Geologi am dan sedimentologi di kawasan Kuala Penyu, Sabah

GEOLOGI AM DAN SEOIMENTOLOGI 01 KAWASAN KUALA PENYU, SABAH. EVELYN ANAK NICLAS MAWAR. DISERTASI INI DIKEMUKAKAN UNTUK MEMENUHI SEBAHAGIAN SYARAT MEMPEROLEHI UAZAH SARJANA MUDA SAINS DENGAN KEPUJIAN. fERPUSTAKAAN. IINIVERSITI MALAYSIA SABAt'. .. PROGRAM. GEOLOGI SEKOLAH SAINS DAN TEKNOLOGI UNIVERSm MALAYSIA SABAH. 2014.

UNIVERSITI MALAYSIA SABAH BORANG PENGESAHAN STATUS TESIS JUDUL:. IJAZAH:. Shtt.]Atlt\ SESI PENGAJIAN:. 20 q /20 '4-. Mengaku membenarkan tesis *(LPSMlSarjanaJDoktor Falsafah) ini disimpan di Perpustakaan Universiti Malaysia Sabah dengan syaratsyarat kegunaan seperti berikut:-. I. 2. 3. 4.. Tesis adalah hakmilik Universiti Malaysia Sabah. Perpustal::aan Universiti Malaysia Sabah dibenarkan membuat salinan untuk tujuan pengajian sahaja. Perpustakaan dibenarkan membuat salinan tesis ini sebagai bahan pertukaran antara institusi pengajian tinggi. Sila tandakan (I). L-_-JI SULlT. (Mengandungi maklumat yang berdarjah keselamatan atau kepentingan Malaysia seperti yang termaktub di AKTA RAHSIA RASMJ 1972). '--_--'I TERHAD. (Mengandungi maklumat TERHAD yang telah ditentukan oleh organisasilbadan di mana Penyelidikan dijalankan). L-_~ITIDAKTERHAD. Tarikh:. ~ \1. Catatan ;-. 10 b /2.0) ~. Tarikh: .)..{). IbI\\.l. • Potong yang tidak berkenaan. ·Jika tesis ini SULIT atau TERHAD. sila lampirkan surat daripada pihak berkuasa/organisasi berkenaan dengan menyatakan sekali sebab dan tempoh tesis mi perlu dlkelaskan sebagai SULIT dan TERHAD. ·Tesis dimaksudklin sebagai tcsis bagi Ijazah Doktor Falsafah dan Sa~ana Secara penyelidikan atau disertai bagi pengajian secara kerja kursus dan Laporan Projek Sarjana Muda (LPSM). PERPUSTAKAAN UMS. '!I'I'I~I\~II'IIIIIIIII\1 *1000357651*. u s UNIVERSITI MALAYSIA SABAH.

PENGAKUAN. Saya akui karya ini adalah hasil kerja saya sendiri kecuali nukilan dan ringkasan yang setiap satunya telah dijelaskan sumbernya.. EVELYN ANAK NlOAS MAWAR (8511110160) 19 JUNE 2014. II.

DIPERAKUKAN OLEH. PENYELIA. (JUNAIDI BIN ASIS). iii. UMS. UNIVERSITI MAlAYSIA SABAH.

PENGHARGAAN Syukur kepada Tuhan kerana akhimya disertasi ini berjaya disempumakan pada detik dan ketika yang telah ditetapkan. Di sini saya ingin merakamkan penghargaan dan ucapan ribuan terima kasih kepada kesemua pihak yang telah memberi sumbangan tenaga dan pelbagai jenis bantuan sepanjang usaha untuk menyempumakan disertasi ini. Penghargaan yang tidak terhingga diberikan kepada: • Endk Junaidi bin Asis selaku penyelia dan pembimbing yang cukup berwibawa. Beliau telah memberikan bimbingan dan tunjuk ajar serta nasi hat-nasi hat yang amat berkesan sepanjang menyiapkan disertasi ini. Seliau tidak pernah mengenal penat Ielah serta sanggup meluangkan masa terluang beliau dalam membantu saya untuk menyiapkan disertasi ini. Dengan bantuan beliau, disertasi ini dapat disiapkan dengan lancar. Segala jasa dan pengorbanan beliau akan saya kenang sepanjang hayat. • Para pensyarah program GeoIogi terutamanya Dr. Ismail Abdul Rahim dan Puan Hennie Fitria W. Soehady E. di atas tunjuk ajar yang diberikan bagi menyiapkan disertasi ini. Tidak lupa juga kepada para pendidik lain seperti Prof. Dr. Sanudin Hj. Tahir, Prof. Felix Tongkul, Prof. Dr. Shariff A.K Omang, Prof. Madya Saba Musta, Puan Hazerina Pungut, Encik Rodeano Roslee dan Encik Sahat Sadikun serta seluruh tenaga pengajar lain yang amat berdedikasi mendidik dan memperkasakan i1mu geologi saya selama ini dan memberikan bimbingan, tunjuk ajar dan sokongan kepada saya. Jasa kalian amat saya hargai. • Para pembantu makmal; Encik Jalaludin Majalip, Endk Sanin Awang, Endk Alim serta pembantu makmal yang lain terutama dalam menyediakan peralatan dalam menjalankan penyelidikan di makmal dan peralatan kerjalapangan yang telah memberikan kemudahan kepada saya. • Kerjasama yang diberikan oIeh para kakitangan Jabatan Meteorologi Sabah, Jabatan Ukur dan Pemetaan, Jabatan Mineral dan Geosains, Jabatan Perangkaan Malaysia serta semua pihak yang terlibat secara langsung dan tidak langsung yang membantu saya. • Keluarga tersayang terutama kedua ibu dan bapa saya iaitu Puan Cecelia anak Kasin dan Encik Niclas Mawar anak Jemat. Kalian telah banyak membantu dari segi pendapat,dorongan, sokongan dan kewangan selama ini. Rakan-rakan seperjuangan yang sentiasa tidak lekang dari menemani saya dikala suka dan duka; Sherona Anna binti Nicholas, Baharudin bin Bakar, Jafree bin Mokhtar, Syazreena binti Pamo, dan Tan Sin Hong serta rakanrakan seperjuangan yang telah banyak membantu saya serta berkongsi pendapat dan maldumat yang diperoleh berkaitan kajian ini. Tldak dilupakan juga Avila Jividi, Lydia Jasmine anak Siok, Valarie anak Jeffery Layang dan Nur Fatimah 'Alia binti Razani kerana telah menemani saya sewaktu kerja lapangan. Kalian adalah yang terbaik. Segala kenangan yang tercipta tidak akan luntur dari ingatan. Berbanyak terima kasih juga kepada semua pihak yang telah memberikan sumbangan secara langsung dan tidak langsung dalam usaha menyiapkan disertasi ini. Bantuan dan kerjasama yang diberikan hanya Tuhan dapat membalasnya. Sekian, terima kasih.. iv. UMS. UNIVERSITI MAlAYSIA SABAH.

