• Tidak ada hasil yang ditemukan

Jnana Tattwa.doc

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Membagikan "Jnana Tattwa.doc"

Copied!
68
0
0

Teks penuh

(1)

Halaman ini sengaja dikosongkan

KATA PENGANTAR

Kepala Kantor Dokumentasi Budaya Bali Propinsi Dati. I Bali

Berkat aisung kreta wara nugraha-Nya Ida Sang Hyang Widhi/Tuhan Yang Maha Esa, maka karya klasik Jnana Tattwa ini dapat diterbitkan kembali, dalam bentuk teks dan terjemahannya ke dalam bahasa Indonesia.

Usaha-usaha ini akan terus ditingkatkan untuk memenuhi para peminat dan penikmat sastra yang sangat memberi andil dalam pembangunan mental spiritual. Jnana Tattwa sebagai karya sastra tradisional, berbentuk gancaran, yang dituangkan dalam bentuk tutur kata bahasa Jawa Kuno yang pernah emosional mengantar para penikmat sastra ke alam yang tidak nyata (niskala), yang dikaitkan dengan kehidupan di alam yang nyata (sekala). Sebagai harapan, mudah-mudahan buku ini dapat memuaskan para pembacanya.

Kepala Kantor Dokumentasi Budaya Bali Propinsi Daerah Tingkat I Bali,

UPADA SASTRA

Dra. I Gusti Ayu Rai Arnita Pembina Tk. I NIP. 600002000

(2)

dekat. Durasrawana ialah mendengar suarayang jauh dan yang dekat Duratmaka ialah mengetahui perbuatan yang jauh dan yang dekat. Itulah yang disebut dengan Jnana SaktL Wibhu Sakti ialah tak ada kekurangan-Nya di seluruh alam semesta inl Prabhu Sakti ialah tak ada dirin-tangi segala yang dikehendaki-Nya* Kriya Sakti

ialah mengadakan seluruh alam semesta ini,

terlebih-lebih para Dewata semuanya, seperti Brahma, Wisnu, Iswara, Pahcarsi, Saptarsi, Dewarsi, Indra, Yama, Waruna, Kubera, Wesrawana, Widyadhara, Gandharwa, Danawa, Daitya, Raksasa, Bhiitayaksa, Bhiitadengen, Bhutakala, Bhutapisaca, demikianpula alam ini, prethiwi (tanah), apah (air), teja (cahaya), wayu (udara), akcisa (ether), bulan, matahari, planet, itu semua karya Bhatara Sadasiwa Tattwa di alam niskakL Adapun karya Bhatara Sadasiwa Tattwa dialam ini ialah: Sang Hyang Sastra, agama, Umu * pengetahuan mantrd (waidya), ilmu logika (tarka), Umu tata bahasa (wyakarana), ilmu hitung (gani-ta). Demikianlah karya Bhatara Sadasiwa Tattwcu laberkuasa atas seluruh alam int la yang memiliki alam sekala dan niskala. la adalah Bhatara Adipramana namanya, Bhatara Jagatndtha, Bhatara Karana, Bhatara Parameswara, Bhatara Guru,

Bhatctra Mahulun, Bhatara Wasawasitwa. la

menciptakan* namun la sendiri tidak diciptakarL la yang berkuasa untuk mengadakan dan meniadakan. Tidak ada

yang dapat mengalahkan kekuasaannya.

laadalahBhataraGurunyaguru. Demikianlah sifat-sifat Bhatara Sadasiwa Tattwa.

12 - Jnana Tattwa

BNIhan tang sinangguh Atmika Tattwa ngaranya, ^Bhatara Sadasiwa kunang laksananira, utaprota, Si uta ngaranya kadyangganingapuy hana * ringeseyen, suksma juga kang-apuyhana ring »•). kayu pring mangkana ta Bhatara Sadasiwa

i Tattwa, an wyapaka ring Maya Tattwa, tan katon \f tan kinawruhan, sira wibhu humibeking Maya

*M Tattwa, prota ngaranya kadyangganing manik

J|» sphatika, ahening, amaya-maya, trusalilang, tan };<"•' kawaranan rakta irikang warna, dadi masalin warna ikang manik, sinaput de nikang warna

¥ rakta ring Maya Tattwa, tan katon tan

kinawruhan. Sira wibhuhumi beking Maya ': Tattwa, sinaput de nikang warna raktanya jugekang manik, makanimitta, pasahakna ikang manik, makanimitta, pasahakna ikang manik, lawan warna, ndan irika mulih rupa nikahning, ikang warna raktanya nguni, hana ri kawaknya jugeka wkasan. Kadi mangkana ta Bhatara Sadasiwa Tattwa, an wyapaka cumetane kang Maya Tattwa, mala pwa swabhawa nikang Maya Tattwa, ya tasinangguh koparengga, karaktan mala ngaranya, matangnyan kadi hilang kahidepannya, sakti Bhatara wkasan, kintu taha, apan sphatikopama, ktang Bhatara Sadasiwa Tattwa, tan wenang cinampuran, tuhun cetananira juga karaktan mala, koparenggan sinaput de nikang Maya Tattwa, kawkas tang cetana lngelnge, marisarwajfia, mari sarwa- ^ karyakartha, tuhun makawak tuturmatra, juga kang cetana wkasan, ndan sira ta sinangguh ta Atmika Tattwa ngaranira, sira ta Sang Hyang Atmawisesa ngaranira, sira ta Bhatara Dharma

(3)

ngaranira, sira ta humibeking rat kabeh, sira ta pinaka huriping rat kabeh, sarwajanma kabeh, nahan papadhanira kadyangga nira Sang Hyang Aditya, tunggal sira tka wyapara ring abyantara, tuhun teja nira juga lumra mahas ing dosa desa, humibeking rat kabeh, tumejaning hala hayu, abo lawan awangi, ikang teja tumeja ning hala hayu, akweh gawening teja Sang Hyang Aditya, hana maring ahala, hana maring ahayu, hana maring abo, hana maring awangi, hana maring rupawarna, tlas karuhun Sang Hyang Aditya, sarwecca Sang Hyang Aditya juga sira hana ring abhyantara. Mangkana ta Bhatara dharma, tuhun hana ring niskala, juga sira makawakikang turyapada, tuhun cetana nira juga lumra, humibeking rat kabeh, matemahan sangsaya ganal, pinaka huripning sarwajanma kabeh, maya tasinangguh cetana manyetana ngaranya.

□ Inilah yang disebut dengan Atmika Tattwa. Bhatara

Sadasiwa Tattwa dengan ciri-cirinya:* Utaprota. Uta ialah sebagai halnya api yang berada dalam kayu api, api dalam kayu bambu itu tidak tampak. Demikianlah halnya Bhatara Sadasiwa Tattwa yang menyusupi Maya Tattwa. Taktampaktakketahuan lamengembang memenuhi Maya Tattwa. Prota ialah seperti halnya permata Sphatika, bening jernih berkilauan, terang tidak diliputi apapun. Lalu ia dilekati warna9 maka

berubahlah warna permata itu, ditutupi oleh warna yang melekat pada Maya Tattwa. Tidak tampak, tidak dapat dikenal lagi. Ia memenuhi Maya Tattwa.

Karena ditutupi oleh warna yang melekat pada

permata itu. Maka pisahkanlah permata dengan warna itu. Pada waktu itulah permata tersebut kembali pada warnanya yang bening. Warna yang melekat tadi akhirnya akan kembali pada wujudnya semula. Demikianlah halnya Bhatara Sadasiwa Tattwa. SifatMaya Tattwa itu kotor (mala). Itulah yang dipandang, dihiasi, dan dilekati oleh kotor (mala). Itulah sebabntfa seperti hilangnya sakti Bhatara, namun tidak demikian adanya. Karena bagaikan permata Sphatika Bhatara Sadasiwa Tattwa itu, tidak dapat dikotori, hanya sqja Cetananya yang teriekati oleh mala, dihiasi dan diselimuti oleh Maya Tattwa. Akhirnya Cetana itu menjadi tidak aktif, tidak lagi Sarwqjna, tidak lagi Sarwakaryakartha. Pada akhirnya Cetana itu benar-benar kecil kesadarannya. Maka Ia disebut Atmika Tattwa, Sang Hyang Atma Wisesa, Bhatara Dharma, yang memenuhi alam semesta, la adalah jiwanya alam semesta danjiwa semua makhluk. Demikianlah persamaannya sebagai mataharl Satu Ia aktif dalam dirinya sendiri, namun cahayanya

menyebar memenuhi arah semua tempat, memenuhi alam semesta yang menyinari baik dan buruk, yang berbau busuk dan yang berbau harum. Cahayanya itu yang menyinari baik dan buruk. Banyaklah kegiatan cahayanya matahari, terhadap yang baik dan buruk, terhadap rupa dan warna. Demikianlah Sang Hyang Aditya. Sang Hyang Aditya mengasihi semuanya itu uxilaupun ia berada dalam dirinya sendiri.

