• Tidak ada hasil yang ditemukan

Coffee Implementation Guide Kinyarwanda

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2017

Membagikan "Coffee Implementation Guide Kinyarwanda"

Copied!
31
0
0

Teks penuh

(1)

ku Bahihinzi baciriritse mu Rwanda

Ishingiye ku mabwiriza yamamaza iterambera

ry'ubuhinzi burambye

Sustainable Agriculture Network (SAN)

(2)

Gushimira

Imfashanyigisho yanditswe na:

Reiko Enomoto, Training Manager, Sustainable Agriculture Division, Rainforest Alliance

Abafashije mu rwego tekiniki:

Jean Marie Irakabaho, Rwanda National Coordinator, Rainforest Alliance Winnie Mwaniki, East Africa Regional Manager, Rainforest Alliance

Marc Monsarrat, Senior Manager (East Africa & South Asia), Rainforest Alliance Simon Martin Mvuyekure, Head of Coffee Program, Rwanda Agriculture Board (RAB) Jean Marie Sabato, Certification Project Coordinator, Coopac Ltd.

Emmanuel Rwakagara Nzungize, President, Coopac Ltd.

Gilbert Gatali, Managing Director, KZ Noir Karengera Coffee Ltd.

Célestin M. Gatarayiha, Head of Coffee Division, National Agricultural Export Development Board (NAEB) Pierre Claver Gahakwa, Director of Certification, National Agricultural Export Development Board (NAEB) Mario Serracin, Rogers Family Company

Iyi Mfashanyigisho yanditswe hakoreshejwe inkunga y'amafaranga y' Ikigo cy'Ubwongereza Gishinzwe Iterambere Mpuzamahanga - Department for International Development (DFID), Food Retail Industry Challenge Fund (FRICH) na Taylors of Harrogate.

Ikigitabo kandi cyanditswe ku bufatanye n'inkunga byo mu rwego rwa tekiniki twatewe n'Ikigo cy'Igihugu Gishinzwe Guteza imbere Ubucuruzi bw'Umusaruro w'Ubuhinzi mu mahanga (NAEB), Ikigo cy'Ubuhinzi mu Rwanda (RAB), Kompanyi yo Gutunganya no Guteza imbere ibikorwa by'ubuhinzi n'Ubucuruzi bwa Kawa -

Companie pour Organisation et la Promotion des Activités Café (COOPAC) na KZ Noir Karengera Coffee Ltd.

Karengera Coffee Ltd.

Amafoto yafashwe na:

Reiko Enomoto, Rainforest Alliance

(3)

Intangiriro

Umutwe wa 1:

Uburyo bunyuranye bwo kurwanya udukoko n'indwara byangiza kawa

Umutwe wa 2: Imikoreshereze ihwitse y'imiti mva ruganda

Umutwe wa 3:

Kurengera urusobekerane rw'ibinyabuzima

Umutwe wa 4: Kubungabunga amazi

Umutwe wa 5: Kubungabunga ubutaka

Umutwe wa 6: Gucunga imyanda

Umutwe wa 7: Gufata neza no korohereza abakozi mu kazi

Umutwe wa 8:

Imitunganyirize y'isambu

1

ku Bahihinzi baciriritse mu Rwanda

(4)

In

tan

gir

iro

Ni gute abahinzi ba kawa baciriritse bakora kugira ngo haboneke umusaruro wa kawa ku buryo burambye? yi “Mfashanyigisho ku gutunganya umusaruro wa kawa” irerekana tekiniki zigamije ubuhinzi burambye

zumvikana kandi zoroheje gushyira mu bikorwa mu mirima ya kawa y'abahinzi baciriritse bo mu bihugu by'Afurika. Ibikubiye muri iyi mfashanyigisho

bishingiye ku “Amabwiriza y'Ubuhinzi Burambye” yatangajwe muri Nyakanga 2010 n'Urugaga Rugamije Ubuhinzi Burambye. Aya mabwiriza akubiyemo inzego z'ingenzi zigomba kwitabwaho mu rwego rwo guteza imbere ubuhinzi burambye. Iyi ni inyandiko y'ibanze ku muhinzi wifuza kubona icyemezo gitangwa na

Imikorere mibi Imikorere myiza

Kawa ni kimwe mu bihingwa by'ingenzi muri Afurika gikomokaho umusaruro woherezwa mu mahanga kandi ikaba ari ikintu abahinzi baciriritse batagira ingano bakomoraho amafaranga. Nyara ariko, mu gihe haba hakoreshwa uburyo butanoze mu mitunganyirize ya kawa, byazangiza ibidukikije, bikangiza amazi cyangwa ubutaka bityo bikanangiza n'ubuzima bw'abahinzi baciriritse. Ibintu kandi bikomeje bityo ntabwo umusaruro wa kawa wakwizerwa kuboneka ku gihe kirekire.

Mu rwego rwo gutuma umusaruro wa kawa uboneka ku buryo buhoraho mu bihe biri imbere, tugomba gushyira hamwe mu guteza imbere ku rwego rw'umuhinzi uciriritse uburyo bw'imihingire bwatuma haboneka umusaruro mu burambye. Ni ngombwa ko buri muhinzi yumva ko gukora hagamijwe umusaruro wa kawa ku buryo burambye ari inshingano ye.

