SIPIL MESIN ARSITEKTUR ELEKTRO
KO NDISI FISIK PERMUKIMA N PENDUDUK DI PESISIR PA NTA I TELUK PA LU Sya rifud d in *
Abstrac t
A ho use is a b a sic ne e d fo r e a c h fa mily to re a c h a p ro sp e rity a nd fa miliy future . Physic a l o f ho use is o ne o f d e te rmining fa c to r to g e t a he a lthy ho use . This p a p e r, d e sc rib e p hysic a l o f a ho use o f Pa lu To wn inhib ita nt ne a r Pa lu b a y in 2003 in te rms o f c ity d e ve lo p me nt a nd a rc hite c tura l rule . The p hysic a l o f a ho use whic h is o b se rve d suc h a s : a re a o f the ho use a nd ya rd, typ e o f b uilding ma te ria l a nd ho use wa ll c o nd itio n, typ e o f sla b a nd ro o f ma te ria l, the e xiste nc e o f ve ntila tio n, lig hting c o nd itio n insid e the ho use , a nd c o nd itio n o f d ra ina g e . The re p o rt is c o nd uc te d thro ug h d e sc rip tive a nd a na lytic a l a p p ro a c h.
The re sult o f this re se a rc h sho ws tha t the p hysic a l c o nd itio n o f a ho use in Pa lu b a y c o sta l a re a c a n b e c a te g o rize d a s se mi-p e rma ne nt ho use , whic h c a n b e se e n fro m wa ll ma te ria l ma jo rity ma d e o f me d ium q ua lity wo o d , c e me nt- finish flo o r, a nd a sb e sto s ro o f.
Ke ywords: ho use , p hysic a l o f ho use , Pa lu to wn
A b stra k
Rum a h ting g a l m e rup a ka n sa la h sa tu ke b utuha n p rim e r ya ng ha rus d ip e nuhi se tia p ke lua rg a (KK), d a la m m e nc a p a i ke se ja hte ra a n hid up d a n m a sa d e p a n ke lua rg a . Ko nd isi fisik rum a h ting g a l m e rup a ka n sa la h sa tu fa kto r p e ne ntu d a la m m e nc a p a i rum a h ting g a l ya ng se ha t. Tulisa n ini m e nd e skrip sika n ko nd isi fisik rum a h ting g a l p e nd ud uk Ko ta Pa lu d ise kita r Pa nta i Te luk Pa lu ta hun 2003, te rka it p e rke m b a ng a n ko ta d a n ka id a h a rsite ktura l. Ko nd isi fisik rum a h ting g a l p e nd ud uk ya ng d itinja u m e lip uti: lua s p e ka ra ng a n d a n rum a h, je nis b a ha n d a n ko nd isi te m b o k rum a h, je nis b a ha n la nta i d a n a ta p rum a h, ke b e ra d a a n ve ntila si rum a h, ko nd isi p e nc a ha ya a n d a la m rum a h, d a n d ra ina se ling kung a n rum a h ting g a l. Ura ia n d isa m p a ika n se c a ra d e skrip tif-a ntif-a litis.
Ha sil p e ne litia n m e nd a p a tka n b a hwa Ko nd isi fisik rum a h d i Pe sisir Pa nta i Te luk Pa lu d ig o lo ng ka n se b a g a i ka te g o ri se m i p e rm a ne n, ya ng te rc e rm in d a ri je nis b a ha n d ind ing rum a h m a yo rita s te rb ua t d a ri p a p a n ka yu b e rkwa lita s se d a ng , b e rla nta i p le ste r (se m e n PC / Ac i), d e ng a n je nis b a ha n a ta p se ng / a sb e s.
