RPP Keseimbangan Lingkungan 1

F12/WKS1/  F12/WKS1/ ₁₁ ISO 9001:2008 KLAUSUL 5.4.3

ISO 9001:2008 KLAUSUL 5.4.3

RENCANA PELAKSANAAN PEMBELAJARAN RENCANA PELAKSANAAN PEMBELAJARAN

(RPP) (RPP)

S

Seekkoollaahh : : SSMMK K NNEEGGEERRI I 3 3 SSIINNGGAARRAAJJAA M

Maatta a PPeellaajjaarraann : : IIllmmu u PPeennggeettaahhuuaan n AAllaamm K

Keellaass//SSeemmeesstteerr : : XXIIII/ /  P

Peerrtteemmuuaann :: A

Allookkaass! ! ""aakkttuu : : # # $ $ %%  mmeenn!!tt S

Sttaann&&aar r KKoomm''eetteennss! ! : Me: Memmaahhaamm! ko! komm''oonneen ekn ekooss!!sstteem sem serrtta 'ea 'erraannaann m

maannuuss!!a a &&aallaam m mmeennjjaagga a kkeessee!!mm((aannggaann l!ngkungan &an AM)A*

l!ngkungan &an AM)A* K

Koomm''eetteennss! ! ))aassaarr : : MMeennjjeellaasskkaan n kkoonnssee' ' kkeessee!!mm((aannggaan n ll!!nnggkkuunnggaann IInn&&!!kkaattoorr ::

1+

1+ MemMemahaaham! tenm! tentantang kese!g kese!m(am(angangan l!ngn l!ngkunkungangan &an

&an art! art! 'en'ent!nt!ng g keskese!me!m(an(angan gan l!nl!ngkugkungangann  (ag! kelangsungan keh!&u'an

 (ag! kelangsungan keh!&u'an #

#++ MeMenjnjelelasaskkan an sasal!l!nng g keketeterrgagantntuungngan an anantatar r  kom'onen ekos!stem ,(!ot!k &an

kom'onen ekos!stem ,(!ot!k &an a(!ot!k-3+

3+ MeMengng!&!&enent!t!.!.!kakas! s! &a&an n memenjnjelelasaskakan n .a.aktktoror .a

.aktktor or 'e'en0n0e(e(a( a( 'e'eruru(a(ahahan n kekese!se!m(m(anangagann l!ngkungan

l!ngkungan %

%++ MMeennjjeellaasskkaan n ..aakkttoorr..aakkttoor r ''eenn00ee((aa(( t!m(uln0a kr!s!s l!ngkungan

t!m(uln0a kr!s!s l!ngkungan

II.. TTuujjuuaan n PPeemmbbeellaajjaarraann A+

A+ AkAka&a&emem!k !k  1+

1+ )e)engngan an memem(m(aaa a (e(er(r(agaga! a! l!l!teteratratur ur &a&an n 'e'enjnjelelasaasan n &a&ar! r! gugururu2 2 s!ss!saa mam'u memaham! tentang kese!m(angan l!ngkungan &an art! 'ent!ng mam'u memaham! tentang kese!m(angan l!ngkungan &an art! 'ent!ng kese!m(angan l!ngkungan (ag! kelangsungan keh!&u'an

kese!m(angan l!ngkungan (ag! kelangsungan keh!&u'an PEMERINTAH KABUPATEN BULELENG PEMERINTAH KABUPATEN BULELENG

DINAS PENDIDIKAN DINAS PENDIDIKAN

SMK NEGERI 3 SINGARAJA

SMK NEGERI 3 SINGARAJA

Jalan Gem'ol2 4an0un!ng2 S!ngaraja2

Jalan Gem'ol2 4an0un!ng2 S!ngaraja2 4al! 51116l'+/7a4al! 51116l'+/7a$+ ,839#- $+ ,839#- #%%%#%%% "e( s!te :+smkn3s!ngaraja+sh+!&2

F12/WKS1/ _# ISO 9001:2008 KLAUSUL 5.4.3

#+ )engan menar! !n.ormas! &ar! (er(aga! sum(er 0ang relean &an &!skus! kelom'ok2 s!sa mam'u menjelaskan sal!ng ketergantungan antar kom'onen ekos!stem ,(!ot!k &an

a(!ot!k-3+ )engan memaham! konse' ekos!stem2 s!sa mam'u meng!&ent!.!kas! &an menjelaskan .aktor.aktor 'en0e(a( 'eru(ahan kese!m(angan l!ngkungan

%+ )engan menar! !n.ormas! &ar! (er(aga! sum(er 0ang relean &an &!skus! kelom'ok2 s!sa mam'u menjelaskan .aktor.aktor 'en0e(a( t!m(uln0a kr!s!s l!ngkungan

4+ N!la!n!la! karakter 

1+ Keteram'!lan men0!mak !n.ormas!