ABSTRAK. Kawasan kajian tertet.ak di bahagian pantai barat Sabah iaitu Kuala Penyu dari Kampung Matadan hingga Kampung Berangkok. Keluasan kawasan kajian dianggarkan kira-kira 100 kilometer persegi dengan kedudukan koordinat pada garis lintang 5° 28' U sehingga 5° 33' U dengan garis bujur 115° 29' T sehingga 115° 34' T. Objektif kajian ialah mengenai ciri-ciri sedimentologi yang terdapat pada Formasi Syal Setap dan Formasi Belait di Kuala Penyu dan membuat analisis litofasies serta menentukan sekitaran pengendapan batuan di Kuala Penyu. Secara amnya, unit batuan yang terdapat di kawasan kajian ialah Formasi Syal Setap, Formasi Belait dan endapan Kuatemari. Usia untuk Formasi Syal Setap ialah Awal Miosen Bawah manakala usia untuk Formasi Belait ialah Awal Miosen Atas. Endapan Kuatemari terdiri daripada endapan allLNium pantai, allLNium sungai dan alluvium pavao Hasil kajian Formasi Syal Setap di kawasan kajian terdiri daripada satu unit batuan sahaja iaitu unit syal tebal berselang lapis dengan batu pasir nipis. Manakala, terdapat empat lithofasies Formasi Belait yang ditemui di kawasan kajian iaitu unit basal konglomerat (fasies Bel), unit batu pasir bertapisan silang swaley (fasies Be2), unit batu pasir bertapisan silang hummocky-swaley (fasies Be3) dan unit batu pasir bertapisan silang hummocky(fasies Be4). Struktur sedimen yang ditemui pada singkapan Formasi Syal Setap ialah riak, laminasi selari dan lensa pasir serta fasil surih jenis Ophiomorpha sp. Struktur sedimen yang terdapat pada Formasi Belait pula terdiri dari daripada struktur lapisan silang hummocky dan struktur lapisan silang swaley, riak, lensa lumpur dan fosil surih jenis ophiomorpha sp • Sekitaran pengendapan untuk Formasi Syal Setap ialah sekitaran laut cetek dengan asosiasi fasiesnya di bahagian pelantar dalam dan ini disokong oIeh kehadiran lapisan syal tebal. Berdasarkan struktur sedimen dan fosil surih yang ditemui di lapangan, sekitaran pengendapan Formasi Belait ditakrifkan pada sekitaran laut cetek atau secara spesiflknya pada kawasan tepi pantai yang menerima pengaruh ombak dan pasang surut. Sebanyak 18 spesies benthic foraminifera telah ditemui pada sampel batu lumpur Formasi Syal Setap yang menunjukkan sekitaran laut cetek.. v. UMS. UNIVEASITI MALAYSIA SA BAH.

ABSTRACT. The study area is located at the W5tem part of Sabah which is at Kuala Penyu from Kampung Matadan to Kampung Berangkok with an area of 100 kilometres SQuare bounded by latitude SO 28' N until 50 33' N and longitude 1150 29' E sehingga llSO 34' E. The objective of this study is about the sedimentological characteristics of the Setap Shale Formation and the Belait Formation. This study also included lithofades analyse and determination of depositional environment Generally, the Kuala Penyu consist of the Setap Shale Formation, Belait Formation and Quaternary alluvium deposit. The age of the Setap Shale Formation is Early Lower Miocene while the Belait Formation aged Early Upper Miocene. Quatemary alluvial deposit consists of shore alluvium deposits, river deposits and swamp deposits. The only rock unit discovered for the Setap Shale Formation is thick shale interbedded with thin sandstone. While, there were four lithofacies discovered for the Belait Formation which are basal ronglomerate unit (fasies Bel), swalley crosbedded sandstone unit (fasies Be2), hummocky-swalley crossbedded unit (fasies Be3) and hummocky crossbedded unit (fasies Be4). Sedimentary structure that can be distinguished from the Setap Shale Formation were ripple, parallel lamination, sand lenses and trace fossils of Ophiomorpha sp. The sedimentary structures of Be/ait Formation were hummocky crossbedded, swaley crosbedded, mud clast, ripple and trace fossils of Ophiomorpha sp. Depositional environment for the Setap Shale Formation is shallow marine with facies association at inner shelf and this was supported by the presence of thick shale. Based on sedimentary structure and trace fossils of the Belait Formation, the depositional environment of Belait formation is shallow marine which was from inner shelf until foreshore. 18 species of benthic foraminifera discovered from mudstone of Setap Shale Formation showed shallow marine environment. vi.