Demikianlah juga Bhatara Dharma, walaupunla adadi alam niskala, yang berbadan

(4)

Turyapada. Hanya Cetana-Nyalah yang menyebar memenuhi alam semesta. Berubah menjadi semakin besar, menjadi Jiwa semua makhluk. Maya itulahyang dipandang Cetanayang memberi kesadararh

■ Nihan prastanan Bhatara Dharma, anung mredyaken cetana nira, Bhatara mahulun sira mahyun manon wastu sakala, ya ta matangnyan inicca nita ta Sang Hyang Atma, pinatemwa kenira lawan Pradhana Tattwa, Pradhana Tattwa ngaranya, anak ning Maya Tattwa, ya ta matangnyan lupa wlparita swabhawa nikang Pradhana Tattwa, turu ngaranya ring manusa, lupa pwawak ning Pradhana Tattwa, tutur prakasa pwawak Sang Hyang Atma, ikang tutur matmu lawan lupa, ya ta sinangguh pradhana purusa ngaranya, ri pamanggih ikang pradhana lawan purusa, ika tayan panak citta lawan guna, citta ngaranya ganal ning purusa, guna ngaranya dadi ning Pradhana Tattwaan-kacetana dening purusa, ikang guna tiga prabhedanya, mapalenan lwirnya, sattwa, rajah, tamah, yeka sinangguh tri guna ngaranya, ya ta pinaka guna dening citta, nahan tang citta, sattwa, citta rajah, citta tamah. □ InUahperihcdBhataiuDharrn^

rnengembang-kan CetananycL Bhatara Mahidun ingin melihat benda yang nyata. Maka Sang Hyang Atma, dipertemukan dengan Pradhana Tattwa. Pradhana Tattwa ialah anak Mayd Tattwa.

16 - Jnana Tattwa

^Mtulah sebabnya sifat Pradhana Tattwa lupa tak "ingot apapun. Bagi manusia dinamakan tidur. Xtbupalah yang menjadi badan Pradhana Tattwa. / Badan Sang Hyang Atma adalah ingot selalu. ;& Bertemunya ingat-lupa itulah yang disebut $] Pradhana-Pwxisa. Ketika bertemunya Pradhana : * > dengan Purusa itulah melahirkan Citta dan Guna. ^ - Citta adalah wujud kasarnya Purusa. Guna adalah > * hasil Pradhana Tattwayang diberikesadaran oleh Purusa. Guna itu ada tigajenisnya yang berbedar beda, yaitxu Sattwa, Rajah, danTamah. Itulahyang disebut Tri Guna yang dipakai sebagai Guna (kwalitas) oleh Citta. Demikianlah Citta Sattwa, Citta Rajah dan Citta Tamah.

■ Citta ngaranya cetana sang purusa karaktan koparengga dening tri guna, citta ngaranya wkasan laksananya kengetakna. Yan sattwa prakasa rumaket irikang citta, yeka pradnya widagdha, weruh ring yogya lawan tan yogya, akamulyan denyamawambek, ahadyan tngen, tan guragada, tan babakujar, bhakti tonan-dugaduga asih ta ya ring kasyasih, anumoda ring hinadina, tuneng sungsut, satya bhakti, arumpating, halanya, somya wacananya, aten, ta ya ngucap sastra, kamuni wacananya utsahangusing guna pangawruh kasamyagjfianan, tan pamali nghela, tan kneng sungsut kewala bungah patinghalanya, sapolahnya mang-dadyaken arsa ring sang tuminghal, sabdanya mangdadyaken karna manohara ring sang

(5)

mangrtfengd, mahardhika pahambekanya mangdadyaken trepti paritusta ring citta ning para, masor ta ya ringabhipraya, mangga kociwaho, tan keponumahar sukhambek ning para, tatanahangkara, tan moha denyamawa prawerti, kewala bungah santa lilang, atning nirawarana tan patalutuh, atah pinaka jnananya, asri patinghalanya, yeka wyakti nikang citta sattwa, nahan lansananikang citta sattwa an rumaket irikang citta.

D Citta adalah Cetana Sang Purusa yang dilekati,

dihiasi oleh Tri Guna Kemudian namanya Citta. Ingatiah hendaknya akan sifat-sifatnyCL BUa Sattwa terang bercahaya melekati alam pikiran, ia akan mergadi orang yang byaksana tahu akan apa yang disebut patut dan yang tidak patut, ba\k caranya bertingkah laku, meskipun ia bertenaga, tiadalah ia kasar, tidak berkata asal berkota, bersikap hormat, kelihatan lurus hatU ia menaruh kasih sayang kepada orang yang menderita, menghibur orang yang hinadiria,jarang bersedih hatU setia dan bhakti (arumpating aLanya?), lembut kata-katanya,

sungguh-sungguh ia melaksanakan qjaran sastra dan apa yang disebutkannya. Berusaha

mengejarsifatyang baik, pengetahuan

kesamyagjhanan. Tiada mengenal lelah, tiada cepat sedih, kelihatannya hanya berhati girang.

Kata-katanya enak untuk didengar. Luhur budinya menyebabkan orang tenang dan gembira hatinya. Tidak serakah dan bersedia mengalah (mangga

\[ kociwahatankeponumahm

* Tidak egois, tidak bertingkah laku sesat, tetapi

K girang, senang dan terang (bersih) tak bernoda sqja yang merijadi bathinnya, serta manis wqjahnya. Itulah hakikat Citta Sattwa, yang melekat pada Citta.

■ Nihan laksananikang citta rajah, an rumaket irikang citta, cancala adres molah, a.sighra, panasbaran, aglis bangga, irsya, salahhasa, sahasa, capala, wawang tka sahasa, tunengasih, tunengwlasasih, kumalwihakenawak guna, genghati, krodhanya gong, gong sungsut, ahangkara, lobha, dambha, kriira, taratakut, kabhinawa sapolahnya, mangdadyaken resning tuminghal, sabdanya mangdadyaken karnna sula ring sang mangrengo, alangghya ruhur pambekamya, mangdadyaken he waning citta ning para, tanangga korurwa, tanangga sor ring abhipraya, yeka wyaktinikang citta rajah, an rumaket irikang citta.

, D Inilah tanda-tanda Citta Rajah, bila melekati alam

pikiran orang. Goncang, bergerak cepat,

tergesa-*", gesa, panas hati, cepat congkak, iri hati, cepat

tersinggung, keras, usil, cepat timbul kekerasannycL Kurang menaruh kasih sayang, mengagung-agungkan diripandai. Angkuh, amatpemarah, sedih, egois, loba, tamak, bengis tidak mengenal takut, seram segala gerak-geriknya, menyebabkan hatiorang takutmemandangnycL Kata-katanya menyebabkan sakit telinga orang yang

(6)

kannycL Sifatnya menentang, mengatasUmenyebab-kan hati orang jengkel. Tidak mau rendah dta-dtanycLDernikicni^

pada Citta (alam pijciixm) orang.

■ Nihan laksana ning citta tamah, an rumaket irikang citta, abeyet, almeh, guhya, simpaneh, kalusa, amangana, tananghel, atis, arip bot turu, gong miidha, gong raga, gong elik, gong hyun, gong wisaya, dreda ta ya suklasonita, mapulang maturu lawan anak rabinya, mangkana wyakti nikang citta tamah, an rumaket irikang citta.

D Inilah tanda-tanda Citta Tamah, bila melekati

alampikimn. Bemt, enggan, mhasia, malas, kotor, tak puas-puasnya makan. Dingin, mengantuk, kuat tidur, amat dungu, besar birahinya Amat iri hati, berkeinginan keras, amat bernafsu, doyan dengan senggama. Campur tidur dengan anak dan istrinya. Demikianlah hakikat Citta Tamah dan demikian tanda-tandanya, bila melekati alam pikiran.

■ Ikang sattwa, rajah, tamah, rumaket irikang citta, yeka nimittaning atma patmah-tmahan. Nihan kramanya kengetakna yan sattwa kewala, prakasa geng irikang citta, yeka nimittaning atma mamanggih kamoksan, apan ikang sattwa gumawayakena rasaning agama, sautsaha prayatna, lumkasakmkramanirigkas

Yan patmu ikang sattwa lawan rajah, prakarsa

20 - Jnana Tattwa

j irikang citta, yeka nimitta ning atma para [ swarga, apan ikang sattwa mahyun magawe r__. ikang rajah manglakwaken sumidhaken j>rayojana ning sattwa, nahan yakti nikang Jprt>, milwawakang swarga, kendit dening ttwa. Yapwan sattwa, patmu lawan rajah, it prakasa gong irikang citta, yeka nimitta l&tma mangdadi manusa, apan ikang sattwa, l, tamah tan patut kira-kiranya, tagawe *U,

tanganaken dharma, punya, yasa, ling rig sattwa. Krodhagengaku, ling nikang ra-Quhya lmeh, tamangan haturu juga, ling __ J tamah. Mangkana kira-kira nikang sattwa, jsjjjah, tamah, tan patut mapalang pangan, ya ta rtangnyan tan hana kriya halahayu, kadadi ya, salah sawiji, nahan yakti nikang mangdadi lusa, ika Sang Hyang Atma, mangkana laksana ^Jlkiang tri guna rumaket irikang citta, ri Ipljunangguh ning tri guna lawan citta, metu tang jll|Mddhi, palaksananing buddhi, buddhi tan ijiflahidep, ikang buddhi ndananidep ya, kadi tan ftpjiftuh Ikang buddhi, ndan weruh ya, kadi tanpa lekang buddhi, nda cetanaya, sangksepanya, |g*lnge sthiti humingeng lneng, menget ring lifthayu jugekang buddhi apa kari sinangguh Iddhi

ngaranya, e nihan pih, ganal ning tri ■ia, kacetana dening citta, yeka sinangguh iddhi ngaranya; sangka ning buddhi, metu jtttgahangkara, ahangkara ngaranya, apa , ifcineh yan mangkana, apan ikang cetana ^Angsaya ganal swabhawanya, ya ta

matangnyan ^iktoeh prabhedaning tutur, aganal alit swabhawa

tutur. ________________________ ___

(7)

