ANALISIS KOVARIAN PADA RANCANGAN BUJURSANGKAR
GRAECO LATIN
SKRIPSI
Disusun Oleh :
FARDA NUR SAADAH
24010212140087
DEPARTEMEN STATISTIKA
FAKULTAS SAINS DAN MATEMATIKA
UNIVERSITAS DIPONEGORO
SEMARANG
i
ANALISIS KOVARIAN PADA RANCANGAN BUJURSANGKAR
GRAECO LATIN
Disusun Oleh :
FARDA NUR SAADAH
24010212140087
Diajukan sebagai Salah Satu Syarat untuk Memperoleh Gelar Sarjana Sains pada
Departemen Statistika FSM UNDIP
DEPARTEMEN STATISTIKA
FAKULTAS SAINS DAN MATEMATIKA
UNIVERSITAS DIPONEGORO
SEMARANG
i
v
Puji syukur penulis ucapkan atas kehadirat Allah SWT yang telah melimpahkan
kasih dan karunia-Nya, sehingga penulis dapat menyelesaikan tugas akhir yang
berjudul
“
alisis Kovarian pada Rancangan Bujursangkar Graeco Latin
. Pada
kesempatan ini penulis ingin mengucapkan terima kasih kepada:
1. Bapak Drs. Tarno, M.Si selaku Ketua Departemen Statistika Fakultas Sains dan
Matematika Universitas Diponegoro.
2. Ibu Dr. Tatik Widiharih, M.Si. sebagai pembimbing I dan Ibu Rita Rahmawati,
S.Si., M.Si. sebagai pembimbing II yang telah memberikan bimbingan dan
pengarahan dalam penulisan laporan ini.
3. Bapak dan Ibu dosen Departemen Statistika Fakultas Sains dan Matematika
Universitas Diponegoro yang telah memberikan ilmu yang bermanfaat.
4. Semua pihak yang tidak dapat disebutkan satu per satu yang telah mendukung
penulis menyelesaikan penulisan laporan ini.
Penulis menyadari bahwa laporan ini masih jauh dari sempurna. Oleh karena itu,
kritik dan saran yang membangun sangat penulis harapkan.
Semarang, November 2016
(anakova) merupakan suatu teknik yang mengkombinasikan
analisis variansi dengan analisis regresi yang dapat digunakan untuk meningkatkan
ketelitian suatu percobaan. Anakova dapat diterapkan dalam setiap rancangan
percobaan termasuk Rancangan Bujursangkar Graeco Latin (RBGL). RBGL
merupakan gabungan dari dua rancangan bujursangkar Latin yang saling
orthogonal,
yang berarti dua bujursangkar Latin tersebut kongruen dan mempunyai sifat setiap
selnya berisi tepat satu simbol pasangan yang mungkin. Pada skripsi ini diberikan
contoh penerapan anakova pada RBGL di bidang pertanian, untuk mengetahui
pengaruh dosis pupuk yang berbeda terhadap hasil produksi jagung. Pada percobaan
tersebut terdapat pengendalian tiga sumber keragaman (pH tanah, kemiringan tanah,
dan varietas jagung) serta dua variabel konkomitan yaitu banyaknya tanaman jagung
dan jagung muda (
baby corn
) yang dihasilkan dalam petak percobaan. Hasil
penerapan tersebut menunjukkan bahwa kedua variabel konkomitan mempengaruhi
respons sehingga keterlibatan kedua variabel konkomitan tersebut dalam model
anakova adalah tepat. Selain itu, anakova memberikan hasil lebih baik daripada
anova. Hal ini terlihat dari nilai koefisien keragaman anakova lebih kecil daripada
anova yang berarti bahwa terjadi peningkatan ketepatan analisis dalam percobaan.
Jadi variabel konkomitan tidak dapat diabaikan dalam percobaan.
!