Intangiriro

(5)

1. Kuzuza ku kigero cya 80% ibisabwa byose.

(Muri rusange hari ibintu 99 bigomba kuzuzwa.)

2. Kubahiriza ku kigero cya 50% buri hame

(Hari amahame 10 agomba kubahirizwa.)

3. Kuzuza ibisabwa by'ingenzi byose

(Hari ibintu by'ingenzi 15 bigomba kuzuzwa.)

Kugira ngo uhabwe icyemezo gitangwa na Rainforest Alliance, dore nibura ibyo ugomba kuba wuzuje.

Byinshi mu bigomba kuzuzwa ntabwo bisabwa abahinzi baciriritse. Muri iyi mfashanyigisho, turibanda ku bintu by'ingenzi bireba abahinzi baciriritse. Ni ngombwa kuzirikana ko iyi mfashanyigisho idakubiyemo ibisabwa byose cyangwa amahame yose akubiye mu mabwiriza y'ubuhinzi burambye, kandi nta n'ubwo ikubiyemo ibisabwa ku bahinzi bafite imirima minini.

Iyi mfashanyigisho igizwe n'imitwe 8 ikurikira, buri mutwe ukaba urebana n'ihame mu mahame akubiye mu mabwiriza y'ubuhinzi burambye.

Page 4

Page 9

Page 11

Page 15 Page 27

Page 26

Page 21

Page 18

Ibisabwa kugira ngo hatangwe icyemezo

Ibikubiye muri iyi mfashanyigisho

3

In

tan

gir

iro

Umutwe wa 1: Uburyo bunyuranye bwo kurwanya udukoko n'indwara byangiza kawa

Umutwe wa 2: Imikoreshereze ihwitse y'imiti mva ruganda

Umutwe wa 3: Kurengera urusobekerane rw'ibinyabuzima

Umutwe wa 4: Kubungabunga amazi

Umutwe wa 5: Kubungabunga ubutaka

Umutwe wa 6: Gucunga imyanda

Umutwe wa 7: Gufata neza no korohereza abakozi mu kazi

(6)

Isomo rya 1

Kufumbira neza igihingwa ni ingenzi mu kugira ngo ibiti bigire ubuma buzira umuze, bibe bishobora kurinda indwara n'ibyonyi. Uburyo bwiza bwo kugeza ibyunyunyu ku gihingwa cya kawa n'ugukoresha ifumbire. Ugomba gukoresha ibiro bitanu (5kg) buri mwaka ku giti gito, n'ibiro bigera kuri cumi (10kg) by'ifumbire y'imborera buri mwaka ku giti gisarurwa.

Kinyarwanda: Ifumbire y'imborera ivuye mu bishishwa by kawa ishobora kuboneka ku ruganda rw'ikawa. Ushobora no kwitunganiriza ifumbire y'imborera ukoresheje imyanda n'ibishingwe.

Uburyo bunyuranye bwo

kurwanya udukoko

Gukoresha imiti yica udukoko ntabwo ari bwo buryo bwonyine bwo kurwanya

udukoko n'indwara. Ibiti by'ikawa byitaweho kandi bimeze neza ntibishobora gufatwa

n'udukoko n'indwara ku buryo bworoshye. Iyo bigifatwa n'udukoko n'indwara, hari

uburyo butandukanye bwo kubirwanya bitabaye ngombwa ko hakoreshwa imiti

mvaruganda. Muri iki gice, mugiye kwiga uburyo bwo kurwanya no gukumira

udukoko n'indwara mu buryo burambye.

Ibiro 7-10 by'imborera ku giti

Igihe mukoresha ifumbire y'imborera, mujye muyishyira iruhande rw'igihimba atari ku gihimba neza. Kuyishyira ku gihimba bituma igiti kitabasha gufata ibigitunga uko bikwiye. Mugomba gushyira ifumbire mu nsi y'ibibabi by'igiti ari naho haba haherereye imizi ikigaburira.

Nyuma yo gufumbiza ifumbire y'imborera, mugomba gutwikiriza ifumbire itaka cyangwa amababi. Iyo ifumbire igerwaho n'umuyaga cyangwa imvura, ibitunga ibimera bitwarwa n'umwuka cyangwa bigatembanwa n'imvura. Iyo mutwikiriye ifumbire y'imborera, muba muzi neza ko igiti kizatungwa n'ibiri muri iyo fumbire.

U

(7)

5

Ibisambo n'amashami ya kabiri nabyo byangize ibyunyunyu biva ku giti kandi bigatuma mu mashami y'igiti haba nk'igihuru, ibi noneho bigatuma indwara n'ibyonyi byiyongera. Gukata ibyo bisambo n'amashami ya kabiri bifasha kongera

umuyaga unyura mu mashami y'igiti, imirasire y'izuba

igashobora kugeramo, kandi ibi ni ingezi kugirango igiti kirabye. Kwicira ni ingenzi kuko bituma imyaka duhinga imera neza kandi igatanga umusaruro. Iyo amashami yapfuye akiri ku biti aba ariho udukoko n'indwara kandi bishobora no gufata amashami mazima. Amashami ashaje atakera urubuto na rumwe atungwa n'ibyagatunze igiti ari na byo bituma igiti kigira ingufu nke. Amashami yapfuye kandi atagitanga umusaruro agomba kuvanwa ku giti.