□ Sattwa, Reg ah, Tamah yang melekat pada alam

pikiran (Citta) itulah yang menyebabkan atma menjelmabertdang-ulang. Demikiardahhendaknya pertu diingat. BUa hanya Sattwa terang bercahaya besarpada alam pikiran ihjdahyangmeny atmamervoapaike^^

itu membuat rasanya agama, berhati-hati dalam segala usaha, melaksanakan tatacarakesamyag-jnanan. BUa Sattuxi bertemu dengan Rajah, terang bercahaya Citta itu. Itulah yang menyebabkan atma datang di sorgo, karena Sattwalahia ingih berbuat baik, maka Rqjahlah yang melaksana-kannya sampai berhasU semua kehendak Sattwa itu. Demikianlah hakikat kebenaran Rajah itu ikut serta berbadan sorgo, terbawa oleh Sattwa. BUa Sattwa bertemu dengan Rajah Tamah, Citta itu akan bercahaya terang dan menyebabkan atma menjadi manusia, karena Sattwa, Rajah, dan Tamah kehendaknya tidak sejalan. Berbuat yang baik, melaksanakan dharma, berderma, berbuatjasa, demikianlah kata Sattwa. Keras dan marah, aku, demikianlah kata Rajah. Sembunyi, enggan makan dan tidur demikianlah kata Tamah. Demikianlah kehendak Sattwa, Rajah dan Tamah tidak sejalan namun bertentangan. Itulah sebabnya tidak ada prilaku yang baik ataupun buruk yang terjadi hanya oleh salah satu daripadanya. Demikian sesungguhnya Sang Hyang Atma yang menjelma sebagqx manusia. Demikian stfat Tri Guna yang melekat pada alam pikiran. Bertemunya Tri Guna dengan Citta, lahirlah Buddht Stfat Buddhi ialah: Buddhi tanpa Idep (pikiran), sebab Buddhi itu sendiri adalah

Idep (pikiran). Buddhi seperti tidak mengetahui tetapi ia tahuL Buddhi seperti tanpa Cetana tetapi ia adalah Cetana. Pendeknya, termangu-mangu tetap diam, Buddhi ituhanya ingat akan baik dan buruk sqja. Apakah yang disebut Buddhi itu? Nah inilah ia. Wujud kasarnya Tri Guna, yang [t. diberi kesadaran oleh Citta,

itulah yang disebut Buddhi. Dari Buddhi lahirlah Ahangkara, Ahangkara ialah wujud kasarnya Citta. Itulah yang dikatakan Cetana yang memberi kesadaran. Apa yang menyebabkan demikian? Sebab Cetana semakin besar sifatnya Itulah sebabnya tutur itu ada banyak jenisnya. Ada yang besar ada yang keciL

■ Nihan kramanya kengetakna, Bhatara mahulun maka cetana Sang Hyang Atma, Sang Hyang Atma maka cetana ikang citta, ika citta maka cetana ikang ahangkara, ya ta inawesa dening kriya sakti Bhatara mapramana, ya ta sinangguh hurip ni hurip ngaranya, kriya sakti Bhatara Pramana, mwang pinaka hurip ning ahangkara, pinaka hurip ning buddhi, ya ta matangnyan pramana,

ngaranikang ahangkara waneh apan mangaku mamastuniring hana lawan tan hana,

manglakasaken karya halahayu, juga guna nikang ahangkara mwang mangaku sarwa drebhya, lingnya drebhyangku, bayungku, sabdangku, idepku, sarirangku, mangkana ling nikang ahangkara, ikang ahangkara lawan buddhi, ya Pramana WiSesa ngaranya, apa dumeh ikang ahangkara lawan buddhi, sinanguh wisesa, ri denya sthiti humingeng tan polah,

(8)

tuhun tuturmatra lmeng menget ring halahayu, jugekang buddhi, tuhun pinaka paranti jugaka hananya dening ahangkara twi bhedanya, lwirnya si wekreta, si tejasa, si bhutadi, nahan ya ahangkara. Ahangkara si wekreta, yeka buddhi sattwa, ahangkara si tejasa, yeka buddhi rajah, ahangkara si bhutadi, yeka buddhi tamah.

D Beginilah kejadiannya hendaknya diingat. Bhatara

Mahulun memberi kesadaran pada Sang Hyang Atma. Sang Hyang Atma memberi kesadaran pada CittcL Citta memberi kesadaran pada Ahangkara. Itulah yang disusupioleh Kriya Sakti Bhatara yang memberi kekuatart Ittdah yang disebut hidupnya hidup. Kriya Sakti Bhatara Pramana sebagai hidupnya Ahangkara, dan Buddhi Ittdah sebabnya Pramana noma lain dari Ahangkara. Sebab mengaku menentukah yang ada maupun yang tidak ada, melaksanakan perbuatan baik dan buruk. Dan juga guna (kwalitas) Ahangkara adalah mengaku segala rruliknya. Katanycu "Milikku,

nqfasku, ucapankm pikiranku, badanku".

Demikianlah kata Si Ahangkara. Ahangkcwa dengan BuddhU itulah Pramana Wisesa namanya Apa yang menyebab-kan Ahangkara dan Buddhi itu disebut Wisesa? Sebab tetap diam tidak bergerak-gerak.

Hanya kesadarannya sedikit, remang-remang

kesadamnnya akan baik dan buruk. Demikianjuga Buddhi, hanya dijadikan tempat untuk menerima adanya Ahangkara yang ada tigajenisnyayaitu:

24 - Jhana Tathva

Si Waikreta, Si Taijasa, Si Bhutadi Demikianjenis Ahangkara itu. Ahangkara Si Waikreta adalah

jj Buddhi Sattwa. Ahangkara Si Taijasa adalah i Buddhi Rajah. Ahangkara Si Bhutadi adalah ', BuddhiTamalh

:■ Gawenya yeki wuwusen, ahangkara si wekreta, yeka magawe manah, mwang dasendriya, lwirnya, caksu, srota, ghrana, jihwa, twak, nahan tang sinangguh pancendriya ngaranya, wak, pani, pada, upastha, payu, yeka sinangguh pancakarmendriya ngaranya, papinda nikang pancendriya lawan panca karmendriya yeka sinangguh dasendriya ngaranya kasawlas manah, nahan gawe nikang si wekreta ahangkara.

□ Marilah ceritakan fungsinya masing-masing. Ahangkara

Si Waikreta menyebabkan adanya Manah dan lOindriya, yaitu: Caksu (mata), Srota (telinga), Ghrana (hidung), Jihwa (lidah), Twak (kulit), demikianlah yang disebut Pancendriya. Wcik (mulut), Pani (tangan), Pada (kaki)9 Upastha (kelamin lakQ,

Payu(pelepasan)9 demikianlah yang disebut Panca

Karmendriya. Kumpulan Panca Karmendriya dengan Pancendriya disebut Dasendriya. Namanya yang kesebelas ialah Manah. Demikkwlahjungsi Ahangkara Si WaikretcL

M Kunang ikang ahangkara si bhutadi, yekagawe panca

tanmatra, lwirnya, sparsa tanmatra, rupa tanmatra, rasa tanmatra. Sabdha tanmatra ngaranya, tutupi talinganta kalih, hana sabda

(9)

karengo, lit nikang sabda, yeka sabda tanmatra ngaranya. Sparsa tanmatra ngaranya, hana wayu madres, barat prahara kunang, maren pwekang wayu, lit nikang sumilirumeseping kulit, yeka sparsa

tanmatra ngaranya. Rupa tanmatra ngaranya, duwegi kalasandya, sumurup Sang Hyang Aditya kulwan, hana ta tejanira kawkas matrarnatra, lit nikang teja, yeka rupa tanmatra ngaranya. Rasa tanmatra ngaranya, kadi angganing amangon sadrasa, tlas pwamangan, hana ta ya sesanya matra kawkas ring lidah, lit nikang rasa, yeka rasa tanmatra ngaranya. Gandha tanmatra ngaranya, kadyangga-ningambung wangi-wangi, candanagaru kunang, lungha tang wasa kweh rika, hana ta ya sesanikang gandha ring irung, ya tainambung rinasan, lit nikang gandha, yeka gandha tanmatra ngaranya.

D Adapun Ahangkara Si Bhutadi ialah yang menyebabkan

adanya Pafica Tanmatra, yaittu SabdaTarunatru, SpcusaTcavnatna, RupaTcaimatm, Rasa Tanmatra, Gandha Tanmatra. Yang disebut Sabda Tanmatra ialah: tutuplah kedua liang telingamu, adaterdengarsuara. Halusnya suam itu, SabdaTanmatra namanya. Sparsa Tanmatra ialah: ada angin deras maupun angin taufan, setelah berhenti angin itu yang halus rnengalir meresap ke dalam kulit itulah Sparsa Tanmatra namanya, Rupa Tanmatra ialah: ketika waktu .. seryc^matahariterk^^

tinggal remang-remang. Halusnya cahaya itu

26 Jhana Tattwa

r Rupa Tanmatra namanya. Rasa Tanmatra ialah:

seperti halnya makan Sadrasa (rasa yang enam).

> Setelah habis makan, masihadarasaberbekas i pada lidah. Halusnya rasa itulah Rasa Tanmatra

V: namanya. Gandha Tanmatra ialah: sebagai

U halnya ban wangi Cendana maupun Mcgagau.

Hilang benda-benda wangi itu semuanya, namun masih ada sisa-sisa baunyapada hictung, itulah yang dictum, dirasakan. Halusnya ban itu Gandha Tanmatra namanya.