: Analisis Kovarian (anakova), Rancangan Bujursangkar Graeco Latin
* +,-./#/ 01 20 ",3#, +24
(
,+20 ",)
#/ , 54 26+#que that combines features of analysis of
variance and regression which is used to increase precision (accuracy) of the
experiment. Ancova can be used for any experimental design include Graeco Latin
square design. Graeco Latin square design is a combination of two orthogonal Latin
square, two Latin square are orthogonal if when they are combined, the same pair of
symbols occurs no more than once in the composite square. Application ancova on
Graeco Latin square design in the field of agriculture is given to observe the effect of
different fertilizer dose towards outcome of corn production. In this experiment there
are three blocking factors (soil pH, soil slopes, and corn varieties) and two variable
concomitant (quantity of corn plant and quantity of baby corn). The result shows that
both of concomitant variables effect the respons, that s mean using these two
concomitant variable on this ancova method is appropriate. More than that, ancova
give result way much better than anova, shows from the result coefficient of variation
ancova less than anova, means that there is an increase precision (accuracy) of the
experiment. So, concomitant variable can t be ignored from the experiment.
AB
FTA
CD EDFG
l
Gm
Gn
FH IHJ HKLMNMI
..i
HALAMAN PENGESAHAN I ...ii
HALAMAN PENGESAHAN II...iii
KATA PENGANTAR ...iv
ABSTRAK...v
ABSTRACT...vi
DAFTAR ISI...vii
DAFTAR TABEL...ix
DAFTAR GAMBAR ...x
DAFTAR LAMPIRAN...xi
DAFTAR SIMBOL ...xii
BAB I PENDAHULUAN...1
1.1
Latar Belakang ... 1
1.2
Rumusan Masalah ...3
1.3
Batasan Masalah...4
QR QSSTSU V R WRUX WY TR ZR[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[
5
2.1
Rancangan Bujursangkar Graeco Latin...5
2.1.1 Model linier RBGL...6
2.1.2 Estimasi Parameter RBGL...7
2.1.3 Analisis Variansi untuk RBGL ...12
2.1.4 Contoh penerapan RBGL...15
2.2
Analisis Regresi...22
2.3
Analisis kovarian...23
2.4
Uji Lanjut ...55
2.5
Koefisien Keragaman...57
BAB III METODOLOGI PENELITIAN ...58
3.1
Sumber Data...58
3.2
Metode Analisis Data ...58
BAB IV HASIL DAN PEMBAHASAN ...61
4.1
Deskripsi Data ...61
4.2
Model Linier...63
4.3
Analisis Kovarian...66
4.4
Uji Asumsi...78
4.5
Uji Lanjut ...82
4.6
Koefisien Keragaman...85
BAB V KESIMPULAN...86
\
x
]^_`^ a `^ bcd
ef
l
fm
fn
g hi jklmnont
opLayout
qrsrtu fv wx f ty tf z{o
|ft
\n
}~} g hi jkmvflisis
fri
fnsi untuk R
qy | g hi jkmft
fP
zng
fm
ft
fn
efsil Pro
rxui
fgung
}g hi jkmvf
lisis
fri
fnsi untuk R
qy | g hi jkm
uml
fh
rf tft
fn
uml
fh
efsil
fli
} g hi jk6
mvflisis
ofri
fn untuk R
qy |} g hi jk m ft
fP
zng
fm
ft
fn
efsil Pro
rxui
fgung
qfn
fkn
f fn
fm
fn
fgung
fn
qfn
fkn
ffgung
u
f g hi jk8
.
ft
fofl
fri
zt
fs
fgung
Tabel 9.
ft
fofl
osis Pupuk
}Tabel 10.
uml
fh
rf tft
fn
uml
fh
efsil
fli
Tabel 11.
vflisis
ofri
fn untuk R
qy |Tabel 12.
\l
fi R
ft
fr
ft
fouis Pupuk
zrkor
zksi
}DAF¡¢R £AMBAR
x
ÊËÌÍ Î ÌÏ
LÌ ÐÑIÏÌN
ÒÓÔÓÕÓÖ
L
×Øp
Ù×Úr
1.
ÛÜÝÞ ßàSoftware
á âáâ ÖÓÔÊãÊãäÓ åÊÓÖæ çè éêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêëìL
×Øp
Ù×Úr
2.
Output
âÖÓÔÊãÊãäÓ åÊÓÖæ çG
éêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêëíL
×Øp
Ù×Úr
3.