SENARAI KANDUNGAN MUka Syrat PENGAKUAN. ii. PENGESAHAN. iii. PENGHARGAAN. iv. ABSTRAK. v. ABSTRACT. vi. SENARAl KANDUNGAN. vii. SENARAl RAJAH. xi. SENARAl JADUAl. xiv. SENARAIFOTO. xv. BABl. PENDAHULUAN. 1.1. Pengenalan. 1. 1.2. Lokasi kajian. 1. 1.3. Objektif kajian. 2. 1.4. Sorotan literatur. 3. 1.4.1 Geologi am kawasan kajian. 3. 1.4.2 Sedimentologi. 5. Kepentingan kajian. 7. 1. 5.1. 7. 1.5. 1.6. Bidang ilmu. 1.5.2 Bidang swasta. 7. Kaedah kajian. 7. 1.6.1. 8. 1.6.2. Kajian awal a.. Sorotan literatur. 8. b.. Penyediaan peta dasar. 9. Kajian lapangan dan persampelan. 11. a.. Tinjauan. 11. b.. Kerja lapangan pertama. 11. c.. Kerja lapangan kedua. 12. 1.6.3 Kajian makmal. 12. a.. Penyediaan sampel keratan nipis. 12. b.. Penyediaan sampel fosil. 13. vii. UMS. UNIVERSITI MALAYSIA SABAH.

14. 1.6.4 Analisis data. 1.7. a.. Analisis sedimentologi. 14. b.. Petrografi. 14. c.. Kematangan tekstur dan kematangan kimia. 15. d.. Analisis asalan kedudukan tektonik. 16. e.. Analisis geologi struktur. 17. f.. Geomorfologi dan geografi. 18. g.. Fosil mikro. 18. h.. Peta geologi. 18. 1.6.5 Penulisan disertasi. 19. Risiko kajian. 19. GEOGRAFI DAN GEOMORFOLOGI. BAB2 2.1. Pengenalan. 20. 2.2. Geografi. 20. 2.2.1. 2.3. 21. a.. Suhu. 21. b.. Hujan. 22. c.. Kelajuan angin. 23. 2.2.2. Sistem Perhubungan. 24. 2.2.3. Kegiatan ekonomi. 26. 2.2.4 Taburan penduduk. 28. Geomorfologi. 29. 2.3.1. Topografi. 29. a. b.. Kawasan perbukitan tinggi. 29. Kawasan dataran rendah. 30. 2.3.2. 2.4. Iklim. Saliran. 33. Proses-proses Geomorfologi. 35. 2.4.1. luluhawa. 35. a.. luluhawa fizikal. 36. b.. luluhawa kimia. 37. c.. luluhawa biologi. 38. 2.4.2. Pergerakan Jisim. 39. 2.4.3. Hakisan. 40 viii. UMS. UNIVERSITI MALAYSIA SA BAH.

a. b.. Hakisan geologi. 40. Hakisan pemecutan. 42. GEOLOGI AM DAN STRATIGRAFI. BAB3 3.1. Pengenalan. 44. 3.2. Latar belakang tektonik. 45. 3.3. Stratigrafi rantau. 50. 3.4. Stratigrafi tempatan. 52. 3.5. Geologi am. 53. 3.5.1. Formasi Syal Setap. 54. 3.5.2. Forrnasi Belait. 55. 3.5.3. Endapan Kuartemari. 56. 3.6. Struktur geologi. 59. 3.6.1 Lineamen positif. 59. 3.6.2 Lineamen negatif. 61. Per1apisan. 62. 3.6.3. 3.6.4 Kekar. 63. 3.6.5 Sesar. 65. 3.6.6 Kesimpulan geologi struktur. 67. HASIL KAlIAN. BAB4 4.1. Pengenalan. 68. 4.2. Formasi Syal Setap. 69 69 70. 4.2.1. Geometri. 4.2.2 Struktur sedimen 4.2.3 Fosil. 72. 4.2.4 Paleoarus 4.2.5 Utologi. 73. a. b.. Fasies. 74. Asosiasi fasies. 75. c.. Sekitaran pengendapan. 77 78 79 80. 4.2.6. 74. Petrografi. a. b.. Kematangan tekstur dan kimia Pengelasan batu pasir. ix. UMS. UNIVERSITI MALAYSIA SA BAH.

c. 4.3. Analisis asalan kedudukan tektonik. 4.3.1 Geometri. 83 83. 4.3.2 Struktur sedimen. 84. 4.3.3 Fosil. 87. 4.3.4 Paleoarus 4.3.5 litologi. 87. Formasi Belait. 87. a.. Fasies. b.. Asosiasi fasies. 88 94. c.. Seldtaran pengendapan. 99. 4.3.6 Petrografi. 4.4. a.. Kematangan tekstur dan kimia. b.. Pengelasan batu pasir. c.. Analisis asalan kedudukan tektonik. Peta geologi. 100 102 103 104 105. PERBINCANGAN, KESIMPULAN DAN CADANGAN. BABS. 5.1 5.2. 82. Pengenalan. 106. Perbincangan. 106 109. 5.2.1 Geometri 5.2.2 litologi. 109. 5.2.3 Paleoarus 5.2.4 Fosil mikro. 110. 5.2.5 Struktur sedimen 5.2.6 Analisis fasies. 111 112. 5.2.7 Petrografi. 115. 5.3. Kesimpulan. 5.3. cadangan. 115 118. 110. 119. RU1UKAN. x.

SENARAI RAJAH Rajah 1.1 Kedudukan kawasan kajian dalam peta negeri Sabah.. Halaman. 2. 1.2. Carta aliran kaedah kajian yang digunakan.. 8. 1.3. Peta dasar untuk kawasan kajian iaitu Kuala Penyu, Sabah.. 10. 1.4. Gambarajah segi tiga untuk pengelasan batu pasir dalam Pettijohn et al. (1975).. 15. Pengelasan segi tiga untuk kematangan kimia dan kematangan kimia (Selley, 1988).. 16. 1.5. 1.6. 2.1. 2.2. 2.3. 2.4. 2.5. 2.6. 2.7. 2.8. 3.1. 3.2. 3.3. Rajah segitiga Kuarza, Feldspar dan serpihan batuan menunjukkan punca sedimen (Diubahsuai daripada Dickinson, 1979).. 17. Purata suhu tahunan dari tahun 2006 hingga 2012. Sumber: Jabatan Meteorologi Malaysia, 2013.. 21. lumlah hujan tahunan dari tahun 2004 hingga 2012. Sumber: labatan Meteorologi Malaysia, 2013.. 22. Purata kelajuan angin dari tahun 2007 hingga 2012. Sumber: Jabatan Meteorologi Malaysia, 2013.. 23. Peta sistem perhubungan di Kuala Penyu yang terdiri daripada jalan raya dan jalan keretapi.. 2S. Taburan penduduk di Kuala Penyu mengikut etnik. Sumber: Jabatan Perangkaan Malaysia, 2010.. 28. Peta kontur untuk kawasan kajian iaitu Kuala Penyu dengan sela kontur 20meter.. 31. Peta topografi untuk kawasan kajian iaitu Kuala Penyu yang bersela kontur 20meter.. 32. Peta saliran untuk kawasan kajian iaitu Kuala Penyu yang terdiri daripada pola dendritik dan pola terganggu.. 34. Rajah menunjukkan evolusi tektonik bagi bahagian Barat Laut Borneo. (Sumber: Hazebroek & Tan, 1993).. 46. Evolusi pembentukan geologi Sabah yang diubahsuai daripada Tongkul (1991).. 49. Ringkasan stratigrafi Sabah (Sanudin & Baba, 2007).. 51. xi. UMS. UNIVEASITI MALAYSIA SA BAH.