■ Sangkara ring pafica tanmatra, metu tang panca mahabhuta, akasa metu saking sabda tanmatra, hawang-awang huwung-uwung, tan pagamongan, maweh awan laksananya, sabda pinaka gunannya, wayu metu saking sparsa tanmatra, riwut pata barat prahara, angulahaken laksanannya, sparsa pinaka gunanya. Teja metu sakaring rupa tanmatra, prakasa pada apanas pinaka laksananya, ruta pinaka gunanya. Apah metu sakaring rasa tanmatra, amies laksananya, sadrasa pinaka gunannya. Prethiwi metu saking gandha tanmatra, akasa ganal laksanannya, ganda pinaka gunanya, ikang gandha tiga prabedhanya, surabhi, asurabhi, sa ca gandha sadharanah, surabhi nga, awangi, asurabhi, nga, abo, sa ca gandha sadharanah, ikang tanawangi ,tanabo, nga, nahan ta laksana nikang prethiwi, yeka pamkasing tattwa ganal, ikang prethiwi, apah, teja, wayu, akasa ya ta ginawe bhuana de Bhatara, arddha ruhur sumindhuhur takimpang-turr^angan laksanannya, ikang tattwa i ruhur, pinaka guna dening tattwa

(10)

isor. Nihan laksananya, ikang akasa mungwing ruhur, tumut tang wayu, ya ta matangnyan ro gunaning wayu sabda, sparsa. Akasa, wayu, teja, ya ta matangnyan tiga gunaning teja, sabda, sparsa, rupa, akasa, wayu, ya ta matangnyan pat gunaning apah, sabda, sparsa, rupa sadrasa. Akasa, wayu, teja, apah, prethiwi, ya ta matangnyan lima guna ning prethiwi, sabda, sparsa, rupa, sadrasa, gandha.

□ Dari Panca Tanmatra, lahirlah Panca Mahabhuta

Akasa lahir dari Sabda Tanmatra. Seperti langit yang kosong tidak ada rintangan apapun. Memberikan jalan, demikian sifatnya, Sabda sebagai Guna (kwalitasnya). Wayu lahir dari Sparsa Tanmatra. Angin ribut, angin taufan, sifatnya menggerdkkan. Sparsa sebagai Guna (kwalitasnya). Teja lahir dari Rupa Tanmatra. Bersinar terang benderang. Panas Sebagai sifatnya. Rupa sebagai Gunanya Apah lafrir dari Rasa Tanmatra. Menyerap9 membasahi sifatnya Sadrasa sebagai

Gunanya. Prethiwi lahir dari Gandha Tanmatra Angkasa yang kasar sifatnya Gandha sebagai Gunanya. Gandha itu ada tiga jenisnya, yaitw Surabhi, Asurabhi dan Gandha Sadharanah. Surabhi ialah ban wangt Asurabhi ialah bau busuk. Dan Gandha Sadharanah ialah bau yang tidak wangi dan juga tidak busuk. Demikianlah sifat Prethiwi Itulah intisari unsur kasar. Prethiwi Apah, Teja, Wayu, Akasa itulah dijadikan bhuana oleh Bhatdra. Makin ke atas semakin tinggi keadaannya bertingkat-tingkat. Tattwa yang

lebih di atas dijadikan Guna oleh Tattwa yang di bawahnya. Demikianlah keadaannya. Angkasa bertempat di atas bersama Wayu.

Maka itulah ada dua "Guna" yaitw Sabda dan £ Sparsa Akasa, Wayu, Teja, itulah sebabnya ada / tiga "Guna" Teja, yaitw Sabda, Sparsa, Rupa U" Akasa, Wayu, Teja, Apah, itulah sebabnya ada $ empat "Guna" Apah, yaitw Sabda, Sparsa, Rupa^

Sad Rasa Akasa, Wayu, Apah, Prethiwi itulah sebabnya ada lima "Guna" Prethiwi yaitw Sabda, Sparsa, Rupa, Rasa, Gandha.

Nahan laksana nikang panca mahabhuta, an pawor guna, ginawe andhabhuana de Bhatara, lwirnya, sapta loka, pamkas munggwing ruhur, tumuttang sapta patala mungguh i sor, bhuana sarira ngaranya, satya loka munggwing ruhur, ia sornya maha loka, i sornya jana loka, i sornya tapa loka, i sornya swar loka, i sornya bhuwar loka, i sornya bhur loka. Ndan ikang bhurl oka patimbunaning tattwa kabeh, ngka ri bhur loka sapta parwata, saptarnnawa sarwa tattwa, sapta dwipa, dasa wayu, dasendriya, ngkana pwa samoha ngka bhur loka ika kabeh. Ikang sapta parwata, prethiwi raketnya ngke bhuanantara. Ikang saptarnnawa, apah raketnya ngke bhuanantara. Ikang sapta dwipa, teja raketnya ngke bhuanantara. Ikang dasa wayu, wayu raketnya ngke bhuanantara. Ikang dasendriya, akasa raketnya ngke bhuanantara. Nahan laksana nikang sarwa tattwa, pasomaha ring bhur loka. Nihan tang sapta patala ngaranya, patala, wetala, nitala, mahatala, sutala, talatala, rasatala, i sor

(11)

ning sapta patala, balagadarba mahanaraka, i sorning mahanaraka, ngkana ta nggwan Sang Kalagnirudra, apuy dumilah sadakala, satus iwu yojana dilahnya mangalad-alad, Sang Hyang Kalagnirudra, apuy pinaka dasaring sapta patala, mangkana laksananing andhabhuana, kapwa matumpang-tumpangan, kadi tala ning tawwan, ikang tattwa ganal, samangkana kwehnya, gawe nikang ahangkara si bhutadi mula nika.

D Demikiardah keadaan Panca Mahabhuta itu, yang

bercarnpurdengan Guna, dyadikcmAndhabhuana oleh Bhatcira, yaitu: Sapta Loka, bertempat di puncak yang tertinggi. Kemudian Sapta Patala bertempat di bawah, Bhuana Sarira namanya. Satya Loka bertempat paling diatas, kemudian berturut-turut di bawahnya ialah: Maha Loka, Jana Loka, Tapa Loka, Swar Loka, Bhuwar Loka, Bhur Loka. Adapun Bhiur Loka itu adoLcdt tempat berkumpulnya semua Tattwa Pada Bhur Loka terdapai: Sapta Parwata, Saptarnawa, Sapta Dwipa, DasaBayu, Pasendriya. Semuanya itu berada di Bhur Lokcu Sapta Parwata itu menyatu dengan Prethiwi di dunia ini. Sapta Dwipa menyatu dengan cahaya di dunia ini. Dasa Wayu, menyatu dengan Wayu di dunia ini. Dasendriya menyatu dengan Akasa di dunia ini juga. Demikiardah sifat-sifat segala Tattwa pada Bhur Loka. Inilah yang disebut Sapta Patala: Patala, Witcda, Nitcdc^ Mahatal^

Rasatala. Di bawah Sapta Patala adalah Balagadarba yaitu Mahaneraka. Di bawah Mdhanemka, disartc&ahtempatSa^

30 - Jndna Tattwa

yaitu api yang senantiasa menyala, 100.000 Yojanajauh nycdanya berkobar-kobar. Sang Hyang Kalagnirudra adalah api yang menjadi dasar Sapta Pdtala. Demikian keadaan banyaknya Tattwa (element) kasar itu, yang pada mulanya > merupakan hasil Ahangkara Si Bhutadi.

v, •

, Kunang laksana nikang ahangkara si tejasa, yeka i ;r,v kadi wayuh laksananya, tumulung si wekreta,

lawan si bhutadi, milu magawe ekadasendriya, lawan panca tanmatra. Kunang ikang ahangkara tiga laksananya, metu sakaring bhudi, ya ta umupagama irikang sattwa, rajah, tamah, syapa karika mangupagama, Sang Hyang Pramana ngaranira, ganal Sang Hyang Atma hana ring turyapada, sira sang sinangguh Sang Hyang Pramana ngaranira, sira tamangaku mamastwani, lumkasaken kriya hala hayu, kunang ikang buddhi, rrianah, ahangkara, sedeng pinaka sadhana juga hananya, ika tang buddhi, manah, pinaka sadhana Sang Hyang Pramana mamikalpa, ikang ahangkara pinaka sadhana Sang Hyang Pramana mangaku, manglekasaken kriya karya ala hayu Mangkana laksana Sang Hyang Pramana, maka sadhana ikang buddhi, manah, ahangkara.