Output
â ãîÕ ãÊïð ãÓÕÓÓÖäÓ åÊÓÖêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêëñL
×Øp
Ù×Úr
òóOutput
âÖÓÔÊãÊãïôõÓåÊÓÖ
æ ç
G
éêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêëöL
×Øp
Ù×Úr
÷óOutput
â ãîÕ ãÊïð ãÓÕÓÓÖäÓåÊÓÖêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêëøL
×Øp
Ù×Úr
ùóOutput
â ãîÕ ãÊéÊÖÊðåÊúÓ ãêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêëûL
×Øp
Ù×Úr
üóOutput
â ãîÕ ãÊý îÔ úÊþôÔÊÖÊðåÊúÓ ãêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêëëL
×Øp
Ù×Úr
ÿóOutput
ÊéÓÖ î úéá êêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêìL
×Øp
Ù×Úr
9.
ÓðÔÊã ú åÊîãÊ
F
êêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêìì
L
×Øp
Ù×Úr
10.
ÓðÔïôÔÕô ô åôõá ÕÊåÖôõêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêìíL
×Øp
Ù×Úr
11.
ÓðÔïÊïîÓ åÓ úêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêì ñD DDE
F GHI HJGHIHKLM NHO HI HMK HPHKLGQ HRSHMR LJQ TUV F TSOQ HWUS HPGHIV XIHQ
TUY F TSOQ HWUS HPGHIY HGC Z TUU F TSOQ HWUS HPGHIUXQ XO TU[ F TSOQ HWUS HPGHI[ S M HMC TU\ F TSOQ HWUS HPGHI\LGQ HRSH M TU] F TSOQ HWUS HPGHI]HQ HI UVY F US HPGHIVLM NHWY HGCZ UVU F US HPGHIVLM NHWU XQ XO UV[ F US HPGHIVLM NHW[S M HMC UV\ F US HPGHIVLM NHW\LGQ HRSH M UV] F US HPGHIVLM NHW]HQ HI ^
_` a E
F MC Q HC KLMNHO HI HM b HGCHc LQ R XMR XO CIHM ^ KHP H cHGC Z R L Jd e R XQXO R LJf e WSGSg[ S MHMCR LJhiK LGQHRS HMR L Jj k
lD
F MC Q HCG HI H JG HI Hb HGCHcLQRXMR XO CI HM^mHM NPCSRSG n
_`a E
F MC Q HC KLMNHO HIHM bHGC Hc LQ RXMR XOC I HM n KHPH cHGC Z R LJde R XQ XO R L Jf e WSGSg[ S MHMCR LJhiK LGQHRS HMR L Jj k
lD
F MC Q HCG HI H JG HI Hb HGCHcLQR X MR XOCIHMnmHM NPCSRSG o
pq
1
áâãäßåæç æßã
èéè ê ëìë íî ï
l
ëð ëñ òó ôõ ôö ö ÷ø ù÷ö úôø ùû ôø
s
üôtu
úý þôø ù û÷ý õö üô øs
ôõ ôÿs
ôtu
ôr
ôøy
ô ô þôõ ôÿ þ÷ øùôø ö ÷õôû üû ôøp
÷ø÷õýt
ýôø ÷ ø÷õýt
ý ôø ö ÷r
üôû ôøs
üôtu
üôôy
÷ ø ùôö ôt
ôø ÷s
ôr
ôs
ý
st
÷öôt
ýs t
÷r
ÿ ôþôp s
üôtu
ú÷ûy
÷ ø÷õ ýýôøt
üøt
üû ö ÷ö÷r
õ÷ÿ ôû ô ôû ô úôru
(
ôøôi
ôh ,
)
t