Kwicira

Kuvanaho amashami yumye Kuvanaho amashami ahengamye kandi atagitanga umusaruro

Kuvanaho ibisambo byameze ku giti

ca kawa Kuvanaho ibisambo byameze ku mashami y'igiti ca kawa

Kuvanaho amashami yameze ku yandi mashami

(8)

Gukuraho ibitumbwe byasigayeho ku isarura riheruka

Nyuma yo gusarura, ni ngombwa gusoroma ibitumbwe bya kawa biba byarasigaye ku giti. Iyo birekewe ku biti bitera udukoko n'indwara bitandukanye, ndetse utu dukoko n'indwara biguma mu murima wanyu ndetse bikazanduza ibitumbwe bishya byo ku isarura rikurikiyeho.

Ibitumbwe bishaje byasigaye ku giti

Kuvanaho ibitumbwe bishaje

Kubiza ibitumbwe bishaje mu maze ashushe kugira ngo indwara n'ibyonyi birimwo bipfe

Kugira ngo udukoko n'indwara biri mu murima bivemo ni ngombwa gusoroma ibitumbwe

byasigaye ku biti, mukabiteka mu mazi ashyushye, maze mukabitaba mu butaka.

Ibi bituma mwizera ko udukoko n'indwara byari ku bitumbwe bitazaguma mu murima kandi ntibigire ingaruka ku musaruro wanyu w'umwaka utaha.

Guhamba bya bitumbwe byabijijwe

(9)

Applying Pyrethrum

Gukoresha piretere

Icyitonderwa: iyouri umuhinzi udakoresha ifumbire mvaruganda kandi wohereza umusaruro muri Leta Zunze Ubumwe z'Amerika, iki gice ntikikureba.

Piretere ni izina ry'umutobe ukomoka ku rurabo rwitwa “African Chrysanthemum” ukaba ukoreshwa nk'umuti kamere wica udukoko. Iyo "African Chrysanthemum” itewe mu misozi miremire nko mu Ntara

y'Amajyaruguru y'u Rwanda bituma umutobe wayo uba ufite ubukana bwinshi. Indabo zitunganyirizwa mu ruganda rwo mu Rwanda.

“African Chrysanthemum” Umuti wica udukoko

w'umwimerere ukozwe mu bireti Mililitiro 45 z'uwu muti ukozwe mu bireti

zivangwa na litiro 15 z'amazi (ni ku rugero rwa pompe itera umuti yuzuye amazi). Ushobora gupima mililitiro

45 mu kuzuza agafundikizo k'agacupa kavamwo uwo muti inshuro ebyiri.

Iyo umupfundikizo wuzuye neza biba bihwanye na 20ml.

Agakoko gato kitwa “Antestia” gatuma kawa yumvikanamo umuhumuro nk'uw'ibirayi, gatera amagi yako mu nsi y'ibibabi. Kubera iyo

mpamvu, iyo dutera umuti wo kwica “Antestia” tugomba kuwutera duhereye munsi y'ibibabi.

Agasurira

Amagi y'agasurira musi y'amababi

Gutera umuti uturutse musi y'amababi

(10)

Umutego w'udukoko

Icyitonderwa: Niba uri umuhinzi udakoresha ifumbire mvaruganda, iki gice ntikikureba

Imitego y'udukoko hakoreshejwe feromone ni uburyo bwiza bwo kurinda cyangwa kurwanya Agakoko gafata imbuto z'ikawa kitwa “Coffee Berry Borer”. Iyo mukoresha imitego y'udukoko mugomba gutega umutego umwe kuri buri biti by'ikawa 100.

Umutego w'udukoko urimwo impumuro ikurura udukoko

Umutego w'udukoko ukozwe mu ducupa twa plasitike

Iyo imitego y'udukoko itaboneka ku buryo bworoshye, mushobora gukora imitego y'udukoko mukoresheje amacupa ya palasitiki. Udukoko dufata imbuto z'ikawa dukururwa n'amabara y'umutuku; kubera iyo mpamvu ni byiza gusiga imitego amabara y'umutuku.

Igihe dukoresha ubu buryo bwose butandukanye bwo kurwanya udukoko, bituma ibiti bya kawa zacu bikomera kandi bigahorana ubuzima bwiza, bityo tukabirinda indwara n'udukoko bitabaye ngombwa ko dukoresha imiti mvaruganda.

U

bu

ry

o

b

un

yu

ra

ny

e

bw

o

k

ur

w

an

ya

ud

uk

o

(11)

Umutwe wa 2

Imikoreshereze ihwitse y'imiti

mva ruganda

Icyitonderwa: Mugihe ukora ubuhinzi bw'umwimerere (agriculture biologique), iki gice ntikikureba.

Ni byiza kudatera kawa zacu imiti mvaruganda ahubwo tugakoresha ubundi buryo bwo

kurwanya indwara n'udukoko muri kawa. Nyamara igihe mugomba gutera imiti, cyangwa

gufata imiti, mugomba kurinda umubiri wanyu kugira ngo utangizwa n'iyo miti.

Imyenda irinda umuntu guhura n'imiti

Iyo ugomba gutera umuti, usabwa kwambara imyenda umubiri wose ukikwiza. Iyo myenda iba igizwe n'ingofero, amadarubindi, masike iyungurura umuti, imyenda

y'amaboko maremare, ipantalo ndende, uturindantoki na

bote. Nta gice cy'umubiri umuti ugomba kugeraho.