3.4. 3.5. 3.6. 3.7. 3.8. 3.9. 3.10. 3.11. 3.12. 3.13. 4.1. Peta Geologi Sabah yang diubahsuai daripada Sanudin & Baba. (2007).. 52. Jujukan stratigrafi tempatan untuk kawasan kajian. (Diubahsuai daripada (Dayang & Sanudin, 2013).. 53. Peta geologi untuk kawasan kajian. (Diubahsuai daripada Wilson, 1964).. 58. Imej satelit keadaan permatang di kawasan kajian. Sumber: wikimapia.com. 60. Rajah Roset yang menunjukkan Iineamen positif di kawasan kajian dengan arah canggaan bertren Barat laut-Tenggara (n=30).. 60. Uneamen negatif yang telah disurih berdasarkan peta saliran Kawasan kajian. Sumber: Jabatan Ukur dan Pemetaan Malaysia cawangan Sabah. Gambarajah Roset bagi anal isis Iineamen negatif yang menunjukkan arah canggaan bertren Barat Laut-Tenggara (n=182).. 62. Gambarajah stereonet bagi analisis lapisan kawasan kajian Yang menunjukkan arah canggaan bertren Barat laut-Tenggara (n=30). Gambarajah Roset untuk analisis kekar di kawasan kajian yang menunjukkan arah canggaan bertren Barat Laut-Tenggara (n=300). Gambarajah stereonet untuk sesar normal yang menunjukkan arah canggaan adalah bertren Barat laut-Tenggara.. 4.3. 4.4. 4.5. 63. 65. 67. Analisis litolog untuk singkapan Formasi Syal Setap di Kampung. 76. Seliko. 4.2. 61. Model sekitaran pengendapan laut cetek yang diperolehi daripada Walker (1984) digunakan untuk pentafsiran sekitaran pengendapan Formasi Syal Setap yang berkotak warna merah. Gambarajah segi tiga untuk kematangan kimia (Selley, 1988).. kematangan. tekstur. 77. dan 80. Pengelasan batu pasir dengan menggunakan segi tiga Pettijohn (1975). Rajah segitiga Kuarza, Feldspar dan serpihan batuan menunjukkan punca sedimen (Diubahsuai daripada Dickinson, 1979).. 81. 82. xii. UMS. UNIVERSITI MALAYSIA SABAH.

4.6. 4.7. 4.8. 4.9. 4.10. 4.11. 4.12. Analisis log batuan untuk unit basal konglomerat Formasi Belait di Kampung Seliko.. 94. Analisis log batuan untuk unit batuan batu pasir berlapisan silang swalley yang tersingkap di Kampung Keparing.. 95. Analisis log batuan (bahagian 1) untuk fasies Be3 di Kg. Batu Luang.. 96. Analisis log batuan (bahagian 2) untuk fasies Be3 di Kg. Batu Luang.. 97. Analisis log batuan untuk unit batu pasir berlapisan silang hummocky yang tersingkap di Kampung Seliko.. 98. Model sekitaran pengendapan laut cetek ini diperolehi daripada Walker (1992) dan digunakan untuk pentafsiran sekitaran pengendapan fasies Formasi Belait. Fasies Bel bertanda kotak merah, fasies Be2 bertanda kotak hijau, fasies Be3 bertanda kotak biru dan fasies Be4 bertanda kotak ungu. Segi tiga menggambarkan kedua-dua kematangan tekstur dan kematangan kimia batu pasir (Selley, 1988).. 4.13. Pengelasan batu pasir menggunakan segi tiga Pettijohn (1975).. 4.14. Rajah segitiga Kuarza, Feldspar dan serpihan batuan menunjukkan punca sedimen (Diubahsuai daripada Dickinson, 1979).. 4.15. Peta geologi dan keratan rentas untuk kawasan kajian.. 5.1. Model sekitaran bagi kawasan laut cetek yang menunjukkan pengaruh ombak dan pasang surut pada kawasan dari muka pantai (foreshore) hingga ke lepas pantai (offshore) yang diubahsuai daripada (Walker, 1992).. 5.2. Kedudukan Formasi Syal Setap dan Formasi Belait pada model sekitaran pengendapan laut cetek (Walker, 1992).. xiii. 99. 102 103. 104. 106. 111. 114.

SENARAIJADUAL Jadual Halaman 3.1 Kesimpulan arah canggaan kawasan kajian berdasarkan kesemua analisis geologi struktur yang dilakukan. 67 4.1. 4.2. 4.3. Pengelasan spesies benthic dan berdasarkan Houlboum (2013).. sekitaran. pengendapannya 73. Anggaran peratusan komposisi mineral dalam sampel batu pasir FormasiSyalSetap.. 78. Anggaran peratusan komposisi mineral kuarza, feldspar dan serpihan batuan untuk pengelasan batu pasir Formasi Syal Setap.. 81. 4.4 Anggaran peratusan komposisi mineral dalam sampel batu pasir Formasi Belait.. 101. 4.5 Anggaran peratusan komposisi mineral dalam sam pel batuan untuk pengelasan batu pasir Formasi Belait. 103. 5.1. Ringkasan untuk perbandingan perbezaan di antara Formasi Syal Setap dan Formasi Belait dari segi ciri-ciri sedimentologi.. xiv. 108.