#+ 4erusaha menar! !n.ormas! &ar! l!teratur ,Rasa !ng!n

tahu-3+ Melakukan &!skus! &an (erusaha menar! !n.ormas! tentang sal!ng ketergantungan antar kom'onen ekos!stem ,(!ot!k &an a(!ot!k-,Man&!r!2 kreat!.-+

II. Materi Pembelajaran

*!ngkungan &!katakan se!m(ang (!la antara kom'onen (!ot!k &an a(!ot!kn0a (era&a &alam kom'os!s! 0ang 'ro'ors!onal &an sta(!l+ Kese!m(angan l!ngkungan t!&ak stat!s2 art!n0a &a'at terja&! 'enurunan &an kena!kan 'o'ulas! t!a' jen!s tum(uhan &an hean serta (er(aga! kom'onen a(!ot!k+

Menurut hukum m!n!mum *!e(!g2 untuk &a'at (ertahan &an h!&u' &alam kea&aan tertentu2 suatu organ!sme harus mem!l!k! (ahan(ahan 0ang  'ent!ng 0ang &!'erlukan untuk 'ertum(uhan &an (erkem(ang (!ak+

)a0a &ukung l!ngkungan a&alah kemam'uan l!ngkungan &alam men&ukung keh!&u'an (er(aga! makhluk h!&u' &! &alamn0a+ )a0a lent!ng l!ngkungan a&alah kemam'uan l!ngkungan untuk 'ul!h kem(al! 'a&a kea&aan se!m(ang j!ka mengalam! 'eru(ahan atau gangguan+

Pa&a l!ngkungan 0ang aman &an asr! seara alam! akan mem(aa ken0amanan terha&a' keh!&u'an makhluk h!&u'+ Manus!a &alam  'emenuhan ke(utuhan &an ke!ng!nann0a terus menggal! 'otens! alam+ Selama 'enggal!an sum(er (um! terja&! 'eru(ahan ekos!tem ak!(at t!n&akan

F12/WKS1/ ₃ ISO 9001:2008 KLAUSUL 5.4.3

manus!a 0ang &a'at men!m(ulkan 'eru(ahan l!ngkungan kearah  'engrusakan alam+

Set!a' organ!sme mem'un0a! .ungs! tertentu2 m!saln0a se(aga!  'ro&usen2 konsumen &an 'engura!+ ;ontoh l!ngkungan 0ang se!m(ang

a&alah hutan l!n&ung &engan .lora &an .aunan0a 0ang mas!h asl!+ Kese!m(angan l!ngkungan &a'at terganggu karena .aktor :

a+ 7aktor alam!

 (+ 7aktor akt!.!tas manus!a

)engan t!m(uln0a gangguan kese!m(angan l!ngkungan akh!rn0a manus!a sa&ar &an (erusaha untuk mem'er(a!k!n0a &engan t!n&akan t!n&akan 'os!t!.+

Pa&a ekos!stem ter&a'at sal!ng ketergantungan antara kom'onen 0ang satu &engan 0ang la!nn0a2 karena antar kom'onen 0ang satu &engan 0ang la!nn0a sal!ng mem(utuhkan+

Sal!ng ketergantungan 'a&a ekos!stem &a'at (eru'a :

 4!ot!k &!'engaruh! a(!ot!k2 ontohn0a 'engaruh a!r ,a(!ot!k- terha&a' keh!&u'an <ean2 6um(uhan &an Manus!a+

 A(!ot!k &a'at &!'engaruh! (!ot!k2 ontohn0a Keh!&u'an a!ng mem'engaruh! tanah ,a(!ot!k-+

III. M!el " Strate#i " Met!e Pembelajaran

 Mo&el : Koo'erat!. S6A)

 Strateg! : )!skoer! !nu!r!