Ni ngombwa ko wambara masike iyungurura umuti aho kwiyambarira masike isanzwe yo kwirinda ivumbi.

Masike yo kwirinda ivumbi ntikurinda imiti ihumanya.

Masike ikinga

ivumbi Masike ikingaivumbi

Masike igukingira

imiti mva ruganda Icyitonderwa:

Kwambara ibya bugenewe bigukingira n'ingingo y'ingenzi cyane.

Mu gihe utera umuti mva ruganda, ni ngombwa ko wambara udukingirantoke “gants”. Wirinde gukora ku miti mva ruganda n'amaboko yawe utikingiye.

(12)

Kubika neza imiti mvaruganda

Iyo ubitse igikombe cy'umuti mu nzu urugero nko mu ruganiriro, mu gikoni, cyangwa mu cyumba cyo kuryamamo, abana bawe bashobora kuwubona bagakeka ko ari icyo kunywa. Ni ngombwa kwirinda ko twakwicuza baramutse bawunyweye.

Imiti mva ruganda mu gikoni

Imiti mva ruganda musi y'igitanda

Imiti igomba kubikwa ahantu hatari mu nzu kandi hiherereye ku buryo abana badashobora

kuhagera. Ububiko bw'imiti bugomba gufungwa kandi aho iri hagomba kuba hari ikimenyetso kiburira abantu.

Ububiko bugomba kuba busakaye kuburyo imvura itageramwo. Ibyo imiti iteretseho (“etagere”)

bigomba kuba bikozwe muryo bidafata imiti.

Iyo urimo gutera imiti mu ikawa, ugomba kubakira igipimo cyawe cya kawa uruzitiro rukomeye kugira ngo imiti iva mu gipimo cyawe idahumanya abantu batuye hafi yacyo cyangwa abantu barimo kugenda mu mihanda yegereye igipimo cyawe cya kawa.

Uruzitiro rukomeye

Uruzitiro hagati y'umurima n'inzu

(13)

Isomo rya 3

Kurengera urusobekerane

rw'ibinyabuzima

Niba umurima wanyu wegereye ibidukikije nk'ishyamba, igishanga, ikiyaga cyangwa uruzi,

mugomba gukora uko ushoboye kose mukabibungabunga neza. Mugomba gukora ku

buryo nta muntu ubyangiza. Umurima wanyu wa kawa ubwawo ushobora guhinduka

ibidukikije igihe muhanga uburyo bw'ubuhinzi bw'amashyamba arimo ibihingwa

bitandukanye haterwa ibiti bitanga igicucu. Muri uyu mutwe, muraza kureba uburyo

mwabungabunga ibidukikije biri mu murima wanyu cyangwa iruhande rwawo.

Iyo hari ibidukikije ibyo ari byo byose nk'urugero ishyamba, ikiyaga cyangwa uruzi, biri mu murima wawe cyangwa iruhande rwawo, ubwo buso bugomba gufatwa nk'ububungabunzwe. Mu buso bubungabunzwe, gutema ibiti cyangwa gutera imyaka ntibyemewe.

Kudatema ibiti

Icyitonderwa:

Kurengera urusobekerane rw'ibinyabuzima ni ibwiriza ry'ingenzi cyane

Gukoresha rondereza

Mukeneye inkwi zo gutekesha ariko mushobora kugabanya ikoreshwa ry'inkwi mukoresha imbabura irondereza inkwi. Umuriro w'amashyiga utwara inkwi nyinshi kandi uteka ahura n'ingaruka ziterwa n'imyotsi. Imbabura irondereza ingufu igira ubushyuhe

bukomoka ku nkwi kandi iteka neza. Umutetsi ntabwo ahura n'ingaruka ziterwa n'imyotsi.

Iyo dutema ibiti dushaka inkwi cyangwa kubera izindi mpamvu zitandukanye, twakagombye no guhita dutera umubare w'ibiti ungana n'uw'ibiti twatemye.

(14)

Mushobora gutekereza ko ibiti bitanga igicucu bicuranwa ibibitunga n'ibiti bya kawa bityo bikaba byatuma habaho umusaruro muke. Nyamara ibi ntabwo ari byo kubera ko ibiti bitanga igicucu bigira akamaro kenshi mu gihe kirekire bikaba byatuma kawa yawe itanga umusaruro mwiza mu gihe kirekire.

Ibiti bitanga igicucu

Iyo mutemye ibiti byose bitanga igicucu mu murima wanyu, cyangwa ntimutere igiti gitanga igicucu na kimwe, umusaruro wanyu ushobora kuba mwiza mu myaka mike ya mbere, ariko ntibishobora gukomeza gutyo igihe kirekire. Iyo ibiti bya kawa n'ubutaka bihura n'imirasire y'izuba birananirwa maze umusaruro

ugatangira kuba muke. Uretse igihe

hakoreshejwe ifumbire nyinshi mvaruganda byagorana gukomeza kubona umusaruro ungana mu gihe kirekire. Gukoresha cyane ifumbire mvaruganda irimo azote bishobora gutuma ubutaka bubamo ubusharire kandi bigatuma umusaruro wa kawa ugabanuka. Umurima utagira igiti na kimwe gitanga igicucu

Kugira ngo ibiti bitanga igicucu bigirire akamaro ibiti bya kawa, mugomba kubicunga neza. Iyo ibiti bitanga igicucu bidakonowe kandi bigakura cyane, igicucu cyinshi cyane bitanga kibangamira kawa. Ni ngombwa gukonora ibiti bitanga igicucu mu buryo buhoraho kugira ngo mukomeze mugire igicucu gikenewe mu gipimo cyanyu.

