9. TEKNIK
MA1114 KALKULUS I 2
9.1 Integral Parsial
Formula Integral Parsial
:
Cara : pilih
u
yang turunannya lebih sederhana
Contoh :
Hitung
misal
u
=
x
, maka
du=dx
sehingga
u dv
uv
v du
x
e
xdx
dx
e
dv
x
v
e
xdx
e
xC
e
e
x
dx
e
e
x
dx
e
x
x
x
x
x
x
Integral parsial dapat dilakukan lebih dari satu kali
Contoh
Hitung
x
sin
x
dx
2
Jawab
2
x
u
(i) Misal du = 2xdx dv = sinxdx V=-cosx
x
2cos
x
2
x
cos
xdx
Integral parsial
(ii)Misal w = x dw = dx
dr = cosx dx r = sinx
x
2cos
x
2
(
x
sin
x
sin
x
dx
)
C
x
x
x
x
x
MA1114 KALKULUS I 4
Ada kemungkinan integran (f(x)) muncul lagi diruas kanan
Contoh Hitung
e
xcos
xdx
Jawab :
e
xcos
xdx
x
e
w
e
xcos
xdx
2
(i) Misal
u
e
xdu
e
xdx
dv=cosxdx v=sinx
e
xsin
x
e
xsin
xdx
Integral parsial(ii) Misal
dw
e
xdx
dr = sinxdx r=-cosx
*
)
cos
cos
(
sin
x
e
x
e
xdx
C
e
x
x
x
*
cos
cos
sin
x
e
x
e
xdx
C
e
x x x
Integral yang dicari ,bawa keruas kiri
*
cos
sin
x
e
x
C
e
x
x
Soal latihan
Hitung
e
dx
x
1
ln
x
ln
xdx
ln(
1
x
2)
dx
sin
1xdx
tan
1xdx
x
tan
1xdx
1.
2.
3.
4.
5.
6.
cos
x
xdx
7.
2 x
x e dx
8.
sin
x
e
xdx
9.
2
ln
x
xdx
MA1114 KALKULUS I 6
9.2 Integral Fungsi Trigonometri
Bentuk :
* Untuk n ganjil, Tuliskan :
dan gunakan identitas
* Untuk n genap, Tuliskan :
dan gunakan identitas
cos
nx dx
& sin
nx dx
dan
sin
sin
sin
nx
x
n1x
cos
nx
cos
x
cos
n1x
sin2 x cos2 x 1
x
x
x
x
x
x
n n nn
sin
2sin
2dan
cos
cos
2cos
2sin
sin
3x
dx
sin
2x
sin
x
dx
1 cos2 x
d
cosx
cos
x
13cos
3x
C
Contoh Hitung
sin
3x
dx
1.
Jawab
sin
4x
dx
2.
1.
2.
sin4 xdx
sin2 x sin2 x dx
x x)dx2 2 cos 1
( ) 2
2 cos 1
(
(1 2cos2x cos 2x)dx
4
1 2
)
2 4 cos 1
2 cos 2
( 4 1
dx x dx
x dx
C x x
x
x
sin4
32 1 8
1 2
sin 4 1 4
1
C x x
x
sin4 32
1 2
sin 4 1 8
MA1114 KALKULUS I 8
Tentukan
2
cos
x dx
3
cos
x dx
4
cos
x dx
Bentuk
a). Untuk n atau m ganjil, keluarkan sin x atau cos x dan gunakan identitas
b). Untuk m dan n genap, tuliskan
menjadi jumlah suku-suku dalam cosinus, gunakan identitas
Contoh :
sin
3x
cos
2x
dx
sin
2x
cos
2x
sin
x
dx
sin
mx
cos
nx dx
sin
2x
cos
2x
1
cos
2
x
2
cos
2
x
1 1 2
sin
2
x
1
5
1
3
5
3
cos
x
cos
x C
x
x
nm
dan
cos
sin
1
cos
2x
cos
2x
d
cos
x
MA1114 KALKULUS I 10
sin2 cos2 1 cos 2 cos 2
1 2 2
x x dx
x x dx
2
1
(1 cos 2 ) 4 x dx
1 ( 1 1 cos 4 )4 2
x dx
3 1
cos 4 4 dx 8 x dx
3 1
sin 4
4 x 32 x C
1
sec
tan
2x
2x
,
cot
2x
csc
2x
1
tan
mx
sec
nx
dx
dan
cot
mx
csc
nx
dx
.