 Meto&e : )!skus!2 !n.ormas!2 (elajar kelom'ok 

I$. Lan#%a&'lan#%a& Pembelajaran

N. Ke#iatan Pembelajaran Pen#emban#an lie

%ill"Nilai %ara%ter

Al%ai *a%tu

1+ Ke#iatan A+al

a+ Guru mengua'kan salam 'em(uka  (+ Guru mengeek keha&!ran s!sa

+ Guru mem(er!kan a'erse's! &engan mengajukan 'ertan0aan : = Alam 0ang seras! a&alah alam 0ang mengan&ung  (er(aga! kom'onen ekos!stem seara

se!m(ang+ 4!lamanakah l!ngkungan &!katakan se!m(ang>= o Keteram'!lan men0!mak !n.ormas! 18 men!t

F12/WKS1/ _% ISO 9001:2008 KLAUSUL 5.4.3

&+ Guru men0am'a!kan tujuan  'em(elajaran

e+ Guru memot!as! s!sa &engan

mengajukan 'ertan0aan : =A'akah art!  'ent!ng kese!m(angan l!ngkungan (ag!

kelangsungan keh!&u'an>= #+ Ke#iatan Inti

a. E%,lrai

1- Guru mengeks'loras! 'engetahuan aal s!sa &engan mem(er! 'ertan0aan : ?Ekos!stem mem!l!k! &a0a lent!ng &an &a0a &ukung+ A'a 0ang &!maksu& &engan &a0a lent!ng &an &a0a &ukung>=

#- S!sa menar! !n.ormas! &ar! (er(aga! sum(er tentang &a0a lent!ng &an &a0a &ukung+

3- Guru mem!nta s!sa untuk mem(entuk kelom'ok (elajar &an men0uruh set!a' kelom'ok untuk men&!skus!kan *KS tentang kese!m(angan l!ngkungan+ b. Elabrai

1- S!sa men&!skus!kan sal!ng ketergantungan antar kom'onen ekos!stem ,(!ot!k &an a(!ot!k-2

meng!&ent!.!kas! .aktor.aktor 'en0e(a(  'eru(ahan kese!m(angan l!ngkungan

serta .aktor.aktor 'en0e(a( t!m(uln0a kr!s!s l!ngkungan+

#- Guru mem(!m(!ng kelom'ok j!ka a&a masalah &alam kelom'okn0a &engan mem(er!kan 'etunjuk  'etunjuk 0ang &a'at mem'ermu&ah s!sa &alam &!skus!+

3- Guru mem!nta salah satu 'erak!lan kelom'ok untuk mem'resentas!kan has!l &!skus!n0a

%- Guru mem!nta kelom'ok la!n untuk men0am'a!kan has!l &!skus!n0a atau menam(ahkan halhal 0ang mas!h kurang+

-. Knirmai

1- S!sa menermat! kon.!rmas! guru terka!t &engan mater! 0ang telah

&!(er!kan &an Guru menegaskan kem(al! mater! esens!al &an su(stans!al 0ang 'erlu &!kuasa! s!sa+ o Man&!r! o 6anggung Jaa( o Rasa !ng!n tahu o )emokrat!s o Kerja keras o 4ersaha(at/ komun!kat!.  98 men!t 3+ Ke#iatan Penutu,

1- Mem!nta salah satu s!sa untuk

men0!m'ulkan mater! 0ang telah &!(ahas #- Melakukan 'en!la!an terha&a' keg!atan

o 6anggung Jaa( o Mengharga!

 'restas!

#8 men!t

F12/WKS1/ _ ISO 9001:2008 KLAUSUL 5.4.3

0ang telah &!laksanakan melalu! tes ke!l 3- Mem(er!kan tugas rumah

%- Men0am'a!kan mater! 0ang akan &!(ahas  'a&a 'ertemuan (er!kutn0a

o Jujur 

$. Alat "Ba&an"Sumber Belajar

 Alat : *;)2 *KS2 'a'an tul!s2 s'!&ol

 Sum(er : Internet

As'utro2 Puj!+ #889+ Modul  Ilmu Pengetahuan Alam paket 2.Surakarta: ;aha0a Mentar!