Ibiti bitanga igicucu iyo byitaweho neza bigira inyungu zikurikira

Igipimo kirimo ibiti bihagije bitanga igicucu Bituma ibiti bya kawa bidahura n'imirasire

ikaze y'izuba.

Bituma mu butaka habamo ubukonje bityo biganatuma ubutaka buhora buhehereye. Imizi yabyo irwanya isuri

Ibibabi byahanutse n'amashami yakaswe bitunga ibimera biri ku butaka.

Bituma ikirere cy'aho umurima uherereye kidahindagurika kandi birinda ibiti bya kawa guhura n'ibihe by'impeshyi n'ubushyuhe bukabije.

Ibiti bimwe na bimwe, nk'urugero “Calliandra”, ni ibinyamisogwe kandi ishyira nitorojene mu butaka.

Ibiti bimwe na bimwe bitanga imbuto n'imbaho nk'umusaruro w'inyongera ubyara amafaranga.

Bitewe no kurinda ibiti bya kawa n'ubutaka, umusaruro uriyongera kandi ugahora ari mwiza mu gihe kirekire.

(15)

Leuceana

Ibiti bitanga igicucu bigomba guterwa kuri 6m X 6m. Ntibigomba guterwa byegeranye hirengangijwe ibi bipimo bivugwa hejuru. Niba mudafite ibiti bihagije bitanga igicucu mu murima wanyu, mutangire mubitere buri gihembwe kugeza igihe mugize umubare w'ibiti usabwa.

Ibi biti biri kuri lisiti haruguru, ni ibiti gakondo cyanwa byaturutse muri Africa. Bishobora guhingwa mu murima wa kawa atakibazo. Birabujijwe gutera ibiti bidasanzwe nk'inturusu ugamije igicucu cyayo mu murima wanyu wa kawa. Inturusu ibangamira ikawa n'indi myaka.

Ibiti byemewe ko bitanga igicucu

(16)

Cordia Africana Ibiti bya Makadamiya bishobora kuvangwa na kawa. Nyamara

ariko ibindi biti by'imbuto nk'umwembe, avoka, itsina n'ipapayi ntibiremezwa ko bishobora kuvangwa na kawa mu Rwanda.

Polycias fulva / Umwungo

Umuvumu

Umuhumuro

K

ur

en

ge

ra

u

ru

so

be

ke

ra

ne

rw

'ib

in

ya

bu

zi

m

(17)

Umutwe wa 4

Kubungabunga amazi

Amazi ni ingenzi mu buzima. Isoko yanyu y'amazi iramutse yanduye, byagira ingaruka

zikomeye ku buzima bwanyu no ku buzima bw'amatungo yanyu. Amafi yatangira gucika.

Isoko yanyu y'amazi iramutse ikamye, ubuzima bwanyu n'ubw'amatungo yanyu ntibishobora

kuramba. Muri uyu mutwe mugiye kureba uko mwabungabunga amazi.

Koza ibikoresho

Nyuma yo gutera imiti, ntimugomba koza ibikoresho mu kiyaga, mu ruzi cyangwa mu mugezi. Imiti ihumanya amazi kandi bigira ingaruka ku buzima bw'inyamaswa ziba mu mazi; urugero: amafi. Igihe mwoza ibikoresho byanyu mu migezi, muba mwangiza ubuzima bw'abantu n'ubw'inyamaswa kandi bishobora gutuma n'amafi acika.

Amazi yakoreshejwe mu koza ibikoresho

byakoreshejwe mu gutera imiti agomba gusukwa mu cyobo cyuzuye amakara. Amakara asukura amazi yanduye.

Iyo mumesera imyenda mukanogereza amasahani mu kiyaga, mu ruzi cyangwa mu mugezi, isabune na omo bihumanya amazi. Mujye mucukura icyobo kiriho amabuye kugira ngo mwirinde kumena amazi yanduye mu buryo butaziguye mu migezi.

Amazi y'imyanda yo mu rugo

15

K

ub

un

ga

bu

ng

a

am

az

(18)

Stream dried up

Inturusu ziri hafi y'utugezi

Inturusu ntabwo ari igiti gikomoka muri Afurika kandi mbere na mbere yatewe mu rwego rwo kurwanya ibihe by'izuba. Ku bw'ibyo, iyo iteye hafi y'umugezi, yitwarira amazi ku buryo wa mugezi ushobora gukama.

Mugomba kwitondera gutera inturusu kandi ntizigomba guterwa hafi y'imigezi. Iyo muretse ibiti by'inturusu biri hafi y'umugezi, mushobora gutakaza wa mugezi mu gihe kizaza ugakama.

Kugira ngo murinde imigezi, mugomba kurimbura inturusu ziteye hafi y'imigezi. Ibi byatuma mwizera ko muzakomeza kubona amazi mu migezi mu gihe kiri imbere.