Ka ta kunc i: rum a h ting g a l, ko nd isi fisik rum a h ting g a l, Ko ta Pa lu
* Sta f Pe ng a ja r Jurusa n Te knik Arsite ktur Fa kulta s Te knik Unive rsita s Ta d ula ko , Pa lu
1. Pe nd a hulua n
Pe rum a ha n d a n p e rm ukim a n m e rup a ka n sa la h sa tu se kto r stra te g is d a la m up a ya m e m b a ng un m a nusia Ind o ne sia se utuhnya . Disa m p ing se b a g a i sa la h sa tu ke b utuha n d a sa r (b a sic ne e d) m a nusia , “ p a p a n” jug a b e rfung si stra te g is d i d a la m m e nd ukung te rse le ng g a ra nya p e nd id ika n ke lua rg a , p e rse m a ia n b ud a ya , d a n p e ning ka ta n kwa lita s g e ne ra si ya ng a ka n d a ta ng ya ng b e rja ti d iri. Pe m e nuha n ke b utuha n p e rum a ha n ya ng la ya k d a n te rja ng ka u d i d a la m ling kung a n p e m ukim a n ya ng se ha t, a m a n, ha rm o nis, d a n b e rke la njuta n g una m e nd ukung
te rwujud nya m a sya ra ka t d a n ling kung a n ya ng b e rja ti d iri, m a nd iri, d a n p ro d uktif b a g i se tia p o ra ng / ke lua rg a , te la h d ite ta p ka n m e nja d i visi p e nye le ng a ra a n p e rum a ha n d a n p e m ukim a n d i Ind o ne sia sa m p a i d e ng a n Ta hun 2020 (Ano nim us, 2002: 4).
b e se rta ling kung a n d i se kita rnya , p o la hid up ind ivid u d a n ko m unita s, ko nd isi so sia l - e ko no m i - b ud a ya , d a n d ukung a n d a ri p e m e rinta h (m e la lui p e nye d ia a n p ra sa ra na d a n sa ra na p e la ya na n).
Sa m p a i d e ng a n sa a t ini Ko ta Pa lu se d a ng m e ng a la m i p e rtum b uha n d a n p e rke m b a ng a n fisik ya ng c ukup p e sa t. Pe sa tnya p e rtum b uha n fisik d ita nd a i o le h c e p a tnya p e rta m b a ha n b a ng una n b a ru, p e rub a ha n p e ng g una a n la ha n (la nd use c ha ng e), d a n p e m e ka ra n ko ta (urb a niza tio n), ya ng te ruta m a m e ng a ra h ke p e ng g una a n la ha n rum a h ting g a l d a n te m p a t usa ha .
Tulisa n sing ka t ini d isusun b e rd a sa rka n ha sil p e ne litia n ya ng d ila kuka n d i ka wa sa n p e rm ukim a n p a nta i Ko ta Pa lu p a d a a khir ta hun 2003. Tujua n d a ri p e ne litia n ini a d a la h untuk m e ng e ta hui ko nd isi fisik rum a h ting g a l p e nd ud uk ka wa sa n p a nta i Te luk Pa lu (ya ng d id o m ina si o le h ka m p ung ne la ya n) d ika itka n d e ng a n p e rsya ra ta n rum a h se ha t d a n ka id a h a rsirte ktur rum a h la ya k huni.