Bentuk
Gunakan identitas
serta turunan tangen dan kotangen
dx
x
x
d
(tan
)
sec
2,
d
(cot
x
)
csc
2x
dx
Contoh
tan
4xdx
tan
2x
tan
2x
dx
tan
2x
(sec
2x
1
)
dx
tan
2x
sec
2xdx
tan
2xdx
tan
2xd
(tan
x
)
(sec
2x
1
)
dx
C
x
x
x
MA1114 KALKULUS I 12
C
x
x
5tan
33
1
tan
5
1
tan
2x
sec
4x
dx
tan
2x
sec
2x
sec
2x
dx
b.
tan
2x
(
1
tan
2x
)
d
(tan
x
)
tan
2x
tan
4x d
tan
x
Soal Latihan
sec
4x
dx
cot
2w
csc
4w
dw
4 /0
2 4
sec
tan
dt
t
t
Hitung
dx
x
x
sin
4cos
5dx
x
csc
31.
2.
3.
4.
MA1114 KALKULUS I 14
9.3 Substitusi Trigonometri
2 2
x
a
x
a
sin
t
dx x
x
2 225
t
x
5
sin
dx
x
x
2 225
a. Integran memuat bentuk ,misal
Contoh Hitung
Misal
dx = 5 cost dt
t
dt
t
t
2 2
sin
25
cos
5
sin
25
25
tdt
t
t
cos
sin
5
)
sin
1
(
25
2 2
dt
t
dt
t
t
22 2
cot
sin
cos
c
t
t
dt
t
(csc
21
)
cot
t
x 5
2
25 x
C
x
x
x
)
2 2
x
a
x
a
tan
t
dx x
x
2 25 21
t
x
5
tan
dx
x
x
225
21
b. Integran memuat bentuk ,misal
Contoh Hitung
Misal
t
t
dt
t
2 2
2
tan
25
25
tan
25
sec
5
t
t
dt
t
sec
tan
sec
25
1
2 2
t
t
d
dt
t
t
2
2
sin
))
(sin(
25
1
sin
cos
25
1
C
t
sin
25
1
t
x
2
25x
C
x
x
25
25
2dt
t
dx
5
sec
2MA1114 KALKULUS I 16
2 2
a
x
x
a
sec
t
dx x
x
2 12 25t
x
5
sec
dx
x
x
21
2
25
c. Integran memuat bentuk ,misal
Contoh Hitung
Misal
25
sec
25
sec
25
tan
sec
5
2
2
t
t
dt
t
t
t
t
dt
t
t
tan
sec
tan
sec
25
1
2
dt
t
dt
t
t
cos
25
1
sec
sec
25
1
2
C
t
sin
25
1
t x
5
25
2
x
C
x
x
25
25
2
dt
t
t
dx
5
sec
tan
Soal Latihan
Hitung
dx x x
2 2
9
2 3
4 2
x x
dx
2
2 4 x
x
dx
dx
x x2 9
16
2 2
x
x
dx
dx x2 9 3 2
/3
2 5
2
x dx x x
5 4 2
x x dx2
1
2
2
2x
x
x
dx
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
MA1114 KALKULUS I 18
Substitusi Bentuk Akar
x u
ax
b
n
u
nax
b
dx
x
2 2
du
u
u
u
udu
1
2
2
2
x
ln 1
x
C
Integran memuat ,misal
Contoh Hitung
Misal
u
2
x
Dengan diferensialnya:2udu=dx
Jawab :
dx
x
2 2
du
u
u
1
1
1
duu 1) 1 1
(
C
u
u
Soal Latihan
x x
dx
34
x x
x dx
2 2
1
t
t
dt
1
dt tt
4 3
x
x
1
dx
x
(
1
x
)
2/3dx
Hitung
1.
2.
3.
4.
5.