Inturusu ziteye hafi y'umugezi

Kutema inturusu ziteye hafi y'umugezi

K

ub

un

ga

bu

ng

a

am

az

(19)

Icyitonderwa:

Tugomba kudahinga hafi y'amasoko y'amazi

Iyo muteye kawa cyangwa imboga hafi y'ikiyaga, uruzi cyangwa umugezi, ubutaka buri hafi y'umugezi buzatwarwa n'isuri maze bwanduze amazi. Igihe mutera kawa umuti, uwo umuti uzinjira mu mazi kandi uzanayahumanya.

Ntabwo mugomba gutera imyaka hafi y'imigezi. Niba mwarahinze imyaka hafi y'imigezi ntimuzayitere umuti. Guhera

umwaka utaha, ntimuzagire ikintu mwongera kuhahinga.

Kubika amazi y'imvura

Imvura ni inkomoko ikomeye y'amazi. Iyo mushyize hamwe amazi y'imvura igwa ku bisenge by'amazu yanyu mushobora kubika amazi menshi mu rugo. Ibi bituma mudatakaza igihe mujya kuvoma kandi binatuma mushobora kubona amazi mu gihe cy'izuba.

Mugomba kutajugunya

imyanda mu masoko y'amazi

Ntimukajye mujugunya imyanda iyo ari yo yose mu masoko y'amazi. Mugomba gukora ibyo mushoboye byose kugira ngo amasoko y'amazi yanyu ahore asukuye.

(20)

Kubungabunga ubutaka

Umutwe wa 5

Ubutaka ni ishingiro ry'ubuhinzi. By'umwihariko ubutaka bwo hejuru bukize ku bitunga

ibimera no ku tunyabuzima dutuma ibintu bibora. Ubutaka bwo hejuru kandi bufitiye

akamaro kanini imyaka yanyu. Nyamara ariko iyo ubwo butaka butegejwe umuyaga

ndetse n'amazi, ibitunga ibimera birigendera kandi butwarwa n'amazi ku buryo

bworoshye. Muri uyu mutwe mugiye kwiga uburyo bwo kurinda ubutaka isuri.

Ibyatsi bitwikiriye ubutaka

Igihe ubutaka bwambaye ubusa bukomeza gutwarwa n'isuri n'umuyaga. Amaterasi y'indinganire ashobora kandi kuriduka cyangwa agateza inkangu.

Kubagara ukoresheje isuka no gucukura ubutaka bishobora nabyo gutuma ubutaka bwo hejuru butwarwa n'umuyaga bikaba byateza isuri.

(21)

Temeda

Calliandra

Elephant grass Napier grass Themeda triandra Tripsacum

Calliandra

Gutera ibyatsi

Ahahanamye mujye muhatera ibyatsi kugira ngo bifate ubutaka. Niba murimo gukora amaterasi y'indinganire, gutera ibyatsi ku mpande z'amaterasi

Uretse no kurwanya isuri kandi, ibyatsi

bishobora gusarurwa maze bigakoreshwa mu gusasira. Ibyatsi bimwe na bimwe bishobora no kugaburirwa amatungo.

Ibyatsi bidufasha kurinda isuru

(Icyitonderwa: Calliandra ntabwo ari icyatsi, ariko ushobora kujya ugikata kikaguma ari gito kuburyo kigufasha kurinda isuri. Amababi yaco ni meza nk'ibiryo

by'amatungo.)

Gusasira

Gusasira imyaka ni ingirakamaro mu kurwanya isuri. Ibyatsi byakoreshejwe mu gihe cy'isasira

birabora maze bigahinduka ifumbire y'ubutaka. Isaso ituma ibyatsi bibi bitamera. Isaso ituma ubutaka buhehera. Dushobora gusasira ubutaka twifashishije amashami twakase, ibyatsi twasaruye,

ibigorigori n'ibibabi. Isaso nziza ntigomba kurenza 5cm z'umubyimba

(22)

Gutera imyaka itwikira ubutaka

Gutera imyaka itwikira ubutaka y'ibinyamisogwe nka Mimosa na

Vetch na bwo ni ubundi buryo bwo kurwanya isuri. Ibi bimera ntibikura cyane kandi bikura birandaranda ku butaka maze bigatwikira ubutaka bwose. Iyo imyaka itwikira ubutaka yakwiriye ku butaka bwose, ibindi byatsi bibi ntibishobora gukura, bityo kubirwanya bikoroha.

Ibyatsi bifata ubutaka byo mu bwoko bw'ibinyampeke bifite ubushobozi bwo kongera “azote” mu butaka.

Umurama wa “Mimoza” Umurama wa “Vetch”

Mimoza iriho urakura igenda ikwira kubutaka hose

“Vetch” iriho urakura igenda ikwira kubutaka hose

Mimoza imaze gukwira kubutaka hose

Mimoza imaze gukwira kubutaka hose

Guca imiyoboro

Mu rwego rwo kuyobora amazi y'imvura mu murima umuntu atagombye gukora

ikidendezi kinini cy'amazi, dushobora guca

(23)

Gucunga imyanda

Umutwe wa 6

Mu murima yanyu hari imyanda ikomoka ku

bimera n'idakomoka ku bimera. Iyo iyo myanda

icunzwe cyangwa itwitswe nabi ishobora kwangiza

ubuzima bwanyu no guhumanya ibidukikije. Ku

rundi ruhande iyo imyanda icunzwe neza ibera

umurima wanyu umutungo w'ingirakamaro.

Muri uyu mutwe, murareba uburyo bwo gucunga

imyanda ikomoka ku matungo no ku bimera

n'imyanda idakomoka ku bimera.