2. Tinja ua n Pusta ka
2.1 Pe ng e rtia n p e rm ukim a n
Se ka lip un d a la m p e ng e rtia n ya ng sa ng a t se d e rha na d a n d a la m wa ktu te rte ntu, se tia p m a nusia d i m a na p un d i d unia m e m b utuhka n te m p a t ting g a l. Ba ik d i d a e ra h b e rsuhu ud a ra d ing in m a up un b e rsuhu ud a ra p a na s; d i d a e ra h ya ng b a nya k turun huja n m a up un d a e ra h g urun p a sir; m a nusia se la lu m e m b utuhka n d a n m e m b a ng un te m p a t b e rlind ung a ta up un te m p a t ting g a l ya ng m e rup a ka n te m p a t ke d ia m a n ya ng se c a ra um um d ise b ut p e rm ukim a n, d a n se c a ra khusus d ise b ut se b a g a i b a ng una n rum a h (Hud so n, 1974; Ha m m o nd , 1979 d a la m Su Rito ha rd o yo , 2000: 1). Dua a sp e k p e nting d a ri p e rnya ta a n te rse b ut m e m p unya i m a kna : (1) p e rm ukim a n m e m p unya i ke d ud uka n p e nting d a la m m e m e nuhi sa la h sa tu ke b utuha n d a sa r m a nusia , d isa m p ing ke b utuha n p a ng a n, p a ka ia n/ sa nd a ng , d a n ke b utuha n d a sa r la innya ; se rta (2) d a la m p e m e nuha n ke b utuha n p e rm ukim a n
se c a ra te rsira t m e ng a nd ung b a nya k p e rm a sa la ha n ya ng te rka it d e ng a n ke ra g a m a n wila ya h m a up un ke ra g a m a n d ina m ika p e ng huninya .
Pe rm ukim a n a d a la h p e rum a ha n d e ng a n se g a la isi d a n ke g ia ta n ya ng a d a d id a la m nya . Pe rum a ha n m e rup a ka n wa d a h fisik, se d a ng p e rm ukim a n m e rup a ka n p a d ua n a nta ra wa d a h d e ng a n isinya , ya itu m a nusia ya ng hid up b e rm a sya ra ka t d e ng a n unsur b ud a ya d a n
ling kung a nnya . Pe rm ukim a n b e rwa wa sa n ling kung a n m e rup a ka n
p e rm ukim a n ya ng m a m p u m e ng a ko m o d a sika n d a n m e nd o ro ng p ro se s p e rke m b a ng a n ke hid up a n d i d a la m nya se c a ra wa ja r d a n se im b a ng d e ng a n m e m a d uka n ke p e nting a n e ko no m i, e ko lo g i, d a n so sia l (Sud ha rto P. Ha d i, 2001: 104).
2.2 Pe rsya ra ta n rum a h se ha t
Se hub ung a n d e ng a n
p e m b a ng una n p e rum a ha n, The C o mmitte e o n the Hyg ie ne o f Ho using o f the Ame ric a n Pub lic He a lth Asso c ia tio n
te la h m e nya ra nka n p e rsya ra ta n p o ko k sua tu rum a h se ha t a d a la h se b a g a i b e rikut (Eko Bud iha rd jo (e d ), 1992: 67): a . Ha rus m e m e nuhi ke b utuha n fisio lo g is,
m e lip uti: suhu o p tim a l d i d a la m rum a h, p e nc a ha ya a n, p e rlind ung a n te rha d a p ke b ising a n, ve ntila si ya ng b a ik, se rta te rse d ia nya rua ng a n untuk la tiha n d a n b e rm a in b a g i a na k-a na k;
b . Ha rus m e m e nuhi ke b utuha n p siko lo g is, m e lip uti: ja m ina n p riva si ya ng c ukup , ke se m p a ta n d a n ke b e b a sa n untuk ke hid up a n ke lua rg a se c a ra no rm a l, hub ung a n ya ng se ra si a nta ra o ra ng tua d a n a na k, te rp e nuhinya p e rsya ra ta n so p a n-sa ntun p e rg a ula n d a n se b a g a inya ;
ya ng m ung kin d a p a t b e rp e ra n d a n p e nye b a ra n p e nya kit, d a n se b a g a inya ;
d . Da p a t m e m b e rika n p e rlind ung a n/ p e nc e g a ha n te rha d a p b a ha ya ke c e la ka a n d a la m rum a h, m e lip uti: ko nstruksi ya ng kua t, d a p a t m e ng hind a rka n b a ha ya ke b a ka ra n, p e nc e g a ha n d a ri ke m ung kina n ke c e la ka a n ja tuh/ ke c e la ka a n m a ka nis la innya .