Mo&ul IPA SMK Neger! 3 S!ngaraja+

S0amsur!2 Istamar+ &kk+ #88%+ iologi untuk !MA "elas #II.  Jakarta : Erlangga+

"!jana2 N0oman )an Arn0ana+ #888+ Ilmu Pengetahuan $ingkungan+ S!ngaraja : S6KIP

$I. Penilaian

1+ 4entuk 'en!la!an

 Kogn!t!. : 6es tertul!s

 Ps!komotor : Pem(er!an tugas 0ang &!kerjakan &! rumah

 Penugasan terstruktur : Amat!lah l!ngkungan sek!tar rumahmu2 kemu&!an atatlah 'eru(ahan kese!m(angan l!ngkungan 0ang terja&! &an anal!s!s 'en0e(a(n0a@

 Keg!atan man&!r! t!&ak terstruktur : 4aa (uku mo&ul IPA

 A.ekt!. : 'engamatan langsung &! kelas untuk mengamat! akt!!tas s!sa &alam keg!atan (elajar mengajar 

#+ 6ekn!k 'en!la!an : 6es &an (seras! 3+ Instrumen 'en!la!an :

a. 6es (eru'a !s!an s!ngkat &an ura!an ter(atas %terlampir& '. *em(ar o(seras!%terlampir&

$II. Pe!man S%r

Bntuk tertul!s / tes !s!an s!ngkat &an ura!an ter(atas

 No Soal Skor 

1  #  3  %    Skor Maks!mal #

F12/WKS1/ ₉ ISO 9001:2008 KLAUSUL 5.4.3

Koners! skor ke &alam 8188 )!lakukan &engan ara :

188  #  maksimum !kor  diperoleh  yang  !kor   (ilai

Kr!ter!a Ketuntasan M!n!mum ,KKM- untuk IPA

Rentangan skor Katagor! Ketuntasan C8188 D9  5C D D A 4 ; K  Pere'atan Penga0aan 6untas Rem!&! S!ngaraja2 Se'tem(er #811 Mengetahu!2

Guru Pamong Mahas!sa PP*2

)ra+ Rohaen! *uh Kesuma G!r!

 NIP+ 1CC8%89 1C5383 # 88D NIM+ 85138%183C

Mengetahu!2 Mengetahu!2

)osen Pem(!m(!ng Ke'ala SMK Neger! 3 S!ngaraja

)rs+ Sanus! Mul0a&!harja2 M+ P&+ )rs+ I N0oman Suast!ka2M+P&  NIP+ 1C58%8D 1C5383 1 881 NIP+ 1C9#8389 1C5D83 1 81

LEMBAR BSER$ASI

 Pen!la!an a.ekt!. : lem(ar o(seras! skala s!ka' &an m!nat &engan  kom'onen

1. Penilaian sikap : Membaca Modul IPA SMK

 No Kom'onen

1 Mem(aa (uku IPA / Mo&ul IPA SMK  #+ Kesungguhan mem(aa (uku

3+ Mem(aa lem(aran kerja &engan (a!k  %+ Mengerjakan lem(aran kerja

+ Mengerjakan lem(aran kerja &engan (a!k &an sungguh sungguh

Skor Kr!ter!a

Skor  Memenuh! semua kr!ter!a

F12/WKS1/ _D ISO 9001:2008 KLAUSUL 5.4.3

Skor 3 Memenuh! kr!ter!a han0a 3 kom'onen Skor # Memenuh! kr!ter!a han0a # kom'onen Skor 1 Memenuh! kr!ter!a han0a 1 kom'onen #+ Pen!la!an m!nat : 4erusaha memaham! IPA

 No Kom'onen

1 Antus!as menjaa( 'ertan0aan #+ 4er&!skus! &engan teman kelom'ok  3+ Mengungka'kan 'ertan0aan

%+ Menjaa( 'ertan0aan guru + Mer!ngkas mater!