SENARAI FOTO. Foto 2.1. Halaman lalan raya berturap di Kampung Gorowot. Arah pengambaran: N 276°. GPS: N SO 31.434' ; E 115° 31.738'. 24. 2.2. lalan raya tidak berturap di Kampung Wangkang. pengambaran: N 70°. GPS: N 5° 29.601' ; E 115° 30.437'. 24. 2.3. Cerapan lapangan mengenai geografi kawasan kajian. (a) Tempurong Lodge adalah salah satu pusat peranginan di Kuala Penyu. Arah pengambaran: N 7SO. GPS: N 5° 31.947'; E 115° 33.230' (b) Pusat Informasi Rumbia di Kampung Tamu Kayul. Arah pengambaran: N 78°. GPS: N 5° 29.837 ; E 115° 32.642' (e) (e) Salah sebuah sekolah yang terdapat di kawasan kajian iaitu SK Kekapor. Arah pengambaran: N 82°. GPS: 5° 29.935' ; E 115° 30.249' Cd) (d) Tanaman kelapa sawit di Kg. Wangkang. Arah pengambaran: N 146°. GPS: N SO 30.424' ; E 115° 30.251' (e) (e) Penanaman padi sawah di Kg. Gorowot. Arah pengambaran: N 231°. GPS: N SO 31.434'; E 115° 31.738'. 2.4. 2.5. 2.6. 2.7. 2.8. 2.9. 2.10. 2.11. Arah. 27. Kawasan perbukitan tinggi di Kg. Matadan. Arah pengambaran: N 211°. GPS: N 5° 29.686' ; E 115° 30.798'. 30. Kawasan dataran rendah di Kg. Gorowot. Arah pengambaran: N 231°. GPS: N 5° 31.434'; E 115° 31.738'. 30. Sungai Batu luang di Kg. Batu luang. Arah pengambaran: N 165°. GPS: N 5° 31.501' ; E 115° 31.603'. 33. Batuan mengalami pengelupasan disebabkan oleh luluhawa fizikal di Kg.SeIiko. Arah pengambaran: N 230°. GPS: N 5° 31.456' ; E 115° 31.468'. luluhawa kimia pada batuan konglomerat yang disebabkan oIeh kehadiran air di Kg. Seliko. Arah pengambaran: N 113°. GPS: N 5° 31.456' ; E 115° 31.468'. Kehadiran akar pokok menjalar keluar melalui batuan Menyebabkan luluhawa biologi di Kg. Seliko. Arah pengambaran: N 63°. GPS: N 5° 31.456' ; E 115° 31.468'. Penambakan batuan dilakukan untuk menghalang kejadian tanah Runtuh di Kg. Matadan. Arah pengambaran: N 134°. GPS: N 5° 30.924' ; E 115°30.847' Pembentukan gua dan tebing tinggi pada batuan disebabkan oleh hakisan ombak di Kg. Seliko.. 36. 37. 38. 39. 41. xv. UMS. UNIVERSITI MALAYSIA SA BAH.

Struktur tunggul tengah lautan akibat hakisan ombak di Kg. Seliko. Arah pengambaran: N 311°. GPS: N S° 31.456' ; E 115°31.468'.. 42. 2.13. Hakisan lembar di Kg. Kiambar. Arah pengambaran: N 340°. GPS: N S° 31.330' ; E 115° 33.230'. 43. 2.14. Hakisan alur dan hakisan galur di Kg. Kiambar Arah pengambaran: N 305°. GPS: N S° 31.330' ; E 115° 33.230'. 43. 3.1. Ketakselarasan bersudut yang memisahkan Formasi 8e1ait dan Formasi Syal Setap. Arah pengambaran: N TJO. GPS: N S° 31.456' ; E 115° 31.468'.. 2.12. 3.2. 3.3 3.4. 3.5. 3.6 3.7. 3.8 4.1. Unit batu pasir tebal berselang lapis dengan syal tebal di Kg. Gorowot. Arah pengambaran: N 95°. GPS: N S° 30.49' ; E 115° 32.42' Unit batu pasir berpebel atau konglomerat di Kg. Seliko. Arah pengambaran: N 65°. GPS: N S° 31.456' ; E 115° 31.468'. Endapan marin atau pantai yang terdiri daripada pasir halus berwama putih. Arah pengambaran: N 18°. GPS: N 5° 31.456' ; E 115° 31.468'. Endapan alluvium yang telah digunakan untuk penanaman sawah Padi sebagai salah satu aktiviti ekonomi penduduk. Arah pengambaran: N 231°. GPS: N SO 31.434'; E 115° 31.738'.. 55. 56. 57. 57. Kekar yang terdapat pada singkapan batuan di kawasan kajian. Arah pengambaran: N 11°. GPS: N 5° 32.686' ; E 115° 32.848'.. 64. Sesar normal yang terdapat pada singkapan batuan di Kg. Keparing. Arah pengambaran: N 11°. GPS: N 5° 32.686' ; E 115° 32.848'.. 66. Sesar normal yang terdapat pada singkapan batuan di Kg. Seliko. Arah pengambaran: N 130°, GPS: N 5° 31.456' ; E 115° 31.468'.. 66. Struktur riak yang terdapat pada lapisan batu pasir Formasi Syal Setap.. 70. 4.2. Struktur lensa batu pasir pada lapisan syal.. 4.3. Fosil surih yang terdapat pada lapisan batu pasir Formasi Syal Setap.. 4.4. 54. Benthic foraminifera yang ditemui dalam sampel syal Formasi Syal Setap.. xvi. 71 71 72.