O le h ka re na itu, se b ua h rum a h ting g a l se b a iknya tid a k ha nya m e m e nting ka n d a n m e no njo lka n ko nd isi fisik rum a h (b a ik m o d e l, b a ha n b a ng una n, le ta k, d a n se b a g a inya ), a ka n te ta p i p e rlu d ip e rtim b a ng ka n p ula fisik rum a h ya ng m e nd ukung te rc ip ta nya se b ua h rum a h se ha t.
3. Me to d e Pe ne litia n
Pe ne litia n d ila kuka n d e ng a n m e to d e surve y sa m p e l. Da ta p e ne litia n m e rup a ka n d a ta p rim e r ya ng d ikum p ulka n la ng sung d i la p a ng a n, m a la lui wa wa nc a ra (inte rvie w) d e ng a n m e ng g una ka n kwe sio ne r ya ng te la h d isusun d a n d ip e rsia p ka n se b e lum nya .
Sa m p e l p e ne litia n/ re sp o nd e n d ite ntuka n d e ng a n c a ra a c a k/ ra nd o m .
Se b a g a i re sp o nd e n d a la m p e ne litia n ini m e lip uti wa rg a (Ke p a la Ke lua rg a / KK) ya ng ting g a l d a n te rse b a r d i 5 (lim a ) ke lura ha n Ko ta Pa lu, ya itu: Ke lura ha n Sila e d a n Le re d i Ke c a m a ta n Pa lu Ba ra t, se rta ke lura ha n Be susu Ba ra t, Ta lise d a n To nd o d i Ke c a m a ta n Pa lu
Tim ur. Jum la h re sp o nd e n ya ng d ig una ka n d a la m a na lisis se b a nya k 72 re sp o nd e n. Me to d e p e ng o la ha n d a ta p e ne litia n m e lip uti kla sifika si, sko ring d a n ta b ula si, se d a ng ka n a na lisis d a ta m e ng g una ka n ta b e l fre kwe nsi d a n ta b e l sila ng .
4. Ha sil d a n Pe m b a ha sa n
Ko nd isi fisik Pe rum a ha n Pe nd ud uk d i Se kita r Pa nta i Te luk Pa lu
Va ria b e l-v a ria b e l fisik rum a h ting g a l ya ng d itinja u m e lip uti: lua s p e ka ra ng a n rum a h, lua s rum a h ting g a l, je nis b a ha n d a n ko nd isi te m b o k rum a h, je nis b a ha n la nta i d a n a ta p rum a h, ke b e ra d a a n ve ntila si rum a h, ko nd isi p e nc a ha ya a n d a la m rum a h, d a n d ra ina se ling kung a n rum a h . Va ria b e l-va ria b e l te rse b ut se c a ra la ng sung m a up un tid a k la ng sung b e rp e ra na n te rha d a p a sp e k ke se ha ta n d a n ke se ja hte ra a n p e nd ud uk ya ng m e ne m p a ti rum a h.
Ha sil p e ne litia n ya ng te la h d ila kuka n d iura ika n se b a g a i b e rikut:
a . Lua s p e ka ra ng a n rum a h
Pe ka ra ng a n d a p a t d ia rtika n se b a g a i se b id a ng ta na h d a ra t te rle ta k la ng sung d i se kita r rum a h d e ng a n b a ta s-b a ta s ya ng je la s, d ita na m i d e ng a n sa tu a ta u b e rb a g a i je nis ta na m a n, d a n m a sih m e rup a ka n hub ung a n ke p e m ilika n d a n/ a ta u fung sio na l d e ng a n rum a h ya ng b e rsa ng kuta n .