D Adapun sifat Ahangkara Si Tagasa, ialah beristri dua

orang yaitu membantu Si Waikreta dan Si BhutadL Ikut membuat sebelas tndriya (Ekadasendriya) dan Panca Tanmatra* Ahangkara itu ada tiga sifatnya lahir, dari Buddhi menyerasikan

(12)

TIM PENERJEMAH

Ketua merangkap anggota : Drs. I Gusti Ngurah Rai Mirsha Anggota :

Drs. I Gede Sura Drs. I Wayan Dunia

Drs. Ida Bagus Kade Sindhu Drs. I Gusti Ketut Dalem Drs. I Wayan Sukayasa Halaman ini sengaja dikosongkan

i

UPADASASTRA

(13)

Sattwa, Rajah dan Tamah. Siapakah yang menyerasikan? Itvlah Sang Hyang Pranxana, yattu wujud kasar Sang Hyang Atma, yang ada di Turyapada la adalah yang disebut Sang Hyang Pramana, yang mengaku, menentukan, dan merencanakan perbuatan baik atau buruk. Buddhi, Manah, danAhangkara menyebabkan ada perbuatan baik atau buruk. Buddhi, Manah dan Ahangkara sebagai sarana adanya Buddhi dan Manah merupakan sarana Sang Hyang Pramana meryadi bingung. Ahangkara merupakan sarana bagi Sang Hyang Pramana untuk mengaku, merencanakan perbuatan baik dan buruk. Demikianlah stfat-sifat Sang Hyang Pramana, dengan sarana Buddhi, Manah, dan Ahangkara

■ Mapa kari bheda ning pramana lawan wisesa, ndanihan ro bhedanya, pada atma sira kalih, kunang rwa bhedanya, kasor Sang-Hyang Pramana dening wi§esa, wyapara ring hala hayu Sang Hyang Pramana, kunang Sang Hyang Wifiesa, tan wyapara, niskarya, nisprayojana, nirhuninga sira hala hayu, kewala sthiti humingeng tan polah, tan limbak tan laku, tan hili, mangkana laksana Sang Hyang Pramana Wi§esa maganal-alit ika, mangkana kang sinangguh pramana tahampih, padatma sira kalih ikang pada juga maprabheda, sangsaya ganal pinakanggwan Sang Hyang Atma, ya ta tinut nikang atma, maganal-alit, swabhawaning atma, ikang atma hana ring turyapada, ya yatah Pramana Wi§esa kojaranira, mungguh pwa Sang Hyang Atma ring jagrapada, ya yat&h pramana

32 - Jnana Tattwa

i kojaranira, mungguh pwa Sang Hyang Atma ring t suptapada, nahan wastunya ngaran Sang Hyang Y Atma wyapara mamastuni, ika tang sinangguh I pramana ngaranira, mangkana laksana Sang I Hyang Atma ring sapada-pada, Pramana Wisesa juga sira, mapa kari dumeh ikang ahangkara sinangguh pramana, ri denyan pinaka sadhana £ ring mangaku, mamastwani juga sira, kunang ,'^ nimitta kadi sapatiga, aranya lwir nikang buddhi, I ikang ahangkara tiga prabhedanya, maparanti f rikang buddhi, yatiga wreddhi manak limang j/' puluh, limang puluh wreddhi manak satus, satus I? wreddhi manak sewu, sewu wreddhi manak tan " kinawruhan wilangnya, yeka nimitha ning atma

t patmah-tmahan.

Apakah bedanya Pramana dengan Wisesa? Perbedaannya ada duo, wakuupun keduanya soma-soma atma. Adapun dua perbedaannya itu ialah Sang Hyang Pramana lebih rendah dari Sang Hyang Wisesa Sang Hyang Pramcma aktifdalam perbuatan baik dan buruk. Namun Sang Hyang Wisesa tidak aktif, tidak berkarya, tanpa tujuan, tidak mengetahui akan baik dan buruk Hanya tetap diamtenang, takbergeraktidakberguncang, tidak berjalan, tidak mengalir. Demikianlah sifat Sang Hyang Pramana Wisesa, kasar dan halus, yang disebut Pmmana Bukankah begitu? Keduanya itu adalah atma. Alamjuga yang berbeda. Yang kasar, gaxyg bimbang, itu yang meryadi tempat dtmcL Itulah yang diikuti oleh Sang Hyang Atma, kasar dan halus sifatnya. Atma yang berbeda di Turyapada itulah yang disebut Pramana Wisesa

(14)

Bila Sang Hyang Atma berada di Jagrapada, ia disebut Pramana. Bila Sang Hyang Atma berada di Suptapada sesungguhnya Sang Hyang Atma dikatakan tetap diam tidak bergerak. Itulah gang disebut Wisesa. Bila Sang Hyang Atma aktif memastikan atau menentukan disebut Pramana. Demikianlah sifat-sifat atma pada masing-masing alam. Ia tetap juga

Pramana Wi&esa Apapulayang menyebabkan

Ahangkara itu disebut Pramana? Sebabnya ialah sebagai sarana untuk mengaku dan menentukan Buddhi gang ada tiga jenisnya, kemudian berkembang beranak menjadi limapuluh. Limapuluh berkembang beranak seratus. Seratus berkembang beranak seribu* Seribu berkembang beranak tak terhitung banyaknya Itulah yang menyebabkan atma meryelma berkali-kalt

■ Mapa kari yukti nikang sattwa, rajah, tamah, an patmah-tmahan, maputera ring swarga naraka, manusa triyak. Sugyan mangkana linga Sang Para, nda nahan pih, ikang ahangkara tiga prabhedanya, maparantirikang buddhi, hana buddhi sattwa, hana buddhi rajah, hana buddhi tamah, yata tumutaken sakapti ning yoning, pinaka j anmany a wruh pwa sang nipuna tattwa, an mangkana kramanya, ya ta matangnyan kawruhana, ikang yoni mangdadyaken kamoksan, lawan swarga, nguniweh ikang jafima waluy-waluy, nihan kramanya kengetakna.

34 - Jnana Tattwa

V Bagaimana sesungguhnya Sattwa, Rajah Tamah

ii itu menjelma berkalirkali? Berputar-putar di

; antara sorga dan neraka, manusia dan * binatang. Mustahil demikian kata orang f kebanyakan. Bukan demikian. Ahangkara itu

% ada tiga macamnya, yaitw yang tempatnya

ft pada Buddhv ada Buddhi Sattwa, ada Buddhi S Rajah, ada Buddhi Tamah. Itulah yang : mengikuti apayang diingini oleh Yoni sebagai i penjelmaannya Sadarlah orang yang arif akan

hal Tattwa, bahwa demikianlah keadaannya.

i Itulah sebabnya hendaknya diketahui, bahwa > Yoni itu yang menyebabkan kemoksan, sorga,

h s demikian pula peryelmaan yang berulang-ulang.

| J Demikianlah halnya, hendaknya diingat. V" - ., ■

Yapwanana buddhi sattwa, tibra ri kalinganing kaprajnan, mungsing sastra, molahaken kasamyagjnanan, Sang Hyang Tri Purusa yoni i ning sattwa yang mangkana. Yapwanana buddhi 1 sattwa, tibra ri kalinganing brata, tapa, yoga, |::

samadhi, pancarsi yonining sattwa yan "¥ mangkana. Yapwanana buddhi sattwa tibra ri is kalinganing pujarecana japa, mantra mwang h katustyan Bhatara, saptarsi yoni ning sattwa yan k mangkana. Yapwanana buddhi sattwa tan ;i pangiwa hala hayu, asih taya ring sarwaprana, dewarsi yoni ning sattwa yan mangkana. , Yapwanana buddhi sattwa, tibra ri kalinganing p dharma, kirthi, yasa, punya, dewa yoni ning 1 sattwa yang mangkana. Yapwanana buddhi %':■ sattwa tibra ri kalinganing kawanin, kadiran, 1^ kasuran, tan maling bhaya, jiwita parityaga ring

(15)

huripnya, bhangga umatya humalahaken sariranya makanimittasihnya, bhaktinya, rasika tan wyamoha denyamawa prawretti, kewala santa citta, alilang juga manahnya, yan mangkana. Yapwanana buddhi sattwa, tibra ri kalinganing kalangen, harsa ta yangrengo hunya-hunyan mangdadyaken karnna manohara lango, dreda ta ya ring higel, kidung, dreda ya cangkrama, asing ramya lango pinaranya, harsa ta ya makon skar wangi-wangi, gandarwayoni ning sattwa yan mangkana. Yatika tan pakabhuminen dening samyagjfiana, yan pangusir kamoksapadan, kunang ikang yogya pakabhuminen dening kasamyagjrianan, kapanggihaning kamoksan de Sang Rsi, Dewarsi, saptarsi, pancarsi, makadi Sang Hyang Tri Purusa, nahan tang buddhi sattwa kanistha, madhyamotama. D Bilaada Buddhi Sattwa, sangat menekankan akan

hakikat kebijaksanaan, mengamati baik-baik sastra, melaksanakan kesamyagjfianan, Sang Hyang Tri Purusalah kelahiran Sattwa gang demikian. Apabila Buddhi Sattwa, sangat menekankan pada hakikat Brata, Tapa, Yoga, SemadhU maka PahcarsHah kelahiran Sattwa gang demikian. Bila Buddhi Sattwa sangat menekankan pada hakikat puja, arcana, japa, mantra dan puji-pujian terhadap Bhatara; maka Saptarsilah kelahiran Sattwa yang demikian. Apabila Buddhi Sattwa tidak mengindahkan baik dan buruk, namun kasih sayang pada segala makhluk; Dewarsi kelahiran Sattwa yang

36 - Jhana Tattwa

idemikian. Apabila Buddhi Sattwa sangat menekankan akan hakikat dharma, kirti, yasa, kebqjikan, maka

Dewalah kelahiran Sattwa yang demikian. Apabila Buddhi Sattwa, sangat menekankan pada hakikat

keberanian, , keperwiraan, ketangkasan, tidak

mempedulikan . bahaya, sangat rela ikhlas pada jiwanya, sombong hendak membunuh mengalahkan dirinya sendiri dengan kasih sayangnya, bhaktinya, tak bingung dcdam berprilaku, hanya tenang pikirannya, pikirannya

semata-mata jernih, bila akan melaksanakan ketetapan hatinya, keberaniannya; maka Widyadharalah kelahiran Sattwa yang demikian. Apabila Buddhi Sattwa, sangat > menekankan pada hakikat keindahan, ia senang

mendengarkan bunyi-bunyian yang menyebabkan telinga senang, cintapada tari-tarian, kidung, cinta

bercengkrama, setiap yang indah menawan didatanginya, ia senang memandang bunga yang harum; maka

Gandharwalah kelahiran Sattwa yang demikian.