4.5. Fotomikro keratan nipis sampel batu pasir Formasi Syal Setap. XPL. Pembesaran 2Ox. (Qm=Kuarza monohablur, Qp=Kuarza polihablur, Sb=Serpihan batuan, m=Matriks, P=Plagioklas). 79. 4.6. Fotomikro keratan nipis sampe\ batu pasir Formasi Syal Setap. PPL Pembesaran 20x. (Qm=Kuarza monohablur, Qp=Kuarza polihablur, Sb=Serpihan batuan, m=Matriks, P=Plagioklas). 79. 4.7. Struktur riak yang terdapat pada lapisan batu pasir Belait.. Formasi. 84. 4.8. Struktur lapisan silang hummockydan swalleyyang terdapat pada lapisan batu pasir Formasi Belait.. 85. 4.9. Kehadiran len sa lumpur yang hadir pada lapisan batu pasir Formasi Belait.. 85. 4.10. Fosil surih jenis Ophiomorpha sp yang terawet dengan baik pada lapisan batu pasir Formasi Belait.. 86. 4.11. Unit basal konglomerat (Fasies Bel) dengan ketebalan 12 meter tersingkap berhampiran pantai di Kampung Seliko.. 88. 4.12. Singkapan unit batu pasir berlapisan silang swalley yang tersingkap di Kampung Keparing.. 89. 4.13. Struktur lapisan silang swalley dan riak yang terdapat pada lapisan batu pasir untuk fasies Be2.. 89. 4.14. Fosil surih jenis ophiomorpha sp yang memotong perlapisan batu pasir Formasi Belait.. 90. 4.15. Struktur len sa lumpur yang terdapat pada lapisan batu pasir Formasi Belait untuk fasies Be2.. 90. 4.16. Singakapan fasies Be3 yang tersingkap di Kampung Batu Luang dengan ketebalan keseluruhan singkapan sebanyak 37 meter.. 91. 4.17. Struktur lapisan silang hummocky dan swalley yang terdapat pada lapisan batu pasir fasies Be3.. 91. 4.18. Struktur riak yang terdapat pacta lapisan batu pasir.. 92. 4.19. Fosil surih jenis ophiomorpha sp yang ditemui pada bawah per1apisan lapisan batu pasir Formasi Belait.. 92. 4.20. Fosil surih jenis ophiomorpha sp yang memotong perlapisan batu pasir Formasi 8e1ait.. 93. 4.21. Struktur lapisan silang hummocky pada lapisan batu pasir.. 93. xvii.

4.22. Fotomikro sampel batu pasir Formasi Belait. XPL Pembesaran: lOx. (Qm=Kuarza monohablur, Qp=Kuarza polihablur, Sb=Serpihan batuan, m=Mabiks, P=PlagiokJas). 101. 4.23. Fotomikro sampel batu pasir Formasi Bela it. PPL Pembesaran: lOx. (Qm=Kuarza monohablur, Qp=Kuarza polihablur, Sb=Serpihan batuan, m=Matriks, P=Plagioklas). 101. xviii. UMS. UNIVERSITI MALAYSIA SA BAH.

BABl. PENDAHULUAN. 1.1. Pengenalan. Kajian untuk projek tahun akhir yang dijalankan adalah berkenaan dengan geologi am dan sedimentologi di sekitar kawasan Kuala Penyu, Sabah. Kajian geologi am merangkumi beberapa aspek keeil seperti geografi, geomorfologi, geologi struktur dan stratigrafi tempatan. Tujuan kajian ini dijalankan adalah untuk menghasilkan penulisan ilmiah dalam memenuhi syarat yang tefah ditetapkan oleh Sekolah Sains dan Teknologi, Universiti Malaysia Sabah bagi penganugerahan Ijazah Sarjana Muda dengan Kepujian dalam bidang GeoIogi bagi sesi 2013/2014. Penulisan ilmiah ini dibuat berdasarkan kepada kajian awal, kajian lapangan, kajian makmal dan analisis data lapangan yang dilaksanakan bermula dari bulan September 2013 hingga bulan Mei 2014.. 1.2. Lokasi kajian Lokasi kajian adalah terletak di Kuala Penyu yang merupakan sebahagian. daripada pantai barat Sabah. Kedudukan kawasan kajian merupakan antara persilangan garis lintang(latitud) 5° 28' U sehingga 5° 33' U dengan garis bujur(longitud) 115° 29' T sehingga llSO 34' U. Keluasan untuk kawasan kajian ialah 100km2 yang terdiri daripada kawasan tanah rendah dan kawasan tepi pantai. Terdapat beberapa buah penempatan penduduk di kawasan kajian kajian seperti Kampung Tempurong, Kampung Batu Luang, Kampung Manunggang dan Kampung Tamu Kayul..

Pekan yang berhampiran dengan kawasan kajian ialah Pekan Beaufort dengan jarak sejauh lebih kurang 50km. Jarak perjalanan dari Kota Kinabalu ke kawasan kajian ialah 100 km dan mengambil masa selama dua jam.. ,,6- O'O' T. 115- 0 ' 0' T. u s- O'O' T. u. 119'" 0'0' T. Polunjuk •. t. •. o. South China Sea. Sand.,. POk,," r~Yi1:. -. Jalan. -. Sungai utAma. utam. Laul Sulu. D. Rajah 1.1. 1.3. Kedudukan kawasan kajian dalam peta negeri Sabah.. Objektif kajian. 1. Mengkaji mengenai geologi am di kawasan kajian. 2. Menghasilkan sebuah peta geologi bagi kawasan kajian. 3. Mengkaji mengenai ciri-ciri sedimentologi yang terdapat pada Formasi Syal Setap dan Formasi Belait di Kuala Penyu. 4. Menganalisis lithofasies dan menentukan sekitaran pengendapan batuan di Kuala Penyu.. 2. UMS. UNIVERSITI MALAYSIA SABAH.