Ta b e l 1. Lua s Pe ka ra ng a n rum a h ting g a l p e nd ud uk Ko ta Pa lu d i se kita r Pa nta i Te luk Pa lu (m2)
Lua s Ta na h Pe ka ra ng
a n (m2)
Ka m p ung Le re
Be susu Ba ra t
Ke lura ha n Ta lise
Ka m p ung
To nd o Jum la h Se kita r
Pe ng g a ra m a n
Ka m p ung Pe ng g a ra m
a n
Pe m ilik Ta na h Pe ng g a ra m
a n
f % f % f % f % f % f % N %
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) (11) (12) (13) (14) (15)
<500 500 – 1000 1001 – 1500 1501 – 2000
>2000
22 0 0 0 0
30,55 0,00 0,00 0,00 0,00
3 1 1 0 1
4,16 1,39 1,39 0,00 1,39
8 1 1 0 0
11,11 1,39 1,39 0,00 0,00
14 0 0 0 0
19,4 4 0,00 0,00 0,00
10 3 0 0 0
13,89 4,16 0,00 0,00 0,00
7 0 0 0 0
9,72 0,00 0,00 0,00 0,00
64 5 2 0 1
88,89 6,94 2,78 0,00 1,39
Jumlah 22 30,55 6 8,33 10 13,89 14 19,44 13 18,06 7 9,72 72 100,00
Ta b e l 8.Ke b e ra d a a n d ra ina se a ir lim b a h d a n a ir huja n rum a h ting g a l p e nd ud uk Ko ta Pa lu d i se kita r Pa nta i Te luk Pa lu
Dra ina se Air Limb a h/ Air Huja n
Rum a h Ting g a l
Ka m p ung Le re
Be susu Ba ra t
Ke lura ha n Ta lise
Kampung
Tondo Jumlah
Se kita r Pe ng g a ra m
-a n
Ka m p ung Pe ng g a ra m
-a n
Pe m ilik Ta na h Pe ng g a ra m
-a n
f % f % f % f % f % f % N %
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) (11) (12
)
(13) (14) (15)
Tidak terdapat saluran/drainase Saluran/drainase dari tanah Saluran/drainase kurang permanen Saluran/drainase permanen Saluran/draina-se permanen dan peresapan
13
4
4
1
0 18,05
5,55
5,55
1,39
0,00 0
0
1
4
1 0,00
0,00
1,39
5,55
1,39 5
2
2
1
0 6,94
2,78
2,78
1,39
0,00 9
4
1
0
0 12,50
5,55
1,39
0,00
0,00 7
1
0
3
2 9,72
1,39
0,00
4,16
2,78 4
1
1
1
0 5,55
1,39
1,39
1,39
0,00 38
12
9
10
3 52,78
16,67
12,50
13,89
4,16
Jum la h 22 30,55 6 8,33 10 13,89 14 19,44 13 18,06 7 9,72 72 100,00
Sum b e r: Surve i la p a ng a n Ta hun 2003
Pe m iliha n je nis b a ha n a ta p rum a h p e nd ud uk te rka it d e ng a n ke te rse d ia a n b a ha n d a n ke te rja ng ka ua n ha rg a b a ha n a ta p o le h p e nd ud uk b e rsa ng kuta n. Dua je nis b a ha n a ta p rum a h ya ng se c a ra lua s d ip e rg una ka n d i ha m p ir se luruh ke lura ha n lo ka si p e ne litia n a d a la h rum b ia / sira p / a la ng -a l-a ng d -a n se ng / -a sb e s.
f. Ke b e ra d a a n ve ntila si rum a h
Ke b e ra d a a n d a n ukura n ve ntila si/ je nd e la sa ng a t te rka it d e ng a n sirkula si ud a ra d a n inte nsita s p e nc a ha ya a n a la m i d a la m rum a h ting g a l, d a la m ra ng ka m e nja g a d a n m e ning ka tka n ke se ha ta n d a la m rum a h ting g a l, se rta m e ng ura ng i p a na snya suhu d a la m rum a h ting g a l. Ke b e ra d a a n ve ntila si rum a h ting g a l p e nd ud uk d i se kita r Pa nta i Te luk Pa lu te rc a ntum d a la m Ta b e l 6.