Semuanya itu tidak dyadikan dasar oleh orang-orang yang arif byaksana bila hendak mencapai alam kamoksan oleh para Rsi, Dewarsi, Saptarsi, Pahcarsi, terutama oleh Sang Hyang Tri Purusa, ialah: Buddhi Sattwa yang Kanista, Madhyama, UttamcL

Buddhi rajah yeki wuwusen, hana buddhi rajah, wineh sabda tan yogya, hanekang krodha, kunang tapwan wenang mangret, tan kawtu ning wijil henya, maka nimitta hana kalinganing para, ya ta matangnyam mnang juga, humiket swasariranya, saka ring seknya ri hatinya, drawa

(16)

ta ya mijil matmahan tangis, danawa yoni ning rajah yan mangkana. Hana buddhi rajah, wineh sabda tan yogya, lianekang krodha, kunang tapwan humneng juga ya, mneng ta ya ri kadohan, njak ta ya, lingnya, adikara denanu, wenang aweh sabda tang yoga irryaku, kadyang wang awedya sakarepnya, kunang tapwan, nalmeh ring ada jugaku, alataku, rinagyungku, daitya yoni ning rajah yan mangkana. Hana buddhi rajah, wineh sabda tan yogya, kabangan kumter sariranya, wawangaraga, wak capala, hasta capala, pada capala, mangrik masinghanada, mujaraken samenakeriya, tan panggalang linganing para, raksasa yoni ning rajah yan mangkana. Nihan tatwanya raksasa pinakd hyang ning khadga gaman-gaman sang prabhu salwirning khadga wartamana pangalap hurip, raksasa pinaka dewatanya. Daitya 'Jpinaka hyaning kadga, pinaka gaman-gaman wwang tani, kadyangganing luke prekul, salwiraning khadga pinaka sadhana ning amijilaken kamopajiwa, detya dewatanya. Danawa pinaka hyang ning khadga, pinaka gaman-gaman wiku, kadyanggarin pamiso, kartri, karayu, danawa dewatanya. Nahan tang buddhi rajah, kanistha madhyo motama.

D Berikut ini akan diceriterakan tentang Buddhi Rajah.

Ada Buddhi Rajah, diberi kata-kata gang tak lay ok, ia meryadi marah Maka tak mampu menahan, tidak keluar dalam penampilannya.

38 Jnana Tattwa

Karena sesungguhnya ada orang lain. Maka ia diam saja menahan dirinya. Karena sesak #, hatinya, maka

mengaliiiah keluar dalam wujud fa. tangis. Jika demikian halnya kelahiran Danawa j)K Rajah namanya. Ada Buddhi Rajah, diberi kata-■•».' katayang tak baik, ia meryadi marah, tetapi ia ' • tidak tinggal diam, seketika ia menjauh dan f|* berkata: Taling hebatlah seharusnya

aku ini". Ill? ia dapat menyampaikan kata-kata yang tak

l'::' layak padaku, ia mengira aku orang penakut, i* hanya karena enggan untuk bertengkar, karena aku sayang akan kebaikan. Kelahiran Daitya Rajah yang demikian. Ada Buddhi Rcgah, diberi kata-kata yang tidak baik, ia meryadi marah, gemetar badannya, seketika ia menyerang, lancang kata-katanya, lancang tangan, lancang kaki, menjerit, meraung, berkata seenaknya saja. Kelahiran Raksasa Rajah yang demikian. Inilah hakikatnya (tattwanya) Raksasa sebagai dewanya keris, senjata seorang raja. Segala macam keris pada soot sekarcuig ini yca^dipakai sebagai ; i

pencabut nyawa, dewatanya adalah Raksasa. ♦* Daitya meryadi dewanya keris yang meryadi * senjata seorang petani, seperti: sabit, kapak, \c segala macam keris yang

meryadi sarana untuk mendatangkan penghasilan,

dewatanya adalah Daitya. Danawa adalah dewanya keris yang meryadi senjata seorang Pendeta, seperti: paniso, kartri, karayo. Dewatanya adalah Danawa. Demikianlah Buddhi Rajah yang Kanistha, Madhyama, UttamcL

(17)

■ Buddhi tamah yeki wuwusan hana buddhi tamah, tan haro-hara ring pinangan, wareg dening gangan sagtes, sega sakpel, twak sataha-pan, paritusta wanehnya, denika, bhutayaksa yoni ning tamah yan mangkana, desanya munggwing wano, pinaka hyangning dhatu, munggwing lingga, pratima, linggir pamujan-mujan. Yapwanana buddhi tamah, hapilih ring pinangan tan samas ri kaharepnya, hadiding tan delanya, irang-irangan tan drepa, tan sanggraha manahnya, yanamanggih bhoga atis ta ya manahnya, bhutadengen yoni ning tamah yan mangkana, desanya munggwing wanglu, karameyan pinaka dewa ring kayu banaspati. Yapwanana buddhi tamah, sampadan ya ta ring pinangan, tanapilih ri sakarepnya, salwiring mangsa sinangguh campur, pinanganya ika kabeh, lamun warega juga lingnya, bhutakala yoni ning tamah yan desanya munggwingsma,* wates pamanggahan, catuspatha. Yanana buddhi tamah tanangga mangan tanenak, ya ta nimittanya haruhara wkasan kabarat katimur, tan pamalinghel, wruh ta ya para ksidra ri drbyaning len maka nimitta yalmeh mangela hana dudu kalmah, drepa ta ya ring tafijakan, anguping juga talinganya, anpangrenga bhoga, bhutapisaca yoni ning tamah yan mangkana, desanyangambara alaku-laku, tan polah, yeka sinangguh sasabawuh, lingning loka. Nahan tang buddhi tamah kanista madhya motama. Ikang sattwa rajah tamah nimitta ning atma patiiiah-tmahan, nahan kramanya kengetakna. Yan patmu ikang bhutayaksa, lawan dewarsi, saptarsi, paficarsi, tri purusa, prakasa

ll^eng irikang buddhi, yeka nimitta ning atma ijinamanggih kamoksan. Kunang ikang f bhutadengen detyamatra patemu lawan detya, liWidyadhara, dewata, prakasa, geng irikang iilbuddhi, ya nimitta ning atma mamanggih swarga. tJKunang irikang bhutakala patemu lawan raksasa |ygandarwa, prakasa geng irikang bhutakala ^patemu lawan raksasa gandarwa, prakasa geng |4lrikang buddhi, yeka nimitta ning atma dadya l^manusa. Kunang ikang bhutapisaca matmu awan raksasa, prakasa geng irikang buddhi, yeka

tykfiimitta ning atma tibeng naraka. Kunang ikang yan bhutapisaca kewala, prakasa geng irikang buddhi, yeka nimittaning atma dadya triyak. n-j Nihan kengetakna wyangga muwah, nimitta ring u$ang Hyang Atma mapalenan, sangsaya ganal, L^ang Hyang Tri Purusa, Tri Purusa ngaranya, LpBhatara Brahma, Wisnu, Iswara, sira ta pinakadi \ ijattwa, ika tang adi sattwa, yan pramada kurang, ^yoga, paficarsi, tmahanya, paficarsi kurang yoga, uf aptarsi tmahanya, saptarsi kurang yoga, dewarsi lltmahanya, dewarsi kurang yoga, dewata

ilmahanya, dewata kurang yoga, widyadhara jjjpahanya, widyadhara kurang yoga, gandarwa flmahanya, gandarwa kurang yoga, danawa

Itmahanya, danawa kurang yoga, detya tmahanya, detya kurang yoga, raksasa tmahanya, raksasa iftirang yoga bhutayaksa tmahanya, bhutayaksa yoga, bhutadengen tmahanya, bhutadengen rang yoga, bhutakala tmahanya, bhutakala rang yoga, bhutapisaca tmahanya, bhutapisaca iurang yoga, manusa tmahanya, ikang manusa ^Imn kinahanan dening jnana sakti, apan

(18)

patimbunaning hala hayu hamada dewata, ring manusa, limpad kalingan jugekang watek dewata, manusa kurang yoga, triyak tmahanya, kalima prakaraning triyak, pasu ya dadi ring wanwa, mrega ya dadi ringalas, paksi ya dadi ring sarwa mer, mina ya dadi ring banyu, pipilika ngaraning sattwa manglaku-laku dadanya, tanikinan wruhan ngaranya waneh, yeka ikang sinanggah sarwa kumilip ngaranya, sarisrepa kang lumakya dadanya sthawara ngaranya molah ring nggwan, lumaku kang nglurumur, nahan tmahan Sang Hyang Atma yan manusa pramada kurang yoga. D Buddhi Tamah akan diceriterakan berikut int Tidak

resahpada apa yang dimakan. Ia merasa kenyang dengan secabik sayur, sekepal nasi, seteguk air, dan seteguk tuak, puaslah hatirvya. Kalau demikian kelahiran Bhutayaksa Tamah namanycu Tempat tinggalrtya di desa, sebagai dewanya logam, tinggalpada lingga, pmtirna, area pujaan. Bila ada Buddhi Tamah, memilih apa yang dimakan, bukan emas yang diinginkannya, itu yang paling ditolaknya, apa saja yang gemerlapan tidak diingininya, tidak masuk di hatirvya. Namun bila ia menemukan mokanaxx, sejuklah hatirvya. Kelahiran Bhutadengen Tamah yang demUdan. Tempat tinggahvya di wanglu (?), sebagai dewanya kayu Banaspati (beringin). Bila ada Buddhi Tamah, makan apa scga boleh, tidak memilih apa yang diingininya, semua daging yang dipandang orang haramjuga dimakan, asalkan membuat kenyang. Kelahiran Bhutakala