Skor Kr!ter!a

Skor  Memenuh! semua kr!ter!a

Skor % Memenuh! kr!ter!a han0a % kom'onen Skor 3 Memenuh! kr!ter!a han0a 3 kom'onen Skor # Memenuh! kr!ter!a han0a # kom'onen Skor 1 Memenuh! kr!ter!a han0a 1 kom'onen

Lembar Pen#amatan Ae%ti Si+a

Nama Menerima Mere,n Men#&ar#ai Men#r#aniai Kne, !iri

Rata' rata

 Penilaian psikomotor: dengan format penilaian psikomotor  No Kr!ter!a

1 Melakukan 'engamatan &engan (a!k  # Men0usun &ata &engan (a!k 

3 Melakukan anal!s!s

% Meng!s! keterangan &engan lengka'  Men&!sa!n la'oran &engan (a!k 

Pen!la!an

 N!la! 188 Melakukan  kr!ter!a  N!la! 58 Melakukan % kr!ter!a  N!la! 98 Melakukan 3 kr!ter!a  N!la! %8 Melakukan # kr!ter!a

F12/WKS1/ ₅ ISO 9001:2008 KLAUSUL 5.4.3

 N!la! #8 Melakukan 1 kr!ter!a

Te Iian Sin#%at !an /raian Terbata

1+ *!ngkungan &!katakan se!m(ang (!la FFF+

#+ A'a 0ang &!maksu& &engan &a0a lent!ng &an &a0a &ukung>

3+ Se(utkan ontoh sal!ng ketergantungan antar kom'onen ekos!stem ,(!ot!k &an a(!ot!k-@

%+ 7aktor.aktor 'en0e(a( 'eru(ahan kese!m(angan l!ngkungan antara la!n+++++++++ + Se(utkan .aktor.aktor 'en0e(a( t!m(uln0a kr!s!s l!ngkungan@

Kun-i Ja+aban Te Iian Sin#%at !an /raian Terbata

1+ *!ngkungan &!katakan se!m(ang (!la antara kom'onen (!ot!k &an a(!ot!kn0a  (era&a &alam kom'os!s! 0ang 'ro'ors!onal &an sta(!l+

#+ )a0a lent!ng l!ngkungan : kemam'uan l!ngkungan untuk 'ul!h kem(al! 'a&a kea&aan se!m(ang j!ka mengalam! 'eru(ahan atau gangguan+

)a0a &ukung l!ngkungan : kemam'uan l!ngkungan &alam men&ukung keh!&u'an (er(aga! makhluk h!&u' &! &alamn0a+

3+ Manus!a (utuh a!r untuk menunjang h!&u'n0a &an a!r sangat &!'engaruh! oleh akt!!tas manus!a+ J!ka manus!a menjaga ke(ers!han a!r maka a!r akan teta'  (ers!h namun j!ka a!r t!&ak &!jaga maka a!r akan teremar &an &a'at

men!m(ulkan 'en0ak!t (ag! manus!a+

%+ 7aktor Alam : (enana alam se'ert! ke(akaran hutan2 terja&!n0a letusan gunung+ 7aktor manus!a : 'ene(angan hutan2 'em(angunan 'emuk!man2 &an  'enera'an !ntens!.!kas! 'ertan!an+

+ 7aktor.aktor 'en0e(a( t!m(uln0a kr!s!s l!ngkungan : 'o'ulas! (erle(!han2 &!str!(us! 'o'ulas! 0ang t!&ak merata2 konsums! (erle(!han &an 'ola konsums!  (oros2 ket!&ak(!jaksanaan 'engguna teknolog!2 Kr!s!s &alam 'engelolaan2

F12/WKS1/ _C ISO 9001:2008 KLAUSUL 5.4.3

serta gagaln0a s!stem 'ol!t!k ekonom!2 kekurangan renana jangka 'anjang2 serta gagaln0a 'engelolaan (um! 0ang (erkes!nam(ungan2 'en0e&erhanaan ekos!stem &an gagaln0a 'emel!haraan keanekaragaman ekolog!+

Lembar Kerja Si+a (LKS)

Mata 'elajaran : IPA

Kelas : XII

Mater! : Kese!m(angan *!ngkungan

6ujuan :

1+ Menjelaskan sal!ng ketergantungan antar kom'onen ekos!stem ,(!ot!k &an

a(!ot!k-#+ Meng!&ent!.!kas! &an menjelaskan .aktor.aktor 'en0e(a(  'eru(ahan kese!m(angan l!ngkungan