ôtisti
û ôú÷rp
÷r
ôn
÷ntin
ùþôl
ôm
÷ ø÷liti
ôn,
÷n
ùùun
ôôn st
ôtisti
ûôþô
l
ôm
û÷ùi
ôôt
n p
÷ ø÷liti
ôn
þým
ôks
üþû ôn
ô ùôr
÷n
÷ôliti
n m
÷ ø ôþý õ ÷úý ÿ ÷ýs
ý ÷ ø ü üôø þý õ ôû üû ôøs
÷úüôÿ÷r
ú ôôøôþôõôÿüøüû ö÷ö ÷r
õ÷ÿû÷t
÷r
ôø ùôøt
÷ø ôø ùúôùôýöôøôr
÷ ø
s
y
ôø ù ôûôø þýú÷r
ý û ôø õ÷ÿsu
ôtu
ú÷ûy
p
ôþô ú÷r
úôùôý û÷ôþôô øt
÷rt
÷ øu y
ô ø ù ý øùý ø þý ÷r
ÿôt
ý û ôø(
ôsp
÷rz ,
)
÷ úüôh
÷r
÷ø ôøô ôn
÷r
ú ôôn y
ôn
ùt
÷ôt
ôþôs
üô
tu
÷r
ú ôôn
þý÷rluk
ôn
ô ùôr h
ôsil y
ôn
ùþý÷÷rol
h s
÷s
üôi
þ÷n
ùôn y
ôn
ùþi
ÿ ôr
ôû ôn
þôri
÷r
ú ôôn y
ôn
ùþýl
ôû üû ôn
ôø ôø ùôø ÷
r
úô ôø ö÷r
üôû ôøs
üôtu
÷ ø ùôtur
ôø ÷ö ú÷r
ýôø ÷r
õôû üôø û÷ ôþô üøýt
üøýt
÷ro
úôôø ôùôr
û÷r
ô ùôö ôør
÷s
øy
ôø ù þýt
ýöúüõ û ôø õ÷ÿ õý øùû üø ùôø þôø û÷ÿ ÷t
÷ro
ù÷ø ôø üøýt
÷r
úô ôø ôøùy
þý ùüø ôû ôø þôp
ôt
þýö ý øýöôõ û ôø(
ôs
÷rz,
)
ôø ôø ùôøp
÷r
úôôøy
ô ø ù úýôs
ô þýùüø ôû ôø ý ûô ûøþýs
ý üøýt
÷
r
úô ôøøôy
r
÷õ ôt
ý ÿ ö ù÷ ø ôþ ôõôÿ ôø ôø ùôø ôû ÷n
ùk
ôp (
)
ý û ô üøý2
!"
s
#$ %r
&r
$ # &'(' !r
!'& !y
"tu
%r
"s
&' !'$ $ &r
)y
t
t
" # & ! * + ) ,#-ur
s
&r
.tin
(
+ ,/.)
0 1 ! $ %%r
p
r
)' %t
r
&t
r
t
!" %# & *y
2 &(
or
%r
"s
2 &(or
&' !'$s
-s
rt
" + ,/.0 3r
!u
s
r
" +,/.l
h
+ ) ,# -urs
&r
45 )o
.tin
(
+,4 .), y
itu
s
#tu r
n
)n
n y
n
m
li
&n sum
%r k
r
m
n
n
n ti
kontrol l
'&l y
itu
%ris, kolom
,
n
hur
#2 6# "0 + ,4. $5# & %# 5" # 5 ) %# -#57 & 5 . ("
y
7 !"ort
89:9;<= >y
"(u
# %# -#57 & 5 . ( "y
&' 5# $ $#y
"7" 2 (7!
y
%5"7 "( (7 (u
7 " $ %' ! 7y
$# &" ?@ " 5>ABCDE0F ( ( ! $ 7 # (
u
5)' % ( " ("& (& $ ! !#" # $ ( % (u
( & "&y
"7%#( !"7 "7 5 $ (u
!"7 "7 &' G 5" 0 H !"7 " 7 &' G 5" "! &#& %5 7 5& 5( "$ % % * I ! $ & J (y
# % * (5((u y
( " & ( "& !"& > (( " $$ 5#*" (u
%5&'5 ! 7" # % * 57 '7y
" $ ( " 0 K"7 !y
! $ 7# (u
5)' % ( 5 (v
5" %! L7% "G 5" % !57 ' 7 ( 5 (v
5" % !! " 5)' % ( 57%#( $ "7 !y
G 5" % !M > G 5" % ! L %5*# %# !" " 5 G 5" %! M0 N 5" %!M""(" & ("&' (5' !7 ) 5 ! 7u
' !* !"("(( " (" $ ( " %57 $ G 5" % ! L 0 N 5" %! My