1.4 Sorotan literabJr. Bagi sorotan literatur, penulis telah membahagikannya kepada dua bahagian utama iaitu geologi am dan sedimentologi. Setelah membuat beberapa rujukan dan pembacaan, didapati bahawa ramai pengkaji-pengkaji terdahulu telah membuat kajian di kawasan pantai barat Sabah. Namun demikian, hanya sedikit sahaja kajian yang menumpukan mengenai kajian sedimentologi di kawasan kajian penulis. Kebanyakan kajian-kajian yang dilakukan lebih tertumpu di bahagian Semenanjung Klias dengan memfokuskan kepada sumber ekonomi yang terdapat di kawasan tersebut.. 1.4.1 Geologi am kawasan kajian. Antara pengkaji terawal yang membuat kajian di kawasan pantai barat Sabah ialah Carl Schmidt (1889). Beliau telah menjalankan uji kaji terhadap tirisan minyak yang terdapat di Semenanjung K1ias dan menyarankan 'British Borneo & Burma petroleum Syndicate' untuk melantik G. Niethammer sebagai ahli geologi. Knight (1891) daripada 'British North Borneo Company' telah menyatakan mengenai tirisan minyak yang terdapat di kawasan Tanah Merah dan lambidan di Semenanjung Klias dalam penulisan laporannya.. Kajian diteruskan lagi oleh Hotz (1915) dengan lebih memfokuskan kajian beliau kepada analisis geologi struktur kawasan Semenanjung K1ias. Beliau telah mendapati lapan antiklin yang berjurus utara-timur laut berhampiran dengan lambidan dan juga enam antiklin yang lain di bahagian utara. Heybroek & Crews(19S4) merupakan ahli 'Shell North Borneo company' yang turut membuat kajian di kawasan ini. Mereka telah membuat pembaharuan terhadap jujukan stratigrafi yang diperkenalkan oIeh Niethammer dengan berdasarkan kepada bukti penemuan paleontologi seperti fossil. Brondijk(1962) telah menjalankan kajian sedimentologi di Semenanjung Klias, Pulau labuan dan Lembah Padas. Beliau telah menamakan semula bahagian tertua pada Formasi Syal Setap sebagai Formasi Temburong.. 3.

Wilson (1964) juga telah membuat kajian di Labuan dan Lembah Padas dan menghasilkan sebuah memoir. Dalam memoir tersebut, beliau telah merumuskan bahawa Labuan dan lembah Pad as terdiri daripada Formasi Temburong, Formasi Syal Setap, Formasi Belait dan endapan kuartemari. Beliau juga telah merumuskan senario geologi am mewakiIi semenanjung klias dan didapati sedimen Paleosen asosiasi batuan dolerite tidak termasuk dalam stratigrafi semenanjung klias walaupun Pulau Kalampunian Damit dan Button Islet Labuan melaporkan wujudnya batu kapur paleosen dan intrusi dolerit yang tidak dikaitkan dengan Formasi Chert Spilit.. Terdapat beberapa pel ajar sarjana muda yang membuat kajian di kawasan kajian dari tahun 1984 hingga 2006. Antaranya ialah Roslan Ahmad (1984) dari Universiti Malaysia Sabah telah membuat tesis sarjana muda yang bertajuk 'Geologi am kawasan Kuala Penyu dan Menumbok'. Beliau telah membuat kajian tentang tiga unit formasi batuan iaitu Formasi Belait, Formasi Temburong dan Formasi Syal Setap. Mohd Najib (2000) dari Universiti Malaysia Sabah telah mebuat tesis sarjana muda yang bertajuk 'Geologi am kawasan Tamu Kayul-Kampung Batu Unting, Kuala Penyu'. Beliau telah mengkaji unit-unit batuan sedimen yang terdiri daripada formasiformasi batuan dan endapan kuartemari serta kajian mengenai geologi struktur. Zarinah (2006) dan Universiti Malaysia Sabah telah mebuat tesis sarjana muda yang bertajuk 'Geologi am dan sedimentologi Kampung Kerukan Kuala Penyu-Kampung Bayong Menumbok'. Beliau telah mengkaji fasies-fasies Formasi Belait dan Uang di kawasan kajian.. Sanudin & Baba (2007) rnengelaskan bahawa Formasi Belait di Semenanjung Klias merupakan salah satu daripada formasi-formasi batuan yang berusia Miosen Tengah hingga Pliosen. Mereka turut mengatakan bahawa Formasi Meligan dan Formasi 8e1ait terendap di atas Formasi Crocker secara tidak selaras. Persentuhan dengan Formasi Belait adalah di Tanjung Nosong dan sepanjang jalan Kuala PenyuMenumbok. Manakala hubungan ketakselarasan Formasi Crocker dan Formasi Meligan adalah di jaluran Pergunungan Meligan dan Gunung lumaku di tenggara Sipitang. Batuan berusia Pliosen hingga Pliestosen yang tersingkap di Semenanjung Klias dikelaskan sebagai Formasi liang yang rnengandungi selang lapis yang tersimen secara longgar dengan konglomerat, batu pasir dan batu lumpur. 4.

1.4.2 Sedimentologl Folk (1980) dan Tucker (2003) menyatakan bahawa kematangan tekstur butiran batuan sedirnen merupakan salah satu aspek yang penting dalam mengkaji mengenai sekitaran pengendapan batuan sedimen.. Dalam Walker (1992), penggunaan perkataan fasies dalam geologi moden mengatakan bahawa fasies adalah hasil gabungan di antara aspek litologi dan paleontologi dalam unit stratigrafi. Walker (1992) juga mentakrifkan bahawa model fasies sebagai kesimpulan secara keseluruhan dalam suatu sistem pengendapan.. Selley (1995) lebih menekankan tentang sedimentologi dan hubungannya dengan batuan sedimen la,mo yang membatu. Beliau juga turut menyatakan bahawa kematangan batu pasir berlaku dalam dua cara iaitu matang secara kimia dan matang secara fizikal.. Selain itu, Tongkul (2000) mentakrifkan sedimentologi sebagai suatu kajian mengenai asal-usul, pengangkutan, sebaran, pengendapan dan penimbusan butiran sedimen kuno atau moden. Menurut beliau, sekitaran pengendapan laut cetek mempunyai kedalaman air sekitar 1-2000 meter yang dipengaruhi oIeh pasang surut, ombak, angin, arus memnajang atau ribut sebagai agen pengangkutan sedimen yang dominan. Manakala sekitaran laut dalam pula tidak dipengaruhi oIeh ombak dan dicirikan oIeh endapan kipas bawah laut yang diendapkan oleh mekanisme aliran graviti dan endapan pelagik yang dihasilkan oleh pengendapan sedimen terampai.. 5.