Imicungire y'imyanda ya palasitiki

Palasitiki ntizibora

ngo zihinduke ubutaka, bityo rero ntimugomba

kuzijungunya ku butaka.

Zigomba gushyirwa mu mufuka maze zikabikwa kugeza igihe zijyaniwe

n'ababishinzwe ku rwego rwa Leta cyangwa n'umuyobozi wanyu.

Imicungire y'imyanda ikomoka ku matungo no ku bimera

Imyanda yo mu gikoni, amase y'inka, imyanda ikomoka ku bigori, insina no ku mboga ni ibintu by'ingenzi mu gukora ifumbire y'imborera mu rugo. Iyo bikozwemo neza ifumbire maze bigashyirwa mu murima bishobora kongera cyane umusaruro wa kawa zacu

Gutwika imyanda birabujijwe

amasashe yajugunywe ku butaka

Gukusanyiriza amasashe mu mufuka

(24)

Uko bakora ifumbire y'imborera

Mbere na mbere nimukore ikimpoteri. Ikimpoteri kigomba kuba kiri mu nsi y'igicucu. Iyo gihura n'izuba n'imvura, ibitunga ibimera bishobora kujyanwa n'umwuka cyangwa gutembanwa n'imvura. Ku bw'iyo mpamvu mugomba kubaka igisenge cyoroheje hejuru y'ikimpoteri. Ikimpoteri kigomba kandi kuba hejuru y'ubutaka ku buryo umwuka uva mu nsi yabwo utemberamo.

Mushobora gusakarisha ibyatsibyumye nk'ibigorigori, amashami yakonowe ku biti n'ibibabi byumye.

Mushobora gukoresha ibibabi nk'ibibabi by'imyaka yasaruwe, Titoniya n'ibijumba cyangwa ibibabi by'inzuzi z'ibihaza. Ni ngombwa kubikatakatamo uduce duto cyane kugira ngo bishobore kubora ku buryo bworoshye.

Ni ngombwa cyane gushyira mu ifumbire y'imborera Titoniya n'imigozi y'ibijumba cyangwa ibibabi by'inzuzi z'ibihaza kubera ko bikize ku bitunga ibimera bya ngombwa byitwa zenke (zinc) na baroni (boron). Zinke na baroni bifasha ibiti byarabije kugumana ururabo no kudahunguka kw'imbuto

(ibitumbwe) kabone n'iyo ibiti bifite ururabo cyangwa uruteja rwinshi. Bityo rero, ibi bitungabimera bifite akamaro kanini mu kuzamura umusaruro wanyu.

Incenga z'ibigori

Ikimoteri gisakaye

Amashami yakaswe kw'ikawa

Ibisigazwa by'imyaka bisigara mu murima uze gusarura

Titoniya

“Pumpkin” cyangwa ibijumba

G

uc

un

ga

im

ya

nd

(25)

Shyiramo umwanda n'ivu byo mu gikoni. Bikize cyane ku bitunga ibimera nka potasiyumu,

kalisiyumu, sodiyumu na manyeziyumu

Ivu ryo mu gikoni

Imyanda iva mu gikoni

Mushyireho amase y'inka, ubutaka bwo hejuru cyangwa ifumbire y'ibyatsi, n'ibindi bintu ufite. Ibi bintu bikize tunyabuzima dutuma ibintu bibora.

Mugende mukora iyo mvange y'ibintu bivuzwe hejuru kugeza mugize ikirundo kinini mu kimpoteri. Mugomba kugenda muhindura imborera ibiri hasi bijya hejuru n'ibyari hejuru bikajya hasi buri byumweru bibiri kugira ngo bishobore kubora ku buryo bworoshye. Iyo ukubora birimo kuba, ubushyuhe bw'ibiri mu kimpoteri bugomba kuzamuka. Mushobora gushinga inkoni mu kimpoteri kugira ngo mubashe kumva ingano y'ubushyuhe.

Ifumbire y'imborera iba ibonetse mu gihe kiri hagati y'amezi abiri n'atatu. Iyo itunganye igomba kuba nta mpumuro ifite, ari umukara kandi yumye. Ifumbire nziza igirira akamaro ubutaka bwanyu kandi ituma ibiti bya kawa yanyu bitanga umusaruro mwiza kurushaho.

23

G

uc

un

ga

im

ya

nd

(26)

Uburyo bwo gutunganya ifumbire y'amazi ukoresheje Titoniya

Iyo mudafite ibikoresho bihagije cyangwa umwanya wo gukora ifumbire y'imborera, mushobora kwikorera ifumbire mvaruganda y'amazi mukoreheje gusa Titoniya.