%57" 2 ( $" &" " 7 %#( G 5" %! &' &'$" ( (u
G 5" % !" 5" ?/ # - >AB OBE03
QRS RTUV
r
r
Us
WXYZ [\ R Y]y
t
UVU TS ^r
_R^`Vu
^Rrus
_S V Ra `a RY R_ RV R^ b UYUy
s
`RSa RY QRS RTUVr
r
Us
WXYZ [ c d Rl ini
_ RWRt
_Sl
Ra `a Rn
_UY]Rn
eRr
Rm
Un
]or
Uksi p
U Y] Rruh
ft
U
r
^R_ Rp
Q Rri
RTUl r
Uspons
[,
aUm
`_S Rn
_il
Ra`a Rn
RYRlisis t
Ur
^R_Rp
Q Rri
RTUl r
Uspons
[y
R
n
]s
`_Rh
_SUs
s
`Ri
a Rn (
ghijk le
h) untuk m
Uli
^Rt
WU Y] Rruh
m Rktor y
Rn
] _Ss
Uli
_Ski
(
n `_ oRYR,
pqrq)
csSl
Ri
[Ry
n
]s
`_Rh
_Ss
Us
`Ri
a Rn
_is
U T`t_U Y] Rn
[Ut
Urkor
ksi
cu YR
lis is
a XQ Rri
Rn
_ RWRt
_St
Ur
RWa Rn
_ Rl
Rs
m
Uti
Rp
r
RYe Rn
] Rn
WUr
eXT RRn t
Urm
Rsuk
v RYe RY]RY w`ours
RY]aRr
x yRU eo
zRtin
(
v wxz)
c uYRlisis
a XQ Rri
Rn
WR_ R v wxz R_ Rl
Rh s
`Rtu
RYRlisis untuk
WUr
eXTRRn
TU_Rr
s
Rrk
Rn
WR_ R WUn
]UY_Rli
Rn ti
]Rsum
TUr
aU
r
R]Rm
Rn
_U] Rn
n m
Un
]ikuts
Urt
RRk
n
Q Rri
RTUl konkom
it
Rn
_ Rl
Rm
m
X_Ul
c uYRlisis
aXQ Rri
Rn
WR_Rm
X_Ul lini
Ur
vwxz _ RWRt
TUrup
Rm
X_Ul
Re Rk
_ Rn m
X_Ul t
Ut
Rp
_Un
]Rn
R
sum
si untuk m
Rsi
Y] {bRs
SY] bX_UV TUr
TU_ Rc |o
_UVt
Ut
Rp
b Ur
`WRaRYbo
_UV _S b RYR WUV Ra `RYr
{WUr
VRa ` RYy
RY] _S ]`YRaRY _RVRbp
Ur
e XTRRY TUr
Rs
R V _ Rr
Spop
`VRs
Sy
RY]t
U
r
TRt
Rs
_ RYp
UbSVS^RY WUr
V Ra `RYYy
R _St
UYt`aRYs
UeRr
R V RY]s
`Y] XV U^ WU YUV St
ScnU_ RY]aRY b X_UV ReRa bU
r
`WRa RY b X_ UV _S b RYR WUr
V Ra ` RY {WUr
V Ra `RY R Y]y
_S e XTRa RYbUrup
Ra RYZRb WUVReRa_Rr
SWXW`VRs
SWUr
VRa `RY(
n `_o RYR,
pq rq}cwUy_RZRyaRY V RtR y TUVRa R Y] t U yZ U T`t \ bRaR _ RVRb WU Y
y
`Z`YRY ~ `] RZ u a ^S y S YS WU Y`VS Z bU Y] RY]a Rt o`_ `V uYRV SZ SZ XQ RyS RY W R_Rv RYeRY] RY w`ou
yZRY]aRyxy RUe X zRt S Y c
um
us
4
r
p
yus
r
urs
r
¡ o
¢tin (
¢)
£¤ ¡ ¥
y
¦ ¥¦¦ §¡¨ ¥ © ¨ ¦ ¦ ¥ ¢£ª ¡ ¥¦¦ §¡ ¢£
«¬ ® ¯° ¯± ¯²³¯±¯´ ¯µ
¶ ¥ ¥¦ ¨ ¡ ¦¥
y
¦y
© ¥ ¦ ¦u
§¡ ¡¦ ¡ ¡ ¢© · ¢¸ v
¡ ¥ © ¦ ¡© ¡ y
¹ ¥y
¥ ¥ ©©¨ ¦ ¦~
º»¶ ·¼¨ ½¸ ¾© ¡ ¥¦ ¨ ¦ ¦ ¢
¡© ¡¿À ¿ ¤§ ¡ ¥ ©
«¬Á Â
uju
¯²ÃÄnul
Ås
¯²Æ ¡¥ ¦ Æ ¦Ç ¡ ¥È
¶ © ¥
y
¦ ¡ ¡¦ ¡ ¡ ¢© · ¢¸¤ ¶ © ¥