γειτονικούς αυλικούς πολιτισμούς –ιδιαίτερα δε, πως υποστηρίχθηκε, της Mεσοπο-ταμίας– είναι εύλογο να επηρεάστη-καν οι Mινωίτες στη συστηματοποίη-ση του ημερολογιακού τους χρνου που, πως σε εκείνους, θα φειλε πολλά στη συμβολή του ιερατείου, αρμδιου για τις απαιτούμενες, συ-ντονισμένες σο και ακριβείς, αστρο-νομικές παρατηρήσεις. Mε τη σειρά τους οι Mυκηναίοι, ταν πλέον περ-νούν βαθμιαία στο στάδιο της ανα-κτορικής ζωής, θα αναζήτησαν ημε-ρολογιακ πρτυπο στη γειτονική Kρήτη, απ την οποία άλλωστε, ανά-μεσα σε άλλα πολιτισμικά επιτεύγμα-τα, δανείστηκαν, μαζί με τη γραφή, το μετρικ και το μετρολογικ της σύ-στημα. Tι γνωρίζουμε μως, αλήθεια, για το μινωικ ημερολγιο; Tίποτα άμε-σο. Bάσιμες εικασίες μνο, σο η κρητική ιερογλυφική και, κυρίως, η λεγμενη Γραμμική A γραφή κρα-τούν επίζηλα τα μυστικά τους, κα-θώς δεν έχουν ακμη αποκρυπτο-γραφηθεί. H εικονογραφία της επο-χής, ωστσο, μαζί με τη γενετικά συ-ναφή των Mυκηναίων, μάς δίνει με-ρικές πολύτιμες ενδείξεις για τη ρυθμιστική σημασία του ήλιου και της σελήνης στο τελετουργικ, του-λάχιστον, ημερολγιο. Σε μερικές μάλιστα λατρευτικές σκηνές, ο συν-δυασμς των δύο αυτών ουράνιων σωμάτων φαίνεται να υποδηλώνει σεληνο–ηλιακ ημερολγιο, για τη Πήλινο τελετουργικ κύπελλο απ τη Zάκρο της Kρήτης με παράσταση ηλια-κού δίσκου και σελήνης, 15ος αι. π.X. Συνέχεια στην 10η σελίδαΣυνέχεια απ την 9η σελίδα Xρυσ σφραγιστικ δαχτυλίδι απ την Tίρυνθα, με δαίμονες της βλάστησης σε πομπή μπροστά σε γυναικεία θετητα. Στον ουραν, ηλιακς δίσκος, σελήνη και κλάδοι. 15ος αι. π.X. (Aθήνα, Aρχαιολογικ Mουσείο). Xρυσ σφραγιστικ δαχτυλίδι απ τις Mυκήνες με παράσταση βλαστικής θρησκευτικής γιορτής. Στον ουραν, ήλιος και σελήνη υποδηλώνουν πιθαντατα τη θέσπιση τελετουργικού σεληνο–ηλιακού ημερολογίου. 15ος αι. π.X. (Aθήνα, Aρχαιολογικ Mουσείο). θέσπιση του οποίου διαθέτουμε πρσθετα την ενισχυτική, έμμεση έ-στω, μαρτυρία του Oμήρου: «Mίνως εννέωρος βασίλευε Δις μεγάλου ο-αριστής». Tο περίφημο αυτ χωρίο της Oδύσσειας (Iλ. τ, 178–179) θεω-ρείται ομγνωμα πως αντανακλά τη χρήση ενς οκταετούς ημερολογια-κού κύκλου (οκταετηρίς), μετά την παρέλευση του οποίου γινταν η α-νανέωση της ιερής βασιλείας. Eνα τέτοιο σεληνο–ηλιακ ημερο-λγιο οκταετούς κύκλου απαιτούσε βέβαια μακροχρνιες και συνεχείς παρατηρήσεις της σελήνης αφενς, για τον καθορισμ της έναρξης του μήνα, και αφετέρου του ήλιου, για τον χρονικ προσδιορισμ των ηλιο-στασίων. Tο εξαρτημένο απ τα ανά-κτορα ιερατείο θα είχε λο τον καιρ να αφοσιώνεται απερίσπαστα σε τούτο το έργο, χρησιμοποιώντας ί-σως ως αστρονομικά παρατηρητήρια τα ιερά στις κορυφές των επιβλητι-κών κρητιεπιβλητι-κών βουνών. Kρίνοντας τώρα απ την αιτιώδη συνάφεια του τρίπτυχου «αστρονομία–θρησκεία– ημερολγιο», καθώς επίσης απ τον έκδηλα θρησκειοκρατικ χαρακτήρα του μινωικού κσμου, δικαιούμαστε να υποθέσουμε βάσιμα τι οι μήνες του μινωικού ημερολογίου είχαν ο-νματα ιερά – μια ονοματοθετική πρακτική που υιοθέτησαν και οι Mυ-κηναίοι, για να την κληροδοτήσουν στη συνέχεια στους Eλληνες της ι-στορικής εποχής.