42 - Jnana Tatttva

jmah yang demikian. Tempat tinggalnya di lUburan, perbatasan pemakaman, simpang fipat. Bila ada Buddhi Tamah, man sqja ia w,:akan yang tidak enak

yang kemudian r^nenyebabkan gelisah, resah, ke barat ke timur,

___ mengenal letih. Kemudian sadariah ia tertipu

barang orang yang menyebabkan ia meryadi masgul danlesu namun masih tergila-gila. tDipasangjuga telinganya, bila mendengar ada makanan. Kelahiran Bhidapisaca Tamah yang .demikian. Tempat tinggalnya di angkasa, ^berjalan-jaku% tidak bergerak. Itulahyang disebut a, "Sasabawuh". Demikianlah keadaan Buddhi Tamah, Madhayama, Uttama. Sattwa, Rajah, dan Tamah itulahyang menyebabkan atma menjelma teberkali-kalL Demikianlah keadaannya

«hendaknya diingat. Apabila Bhutayaksa I), bertemu dengan Dewarsi, Saptarsi, Pahcarsi, Tri Purusa, terang bercahaya besar Buddhi itu, itulah 1>S yang

menyebabkan atma mencapai kamoksan. Adapun Bhutadengen bertemu dengan Daily a, Widyadhara, Dewata, terang bercahaya besar v fyuddhi itu, itulah

yang menyebabkan atma *u mencapai sorga. Kemudian

apabila Bhutakala ^ bertemudengan raksasa,

gandharwa, bercahaya V terang Buddhi itu, itulah yang menyebabkan atma v menjelma sebagai manusia.

Namun apabila ^Bhidapisaca bertemu dengan raksasa, terang ^bercahaya besar Buddhi itu, itulahyang ^menyebabkan atma itu jatuh ke neraka. I' Kemudian apabila hanya Bhidapisaca, terang bercahaya besar Buddhi itu, itulah yang menyebabkan atma menjelma sebagai binatang. Inilah hendaknya diingatjuga, yang menyebabkan

(19)

Sang Hyang Atmd berbeda-beda, semakin besar, Sang Hyang Tri Purusa. Tri Purusa ialah: Bhatcwa Brahma, Wisnu, ISUXUXL la merupakan Sattiva yang

UttamcL Bilaia kurang hati-hati, kurang yoga, akan meryadi Pahcarsl Pahcarsi kurang yoga akan meryadi SaptarsL Saptarsi kurang yoga akan meryadi Dewarsl Dewarsi kurang yoga akan menjadiDewatcu Dewata kurang yoga akan meryadi Widyadhara. Widyadhara kurang yoga akan meryadi Gandharwa. Gandharwa kurang yoga akan meryadi DanauxL Danawa kurang yoga akan meryadiDaitya. Daitya kurang yoga akan meryadi Rdksasa. Rciksasa kurang yoga akan meryadi Bhutadengen. Bhutadengen kurang yoga akan meryadi Bhutakala. Bhutakala kurang yoga akan meryadi Bhutapisaca. Bhutapiscica kurang yoga akan meryadi manusia. Manusia tidak memiliki Jndna Sakti, sebab tempat penimbunan baik dan buruk, menyamai Dewata. Di dalam manusia sakti dikatakan melebihi para Dewala juga. Manusia

yang kurang yoga akan menjadi binatang.

Binatangadalimajenisnya, yaittu Pasu (binatang) yang lahir di des<x Mrga ialah binatang yang lahir di hutan. Paksi ialah segala yang terbang. Mina ialah yang lahir di air. Pipilika adalah nama binatang yang berjalan-jalan dengan dadanycu Tidak dapaidiketahm disebut segala makhluk hidup. Sarisrepa ialah yang meryalankan dadarvycu Sthawara ialah yang bergerak di tempatnya, berjalan yang layu menebar (nglurumur?). Demikianlah peryebnaan Sang Hyang Atmd bila manusia kurang hati-hati dan kurang yoga.

44 - Jndna Tattwa

Hpharah tan pahingan kasta kasyasih Sang flpfcng Atma teher leleb hilang tan waluy ring ■pffiya, kadi tan pahidepan Sang Hyang Atma, ■Kla nira,

kadyangganing wijining jawa sawiji, ■M^ban ta ya para sewunen, lbokna ring E|f$udra, atyanta juga kapanggihanya ring Htlnya jawa mangkana ta Sang Hyang Atma, E|j> sampun dadi triyak lehengganya ikang dadi Ktjijm, apan ya wenang pinaka

sadanariing Hiagawe hayu, ikang dadi pipilika, kadyangganing

H&k

lintah,wditwarayang, hirispoh, salwiraning Httbelikan de manusa, pisaningu yan kolahana, HlkWan ta waneh, ikang triyak hana kinawedyan, lna!na kinelikan, mapa ta kalinganya, ikan karma Hwa, kanista madyamottama,

hatingkah, apa ta p||anista ning magawe hala, ikang wang kaluputan plftning krodhanya dadi sahasa, capala, mangkana |^ia wwanga muktya pagawenya hala, ya ta tiba f ring naraka, hentasnya sangkerika, yeka wineh | dadi manusa de Sang Yamabala, tan pada | rupanya lawan sang sadhu, yeka wikarajanna |ungaranya, kahanan ceda, salwiraning ceda, maka | pahalaning kanista dening gawenyala.

I Ah, sengsara benar Sang Hyang Atmd, terus I

tenggelam hiking tak dapat kembali kejati dirinya. I Bagaikan tanpa pikiran Sang Hyang Atmd. ft'Santa seperti halnya bijijawawut satu butir, I1yang

dipotong-potong menjadi beribu-ribu Pi

ditenggekimkandisanvudra. Amatlah suUtnya akan ^ menemukan hakikatjqjaivawut ttu. Demikianpula ii Sang Hyang Atmd, apabUa telah meryadi binatang 1 liar. Masih lebih baik meryadi binatang temak,

(20)

sebab itu bisa sebagai sarana untuk berbuat baik. Ada yang mergadi semut, tetek (sebangsa cacing kecil), lintah, wedit (sebangsa ular), warayang, hiris poh, segala makhluk yang dibenci oleh rnanusia, lebih-lebih bila binatang itu hendak bergerak, menakutkan. Apa yang menyebabkan demikian? Perbuatan yang tidak baik, kanistha madhyama uttama yang berlaku itu dalam berbuat Manakah perbuatanjelek yang paling kecil? Orang yang terfdndar dari kemarahan, namun keras, lancang. Demikianlah orang menikmati perbuatannya yang buruk lalujatuh ke neraka Setelah lepas dari sana, ia baru diberi mergelma mergadi rnanusia oleh Sang Yamabala. Tidak soma rupanya dengan orang sadhuu la ituiah rnanusia cacat (wikamjanma) namanya Ia

memiliki cacat, segala macamcacat,

sebagaihasHperbuatan buruknya yang paling keciL

■ Nihan ikang wwang, madhya denya gawe hala maka nimlta dening kasyasihnya, tanana panganenya sandangaenya mangkana karanya gawe hala, lumaku maling paracidra ring drebya sang sadhu sakaranya mangana, pjah pwa ya masurungulahnya mangkana, dumunung ta ya ring naraka, wineh ta ya dadi triyak de Sang Yamabala, ndan ikang triyak kang wenang pinangan, wenang pinangan pinaka sadhananing agawe yajfia tawur, wineh mangkana wasananya, nihan madhya ning phala ning gawenya hala. Nihan utama ning gawenya hala, nda maka

nimittan dening ahangkaranya, dening lobhanya, i\ dening mohanya, dening dambhanya mwang *> hirisyanya, tan panasehan, tuhu letuh ning

hi jnananya, porapuri denya magawe hala, hamrang

|u wong tan padosa, angiwat-adol wong tan padosa, , maweh larambeking para, amngan padane wong

)'■:,.< haranya, ika ta janma mangkana kramanya,

Jr sakalajuga kinedikan, kinarisyah, kinawedyan Hir dening samanya manusa, saparanya hasing fj V- sakahananya juga pinaluhinangaluh, pjah pwa ft wang mangkana, kramanya tan doh dumunung

Ir* mart naraka, hentasnya sangka ngkana, wineh

,f ta ya dadi triyak, de Sang Yamabala, nda nahan ■ !

tmahanya salwiraning triyak kinelikelikan,

^ kinarisyan, kinewedyan dening manusa, yeka

(x pinaka janmanya, nahan phala nika uttamaning !" gawenya hala, luwih wiparitanya tan pasing It kajamanya Sang Hyang Atma, pisaningu wruha f ring kalinganing dadinya, yapwan hana gamanya

p: wenang tumakwanakna kalinganingadamanya

ring Sang Pandhita. Apa kari nimitta ning panea triyak, satingkah ning manusa magawe hala riya, matangnyan pagawe ya para ring manusa, |J pagaweyan hirikang triyak.