3+ Menjelaskan .aktor.aktor 'en0e(a( t!m(uln0a kr!s!s l!ngkungan

"aktu : #8 men!t Kelom'ok

,F+- Nama anggota kelom'ok 1+ +FFFF++++++FFF+ #+ FFFFFFFFF+ 3+ FFFFFFFFF+ %+ FFFFFFFFF+

Ja+abla& al'al beri%ut !en#an in#%at !an jela0

1+ Se(utkan &an jelaskan sal!ng ketergantungan antar kom'onen ekos!stem ,(!ot!k &an a(!ot!k- 0ang a&a &! l!ngkungan sek!tarmu@

#+ Se(utkan &an jelaskan .aktor.aktor 'en0e(a( 'eru(ahan kese!m(angan l!ngkungan@

F12/WKS1/ ₁₈ ISO 9001:2008 KLAUSUL 5.4.3

K/NCI JA*ABAN LKS

1+ Makhluk h!&u' memerlukan l!ngkungan a(!ot!k untuk h!&u'n0a2 manus!a &an makhluk h!&u' la!nn0a memerlukan a!r &an u&ara+ 6an'a a!r manus!a akan mengalam! &eh!&ras! &an a'a(!la !n! t!&ak &!atas! &a'at men0e(a(kan kemat!an+ *!ngkungan a(!ot!k &!'engaruh! oleh makhluk h!&u'+ Kon&!s! tanah2 a!r2 &an u&ara &!'engaruh! oleh akt!!tas 0ang &!lakukan mahkluk h!&u' se(aga! ontoh2 'enggunaan (ahan (akar 'a&a ken&araan men0e(a(kan gas has!l 'em(akaran men!ngkat &an mem'engaruh! kom'os!s! u&ara 0ang 'a&a akh!rn0a juga (er'engaruh 'a&a 'erna'asan makhluk h!&u'+

#+ 7aktor.aktor 'en0e(a( 'eru(ahan kese!m(angan l!ngkungan2 0a!tu : a- 7aktor Alam

Peru(ahan l!ngkungan seara alam! &!se(a(kan oleh (enana alam+ 4enana alam se'ert! ke(akaran hutan &! mus!m kemarau men0e(a(kan kerusakan &an mat!n0a organ!sme &! hutan terse(ut+ Sela!n !tu2 terja&!n0a letusan gunung menja&!kan kaasan &! sek!tarn0a rusak+

 (- 7aktor Manus!a

Peru(ahan l!ngkungan karena am'ur tangan manus!a ontohn0a  'ene(angan hutan2 'em(angunan 'emuk!man2 &an 'enera'an !ntens!.!kas!  'ertan!an+

3+ 7aktor.aktor 'en0e(a( t!m(uln0a kr!s!s l!ngkungan antara la!n :

a+ Po'ulas! (erle(!han+ Men!ngkatn0a 'o'ulas! seara terus menerus men&orong manus!a untuk menguras sum(er &a0a alam seara terus menerus guna ke'erluan h!&u'n0a+

 (+ )!str!(us! 'o'ulas! 0ang t!&ak merata+ <al !n! &!se(a(kan antara la!n oleh ur(an!sas!2 &!mana ur(an!sas! !n! selanjutn0a men0e(a(kan mak!n  'arahn0a kon&!s! l!ngkungan &! 'erkotaan2 se'ert! (an0akn0a  'engangguran2 sul!t men&a'at 'erumahan 0ang la0ak2 &s(+

F12/WKS1/ ₁₁ ISO 9001:2008 KLAUSUL 5.4.3

&+ Ket!&ak(!jaksanaan 'engguna teknolog!+ Penggunaan teknolog! seara mem(a(! (uta akan men!m(ulkan ket!&akse!m(angan ekos!stem &an terja&! 'enemaran+

e+ Kr!s!s &alam 'engelolaan2 serta gagaln0a s!stem 'ol!t!k ekonom!2 kekurangan renana jangka 'anjang2 serta gagaln0a 'engelolaan (um! 0ang (erkes!nam(ungan+

.+ Pen0e&erhanaan ekos!stem &an gagaln0a 'emel!haraan keanekaragaman ekolog!+