RUlUKAN Adams, A.E., Mackenzie, W.S. & C. GUilford. 1984. Atlas of sedimentary rocks under the microscope. Harlow: Longman. Armstrong, & Brasier, M. 2005. Microfossils second Edition. Blackwell Publishing. UcI.. Brondjik, l.F. 1962. Reclassification of Part of the Setap Shale Formation as Temburong Formation. British Borneo Geological Survey Annual Report. Dayang Nor Asyilla & Sanudin Tahir. 2013. lithofacies of the Paleogene and Neogene Formations in Klias Peninsula, Sabah. Geological Society of Malaysia. Dickinson, W.R., & Suzeck, C.A., 1979. Plate Tectonics and Sandstone Composition. AAPG Bull, 63 (12). ms 2164-82 Dott, R.H., 1964. Wacke, greywacke and matrix-what approach to immature sandstone classification? J. Sed. Petrol. 34. folk, R.L 1974. Petrology of Sedimentary Rocks. Austin Texas, Hemphill Press, 2nd Edition, 182 p. Haile, N.S. 1968. Geosynclinal Theory and the Organizational Pattern of the NorthWest Borneo Geosyncline. Quarterly Joumal of the Geological Society.. 124:171-188 Heybroek, P. & Crews, W.E. 1954. The Geology of liJbuan, Klias Coastal Hills and. Associated Island : with notes on the Paleontology of Klias, Labuan and adjacent Island. Hotz, W. 1915. Geological Report On The Island Of Tiga Peninsula:G5JL 111/13.. North of Klias. Houlbourn, A., Henderson, A.S., MacLoed,N.. 2013. Altas Benthic foraminifera. Natural History Museum. Hutchison, C.S. 1988. Stratigraphy-TectoniC Model for the Eastern Borneo. Geological. Society of Malaysia. 22: 135-151 Hutchison, C.S. 1989. Geological Evolution of Southeast Asia. Geological SOCiety of. America, 86:797-806 Hutchison, C.S. 2005. Geology of North West Bomeo. Elsevier, Netherlands. Hazebroek, H.P. & Tan, D.N.K. 1993. Tertiary Tectonic Evolution Of The North west Sabah Continental Margin. Geological Society Of Malaysia. Bulletin 33: 195-. 200. Ibrahim Komoo, Ibrahim Abdullah & Juhairi Mat Akhir, 1989. Teknik Pemetaan Geologi. Dewan Bahasa dan Pustaka. Jabatan Meteorologi Malaysia Cawangan Sabah. 2013. Taburan Hujan, Data Suhu, Data Kelembapan, Data Kelajuan Angin Kawasan Kuala Penyu 2004-2013.. 119. UMS. UNIVERSITI MAlAYSIA SABAH.

Jabatan Perangkaan Malaysia Cawangan Kota Kinabalu, Sabah. 2011. Taburan penduduk kawasan Kuala Penyu sehingga tahun 2010. Knight, B.T. 1891. Oil-bearing strata in Province Dent:GSJL 003/2. Leong, K.M. 1999. Geological Setting Of Sabah Malaysia. Geological Society of Malaysia. 27 : 227-239. Mohd. Najib. 2000. GeoIogi am kawasan Tamu Kayul-Kampung Batu linting, Kuala Penyu. Tidak diterbitkan. Pettijohn, F. J .. 1975. SedimentiJry rocks. Harper dan Row: New York. Edisi ke-3.. Rodeano Roslee. 2004. Study of mass movement along Bundu Tuhan to Kundasang Highway, Sabah, Malaysia. Universiti Malaysia Sabah. Roslan Ahmad. 1984. Geologi am kawasan Kuala Penyu dan Menumbok. Universiti Malaysia Sabah. Tidak diterbitkan. Sanudin Hj. Tahir, Sahibin A. Rahim & Baba Musta. 1999. Geologi Pulau Tl!Ja. UMS. Kota Kinabalu. Sanudin Hj. Tahir. & Baba Musta. 2007. Pengenalan Kepada Stratigrafi. Universiti Malaysia Sabah. Schmidt, C. 1889. On the geology of NorthWest Borneo and the "New Island" which formed there: G5JL 111/26. Selley, R.C. 1988. Apl/ied Sedimentology. AcademiC Press: London. Diterjemah oleh Che Aziz Ali, 1995. Dewan Bahasa dan Pustaka. Kuala Lumpur. Tan Chun Hock. 2008. Facies Distribution and Stratigraphic Development on ShaleCored Ridge, Klias Peninsula, Malaysia. Bulletin of Earth Sciences of Thailand. vol 3, pp 9-11. Tan, N.K. & Lamy, J.M. 1990. Tectonic evolution Of NorthWest Sabah ContinentiJl Margin Since Late Eocene. Geological Society Of Malaysia. Bulletin 27 : 241260. Tjia, H.D. 1987. Geomorfologi. Dewan Bahasa dan Pustaka, Kuala lumpur. Tongkul, F. 1990. Tectonic EvolutionOf Sabah Malaysia. Geological Society Of Malaysia. 27 : 227-239. Tongkul, F. 1991. TectoniC Evolution Of Sabah, Malaysia. Journal Of Southeast Asia Earth Science. Volume 6: 395-405. Tongkul, F. 2000. Sedimentologi. Universiti Kebangsaan Malaysia, Bangi. Tucker, M.E . 2003. SedimentiJry Rocks In the Field .3RD Edition. John Willey & Sons, New York. Walker, R.G., James, N.P. 1992. FaCies models: Response to sea level changes. Geological Association of canada. 120. UMS. UNIVEASITI MALAYSIA SABAH.

Wilson, R.A.m. 1964. The Geology and Mineral Resources Of The Labuan And Padas Valley Area, Sabah. The Geological Survey Borneo Region, Malaysia. Memoir. 17. Zarinah. 2006. GeoIogi am dan sedimentologi Kampung Kerukan Kuala PenyuKampung Bayong, Menumbok. Tidak diterbitkan.. 121. UMS. UNIVERSITI MALAYSIA SABAH.