Inilah orang yang perbuatan buruknya sedang lantaran keadaannya menyedihkan, tidak ada yang dimakan dan yang dipakainya. Hal ituiah

4 yang menyebabkan ia berbuat jahat9 meryadi

v|j maling, berbuat curdng pada milik orang sadhu 11 yang menyebabkan ia bisa makan. Matilah ia,

I perbuatannya yang demikian itu mendorong

(21)

untuk menuju neraka Setelah lepas dari neraka diberilah ia menjelma meryadi binatang liar oleh Saijg Yamabala. Adapun binatang itu bisa dimakan, sebagai sarana melaksanakan yqjna tawur. Dernikianlah pattella perbuatan buruk yang sedang. Inilah perbuatan buruk yang terbesar, yang disebabkan oleh keakuan lobanya, kebingungannya, ketamakannya, maupun iri hatinya Tak tersucikan, pergelrnaannya betuL-betul kotor. Porapurinya berbuatjahat Menyerang orang tidak berdosa, mefampas dagangan orang yang tidak berdosa, membuat pikiran orang susah, memakan makanan teman. Orang yang sifatnya demikian itu, tentii dibenci, ditakuti olehsesama manusia Setiap yang didatanginya di manapun ia berada akan dikesampingkan oleh orang, dan orang merasa terganggu. Ketika orang itu mati akan menuju nerakasesuai denganperbuatannya Setelah terlepas dari sana lalu diberilah ia menjelma meryadi binatang liar oleh Sang Yamabala. Nah dernikianlah penjelmaannya meryadi segala jenis binatang yang dibenci, didengki, ditakuti oleh manusia. Be^itulah pahala perbuatan buruk yang besar. Sangat besar kescdahannya tanpa bentuk yang benar kelahiran Sang Hyang Atma itu. Apabila ingin mengetahui asal usul penjelmaannya, jika seandainya ada tindakan yang akan dilakukan bisa ditanyakan tentang kebodohannya pada Sang Pandhita. Apakah yang menyebabkan adanya Panca Triyak itu? Segala prilaku manusia yang berbuat buruk. Itulah sebabnya perbuatan binatang berlawanan dengan perbuatan manusia.

48 - Jnana Tattwa

Yan mangkana lingga Sang Para, nda nihan pih parerig mijilikang bhuanat ikang panca triyak !! tanucapenikang

swarga naraka, nguniweh rikang sarwajanma hala hayu, an pinaka sajining bhuana gatinya, ikang swarga phalaning magawe I hayu, ikang naraka phala ning magawe hala, I hentasnya sangkerika, irika ta yan pangjanma 1 triyak, apan ulinyagawehala, sangksepanya, 3 sajning bhuana jugekang halahayu, umangkana marakani ngke triloka, manghidep sukhaduhka, lara lapa panastis, tuha pati, sajining janma mangkana, nohan wogan, ya ta matangnyan tan hana kasangsayan mami, apan sajining bhuana kani de Bhatara, mati manjanma mwah, jatinya mangkana.

Jika demikian kata orang, maka initahjuga % yang melahirkan dunia. Panca Triyak tidak r dikatakan sorga neraka, demikian pula segala 1 penjelmaan baik dan

buruk, yang merupakan suguhan dunia Sorga adalah pahala perbuatan yang baik dan neraka adalah pahala perbuatan . yang buruk Setelah tedepas dari sancu pada saat itulah kemudian menjelma meryadi binatang, sebagai pahala dari perbuatan yang buruk. Y Kesimpulannya, perbuatan baik dan buruk itu adalah korban dunia Dernikianlah kami di Tri Loka ini menanggung suka duka, sedih lapar, r panas dingin, tua

matt Suguhan bagi manusia di Tri Loka ini ada yang bahagia dan sengsara.

(22)

Itulah sebabnya tak ada yang hamba kuatirkan, adanya korban dunia itu karena kehendak Bhatara.

Mati menjelma berulang-ulang, demikianlah

sesungguhnya.

■ Ndah ya tiki dona Sang Hyang Jfiana Tattwa, apan pinintonaken ri kita kamung para, ya ta matangnyan, ya ta marya maka jatinya mang- kanek^ang rat, yan wruha kita rumase, rumenga rasa Slang Hyang Jnana Tattwa, yapwan enaka- tamwanira Sang Hyang Jnana Tattwa, de nikang rat, yeka sangkaning tuturnya, gumawayakna rasaning prayogasandhi, maka suluh tang samyagjfiana, maka bhumyabrata, tapa, yoga, samadhi yeka tamba ning atma sangsara.

□ Inilah tujuan Sang Hyang Jnana Tattwa, yang

ditiyukanpadaandasekalian yangmenyebabkan akan berakhir ke bentuk asalruja, demikianlah dunia inL Apabila anda tahu akan merasakan, mendengar intisari (rasa) Sang Hyang Jnana Tattwa. Apabila masyarakat dapat memahami Sang Hyang Jfiana Tattwa dengan baik9 yaitu dari kesadarannya untuk

melaksanakan Prayogasandhi, dengan

penercmganSa^agjnana, dengan berdasarkan Brata, Tapa, Yoga, dan Semadhi, itulah obat dari atma yang sengsara

■ Ikang atma, ndya manghidep sangsara, kepwan ngweng rumase Sang Hyang Jnana Tattwa, arah, apan sinangga sreti Sang Hyang Atma hana ring turyapada, tlas karuhun Bhatara mahulun,

sinangguh wyapi wyapaka sira hana ring niskaL., kkriya sakti Bhatara umawesa ikang ahangWa,

ta suksma ring Sarira, ikang garira yata mahg-i hidepaficagati sangsara, niyatanya juge Bhatara, 'f<^ Ikang manghidep sangsara, yan mangkana, r-milu triyak. Atmd yang bagaimanakah menanggung

sengsara? Bingung hamba merasakan Sang hi Hyang Jnana Tattwa. Tempat Sang Hyang

4 Atmd di Turyapada, oleh Bhatara disebut

Wyapi Wyapaka. la berada di alam niskala.

( Kriya saktinya Bhatara merasuki Ahangkara.

Ahangkara merasuki Wayu, Wayu meresap pada Nadl Nddi itu merasuki tubuh dengan halus. \t Tubuh itulah yang menanggung Pancagati (Lima

*,,: hesengsaraan) itu. Sesungguhnya Bhatara itujuga

py merasakan kesengsaraannya. Jika demikian

berarti ikut menjadi binatang liar.

Sugyan mangkana linga Sang Para, ndan tahampih, nahan drestopama kadyangga ning apande wsi, wsi ginawenya, ikang prabot aneka lwirnya : paron, palu, supit, kikir, asing wsi juga katunggalanya, mangkana tang wsi kati j ginawe khadga de sang pande, ikang khadga makweh lwirnya, ana khadga pinaka gaman-gaman sang prabhu, ana khadga pinaka gaman-gamaning wong tani, ana khadga pinaka gaman-gaman Sang Pandhita, ya ta khadga juga kasangjnananya kabeh, yawat si malandep, tawat khadga juga kasangjnananya, tuhun gawenya

(23)

DAFTARISI

Halaman ini sengaja dikosongkan

UPADASASTRA

PENGANTARPENERBIT... ... i KATA PENGANTAR ... iii TIM PENERJEMAH ... v DAFTARISI.. ... vii PENDAHULUAN ... 1 Cetana, Acetana, Paramasiwa Tattwa, Sadasiwa

Tattwa, Atmika Tattwa ... 7

Bhatara Darma mengembangkan Cetananya, kemudian melahirkan Citta, Satwam, Rajah,

danTamah ... 16

Asal usul dan sifat-sifat daripada Ahangkara yang melahirkan Dasa Indriya, Panca Tanmatra,

dan Panca Mahabutha ... 23

Pengertian tentang Sapta Loka, Sapta Patala, perbedaan peranannya dengan Wiswa, serta pengertian Satwam, Raj ah, dan Tamah ... 29

Punarbhawanya Sang Hyang Atma beserta

sifat-sifat dan ciri-cirinya ... 45

Perwujudan Sang Hyang Atma dalam badan manusia, mendapat pengaruh dari Panca Maha butha, hubungannya dengan Sad Rasa, Panca Tanmatra, Sapta Buana, Sapta Parwata, Sapta

Arnawa, Sapta Dwipa, dan sepuluh Nadi ... 81

(24)

Referensi

Dokumen terkait

Dewan Penguji Skripsi saudari Tutik Handayani, NIM 09210040, mahasiswi Jurusan Al-Ahwal Al-Syakhshiyyah, Fakultas Syariah, Universitas Islam Negeri Maulana Malik

Ide diversi bagi pelaku anak adalah untuk menyediakan alternatif yang lebih baik dibanding dengan prosedur resmi beracara di pengadilan anak pelaku tindak pidana

Indikasi Geografis merupakan suatu bentuk perlindungan hukum terhadap nama asal barang. Inti perlindungan hukum ini ialah bahwa pihak yang tidak berhak, tidak diperbolehkan menggunakan

Yaitu biaya yang dikeluarkan perusahaan untuk membayar biaya promosi yang terdiri dari biaya iklan, biaya publisitas dalam pemasaran produk jasa perbankan dan biaya

• Opersionalisasi kedua belahan otak diwujud- kan dengan program-program aktivitas yang didesain secara bergantian melalui pelatihan dan pengajaran desain dan terwadahi dalam

Saya tetap melakukan langkah audit, meskipun partner saya tidak setuju dengan langkah yang

Tidak ditemukannya perbedaan CAR pada bank yang melaksanakan ESOPs dengan yang tidak melaksanakan bisa disebabkan karena presentase kepemilikan saham yang ditentukan

Saat Langdon menatap ke dalam mata letihnya, dia setengah berharap jika dia pada satu waktu terbangun du kursi bacanya di rumah, menggenggam gelas Martini kosong dan sebuah