Be rd a sa rka n Ta b e l 6, ha sil p e ne litia n m e nujuka n b a hwa m a yo rita s rum a h ting g a l p e nd ud uk d i se kita r Pa nta i Te luk Pa lu (45,83%) m e m p unya i ve ntila si rum a h ting g a l b e rup a je nd e la p e rm a ne n d e ng a n ukura n se d a ng , se la njutnya d isusul je nd e la p e rm a ne n ke c il (27,78%) d a n je nd e la tid a k p e rm a ne n (11,11%). Rum a h ting g a l d e ng a n ko nd isi ta np a je nd e la sa m a
se ka li ha nya te rd a p a t d i Se kita r Pe ng g a ra m a n d a n Ka m p ung To nd o d e ng a n p ro se nta se se b e sa r 5,55%.
g . Pe nc a ha ya a n a la m i d a la m rum a h Pe nc a ha ya a n a la m i d a la m rum a h ting g a l sa ng a t p e nting untuk m e nja g a d a n m e ning ka tka n ke se ha ta n d a la m rum a h. Inte nsita s p e nc a ha ya a n d a la m rum a h ting g a l p e nd ud uk te rka it d e ng a n p o sisi rum a h te rha d a p p e re d a ra n m a ta ha ri d a n ke b e ra d a a n ve ntila si rum a h. Ko nd isi p e nc a ha ya a n a la m i d a la m rum a h ting g a l p e nd ud uk d i se kita r Pa nta i Te luk Pa lu te rc a ntum d a la m Ta b e l 7.
h. Dra ina se ling kung a n rum a h
Dra ina se ling kung a n rum a h m e ng g a m b a rka n ke te rse d ia a n d a n p e nila ia n se c a ra kwa lita tif ko nd isi fisik d ra ina se rum a h d a n ling kung a n rum a h ting g a l p e nd ud uk d i se kita r Pa nta i Te luk Pa lu, d im a na b e rp e ra n b e sa r d a la m p ro se s p e ng a tura n a ir p e rm uka a n ya ng b e ra sa l d a ri a ir huja n d a n a ir lim b a h rum a h ta ng g a . Ko nd isi d ra ina se ling kung a n rum a h ting g a l p e nd ud uk d i se kita r Pa nta i Te luk Pa lu d ita b e lka n p a d a Ta b e l 8.
Ha sil p e ne litia n m e nunjuka n b a hwa le b ih d a ri se te ng a h jum la h rum a h ting g a l p e nd ud uk d i se klita r Pa nta i Te luk Pa lu (52,78%) b e lum m e m p unya i sa lura n p e m b ua ng a n a ir lim b a h d a n a ir huja n. Sisa nya se b e sa r 47,22% rum a h ting g a l sud a h m e m p unya i sa lura n d ra ia nse d e ng a n b e rb a g a i m o d e l ko nstruksi, m ula i d a ri ya ng sa ng a t se d e rha na sa m p a i d e ng a n p e rm a ne n. Sa lura n ya ng p a ling d o m ina n a d a la h sa lura n d a ri ta na h (16,67%), d isusul sa lura n p e rm a ne n (13,89%) d a n se m i p e rm a ne n (12,50%), se d a ng ka n sa lura n ya ng d ile ng a ka p i d e ng a n p e re sa p a n ha nya se b e sa r 4,16 %, ya ng te rse b a r d i Wila ya h Ke lura ha n Be susu Ba ra t d a n Pe m ilik Ta na h Pe ng g a ra m a n. Ma sih b e sa rnya rum a h ting g a l p e nd ud uk Ko ta Pa lu ya ng tid a k d ile ng ka p i d e ng a n d ra ina se a ir huja n d a n a ir lim b a h rum a h ta ng g a , ke m ung kina n d ise b a b ka n o le h ke c ilnya inte nsita s huja n ha ria n/ ta huna n d i Ko ta Pa lu, d a n/ a ta u kura ng nya ke sa d a ra n p e nd ud uk te nta ng ke se ha ta n ling kung a n.