Titoniya

Gukata titoniya mu duce dutoduto

Gudushira mu ndobo

Kuzuza ya ndobo n'amazi

Kuvanga buri misi ibiri

Nyuma y'byumweru bibiri, umuti uzaba ushobora gukoreshwa

Muyungurure ibyatsi mwifashishije umufuka

G

uc

un

ga

im

ya

nd

(27)

Uburyo bwo gutunganya ifumbire y'amazi ukoresheje

amase y'inka

Amase y'inka

Mushyire amabasi atanu y'amase y'inka mu mufuka

Kumanika umufuka mu ingunguru (cyangwe indobo) ukoresheje igiti hanyuma ukuzuza amazi ya ngunguru

Gufundikira ya ngunguru

Mucuguse wa mufuka buri minsi ibiri

Iyo fumbire y'amazi izaba yahiye mu byumweru bibiri

Mukure wa mufuka mu ngunguru

Ifumbire

Mu kuyitera, ushobora kuvanga ifumbire yakozwe muri titoniya n'iyakowe mu mase y'inka mugihe zombi uzifite

Mufumbize igikombe kimwe iruhande rw'igiti mugisuka

hafi y'aho igiti gitereye mu butaka

25

G

uc

un

ga

im

ya

nd

(28)

Umutwe wa 7

Icyitonderwa:

Gufata neza no korohereza

abakozi mu kazi

Iyo muhaye akazi abakozi mu gihe cy'isarura cyangwa akandi kazi, mugomba kubafata neza.

Imirima yacu igomba kubera abayikoramo ahantu hashimishije.

Guha abakozi amazi meza

yo kunywa

Abana bagomba kujya ku ishuri mu gihe cy'amasomo yo mu cyumweru. Hatitawe ku bwinshi bw'akazi mwagira mu gihe cy'isarura, ntimugomba guhagarika abana kwiga ngo baze kubafasha mu murima.

Nyamara abana bashobora kudufasha akazi koroshye mu mpera z'icyumweru cyangwa mu biruhuko.

Abana ntibashobora guhabwa akazi mu murima. Abana bashobora gusa kudufasha nyuma yo kuva ku ishuri kandi ntibagomba gukora mu murima amasaha menshi yashobora kugira ingaruka ku myigire yabo. Abana ntibagomba gukoreshwa mu murima imirimo ikomeye ishobora kubatera ibibazo cyangwa kugira ingaruka ku buzima bwabo.

Kudaha akazi abana bari mu nsi y'imyaka 15 n'ihame ridakuka.

Abana biga

G

(29)

Uko umusaruro ungana Igipimo cyo gutera imiti wakoresheje

Izina ry'uruganda Ibikoresho wifashishije utera imiti

Itariki

Isomo ryatanzwe Uwahuguye

Amazina y'abahuguwe Umukono cyangwe igikumwe cy'abahuguwe

Igihe mutegura ibikorwa byanyu, ikarita yoroheje y'umurima wanyu ni igikoresho cy'ingirakamaro cyane. Mushobora

kwerekana ku ikarita aho mugomba gukorera ibikorwa byo kurwanya isuri, aho mugomba gutera ibiti cyangwa ibyatsi, ahari amasoko y'amazi mugomba kubungabunga n'aho mugomba kubaka uruzitiro rukomeye.

Ni ibiki byingenzi bikubiye muri gahunda y'ibijkorwa

Gushyingura inyandiko

Nyuma yo gukora igikorwa, mugomba kubika inyandiko. Iyo mubika inyandiko, mushobora gukurikirana ishyirwa mu bikorwa rya gahunda y'ibikorwa mukanahamya ko ibikorwa byateganijwe byakozwe. Nibura ibikorwa bikurikira bigomba kwandikwa.

Gutera imiti (mugihe hari iyo utera)

Gutera Ifumbire y'imborera / mvaruganda Gutera ibiti / ibyatsi

Gusarura

Amahugurwa y'abakozi (mu gihe ufite abakozi bakeneye guhugurwa)

Gutanga akazi nyakabyizi (niba bikorwa)

Ibyangombwa byo kwandika muri raporo yo gutera imiti

Ibyingenzi byandikwa muri raporo y'amahugurwa

Ibyingenzi byandikwa muri raporo yo gukoresha abakozi

Imitunganyirize y’isambu

Umutwe wa 8

Iteganyamigambi

Ibintu byose mwabonye muri iyi Mfashanyigisho bigomba gushyirwa mu bikorwa mu mirima yanyu. Kugira ngo bishyirwe mu bikorwa, mbere na mbere mugomba gukora igenamigambi ryabyo. Muri gahunda y'ibikorwa, mugomba kwandika ibikorwa, igihe bigomba gukorerwa n'umuntu ushinzwe ishyirwa mu bikorwa ryabyo.

(30)
(31)

Referensi

Dokumen terkait

Items that require disclosure are the accounting policy for recognizing actu- arial gains and losses, description of the plan, components of the total expense in the income state-

Representing the points in projective coordinate systems can eliminate the need of multiplicative inverse operation in point addition and point doubling and there by increasing

Penaalaksanaan pa!a pasien ini berupa pemberian ani neri golongan N# berupa narium !iklo.enak mobilisasi Posisi ubu% !an akivias &assage

Iya jadi di sini kami bukan hanya sekedar penyedia tempat dan menjual makan dan minum saja tapi kami juga memberikan pelayanan yang baik bagi pengunjung dan pelanggan

Pola penyesuaian tarif tenaga listrik (tariff adjustment) untuk pemakaian listrik pada  bulan  ke  (n),  dilakukan  perhitungan  penyesuaian  tarif  pada  bulan 

[r]

Ponorogo Meningkatnya koordinasi dan sinkronisasi program kawasan Agropolitan Terselenggaranya koordinasi yang berkesinambunga n pada pelaksanaan program pengembangan

July 15, 2021: • Countries were informed of Implementation of new templates: Implementation of the new templates - The way forward January 19, 2022: • Countries start to submit