5. Ke sim p ula n
Be rd a sa rka n ha sil p e ne litia n te rha d a p ko nd isi fisik p e m ukim a n p e nd ud uk d i p e sisir Pa nta i Te luk Pa lu Ta hun 2003 d a p a t d ia m b il b e b e ra p a ke sim p ula n se b a g a i b e rikut :
a . Pe rm ukim a n p e nd ud uk d i Pe sisir p a nta i Te luk Pa lu d id o m ina si o le h rum a h ne la ya n, d e ng a n lua s p e ka ra ng a n d a n lua s rum a h ting g a l c ukup ke c il/ se m p it.
b . Ko nd isi fisik rum a h ting g a l p e nd ud uk d i Pe sisir Pa nta i Te luk Pa lu te rm a suk
ka te g o ri se m ip e rm a ne n, ya ng te rc e rm in d a ri je nis b a ha n d ind ing rum a h ya ng m a yo rita s te rb ua t d a ri p a p a n ka yu b e rkwa lita s se d a ng , b e rla nta i p le ste r (se m e n PC / Ac i), d e ng a n je nis b a ha n a ta p se ng / a sb e s. Pe m iliha n b a ha n le b ih d io rie nta sika n p a d a ke m ud a ha n d id a p a t, ke te rja ng ka ua n ha rg a , d a n ke m ud a ha n d ike rja ka n se nd iri.
c . Ke sa d a ra n p e nd ud uk d i se kita r Pa nta i Te luk Pa lu te nta ng ke se ha ta n rum a h ting g a l d a n ling kung a nnya te rc e rm in d a la m ko nd isi ve ntila si d a n p e nc a ha ya a n a la m i ya ng se c a ra um um sud a h m e m a d a i na m un m a sih kura ng d id ukung o le h ke te rse d ia a n d ra ina se ling kung a n rum a h ting g a l . Pe ne litia n m e nunjuka n b a hwa m a yo rita s p e rm ukim a n p e nd ud uk b e lum te rse d ia sa lura n d ra ina se a ir lim b a h rum a h ta ng g a d a n a ir huja n. Ha l ini ke m ung kina n d ise b a b ka n o le h re nd a hnya inte nsita s huja n ha ria n d a n ta huna n d a n sa ng a t p o ro usnya ta na h d i Ko ta Pa lu se hing g a ke b e ra d a a n d ra ina se d ip a nd a ng kura ng m e nd e sa k d ib a nd ing ka n d e ng a n ko m p o ne n fisik la innya .
6. Da fta r Pusta ka
Ano nim us,1992. UURI No .4 Ta hun 1992: Pe ruma ha n d a n Pe rmukima n.
Ja ka rta : Se kre ta ria t Ne g a ra Re p ub lik Ind o ne sia
Ano nim us,2002. Ke b ija ka n da n stra te g i Na sio na l Pe ruma ha n d a n Pe rmukima n (KSNPP). Ja ka rta : De p a rte m e n Pe rm ukim a n d a n Pra sa ra na Wila ya h (BKP4N)
Eko Bud iha rd jo (e d ), 1992. Se jumla h Ma sa la h Pe rmukima n Ko ta,
C e ta ka n II. Ba nd ung : Alum ni
Ma rb un,B.N.,1994. Ko ta Indo ne sia Ma sa De p a n, Ed isi II C e ta ka n I. Ja ka rta : Erla ng g a .
Rito ha rd o yo , 2000. G e o g ra fi
Pe rmukima n, Ha nd O ut Kulia h G e o g ra fi Pe rm ukim a n Ba g ia n I. Yo g ya ka rta : Fa kulta s G e o g ra fi UG M.