MA1114 KALKULUS I 20
9.4 Integral Fungsi Rasional
Integran berbentuk fungsi rasional : , P(x) dan Q(x)
polinom, der (P)< der(Q)
Ada 4 kasus dari pemfaktoran penyebut ( Q(x) ) yaitu :
1. Faktor linear tidak berulang. 2. Faktor linear berulang.
3. Faktor kuadratik tidak berulang. 4. Faktor kuadratik berulang.
Kasus 1 ( linier tidak berulang )
Misal
maka,
dengan konstanta yang dicari.
f x
P x
Q x
Q x
a x
1
b
1a x
2
b
2...
a x
n
b
n
P x Q x
A
a x b
A
a x b
A
a x b
n n n
1 1 1
2
2 2 ...
A A
1 2
,
, ... ,
A
n
dx
x
x
9
1
2
(
3
)(
3
)
)
3
(
)
3
(
3
3
9
1
2
x
x
x
B
x
A
x
B
x
A
x
x
3
3
1
x A x B x
AB
x
3A3B
dx x
dx x
dx x
x
3 3 2 3
3 1 9
1
2
Contoh Hitung
Jawab
Faktorkan penyebut :
x
2
9
(
x
3
)(
x
3
)
Samakan koefisien ruas kiri dan ruas kanan A +B =1
-3A+3B=1 x3
x1 3A +3B=3-3A+3B=1 +
6B=4 B=2/3,A=1/3 Sehingga
C
x
x
ln
|
3
|
3
2
|
3
|
MA1114 KALKULUS I 22
1
2 2 1
x x dx
Q x
a x
i
b
i
p
pi i
p p
i i
p i
i i
i
a
x
b
A
b
x
a
A
b
x
a
A
b
x
a
A
x
Q
x
P
1 2 2...
1 1p
p
A
A
A
A
1,
2,
...
,
1,
2
1
2
2
1
1
2
2
x
C x
B x
A x
x
Kasus 2 Linear berulang
Misal
Maka
dengan konstanta akan dicari
Contoh Hitung
2
1
) 2 ( ) 1 ( ) 1 )( 2 ( 1 2 1 2 2 2 x x
x C x B x x A x x 2
)
2
(
)
1
(
)
1
)(
2
(
1
A
x
x
B
x
C
x
)
2
4
(
)
4
(
)
(
1
A
C
x
2
A
B
C
x
C
A
B
Penyebut ruas kiri = penyebut ruas kanan A+C=0 A+B+4C=0 -2A-B+4C=1 A+B+4C=0 -2A-B+4C=1 + -A+8C=1 A+C=0 -A+8C=1 + 9C=1 C=1/9 A=-1/9 B=-1/3
x
x
dx
x
dx
x
dx
x
dx
1
1
9
1
2
1
3
1
2
1
9
1
1
2
1
2 2C
x
x
x
ln
|
1
|
MA1114 KALKULUS I 24
Q x a x1 2 b x1 c1 a x2 2 b x2 c2 ... a xn 2 b xn cn
P x
Q x
A x
B
a x
b x
c
A x
B
a x
b x
c
A x
B
a x
b x
c
n n
n n n
1 1
1 2 1 1
2 2
2 2 2 2 2
...
n
n
B
B
B
A
A
A
1,
2,
...
,
,
dan
1,
2,
...
,
Kasus 3 Kuadratik tak berulang
Misal
Faktor kuadrat, berarti definit, maka
Contoh Hitung
1 2 x x dx
1
1
1
2 2
x
C
x
B
x
A
x
x
1
) ( 1 2 2 x x x c Bx x A Jawab
x
Bx
c
x
A
1
(
)
1
2
1
(
A
B
)
x
2
cx
A
A+B=0 C=0 A=1
B=-1
x
dxx dx
x dx
x
x
1 1 1 1 2 2
x x d x x dx x x 2 ) 1 ( 1 1 2 2 2
1 ) 1 ( 2 1 2 2 x x dC
x
x
ln(
1
)
2
1
|
|
MA1114 KALKULUS I 26
Q x a xi 2 b xi ci p
pi i i p p p i i i p p i i i i i
i
a
x
b
x
c
B
x
A
c
x
b
x
a
B
x
A
c
x
b
x
a
B
x
A
c
x
b
x
a
B
x
A
x
Q
x
P
2 1 2 1 1 2 2 2 2 2 1 1...
p p pp A danB B B B
A A
A1, 2,..., 1, 1, 2,..., 1,
Kasus 4 Kuadratik berulang
Misal
Maka
Contoh Hitung
6 15 22 3 2 2 2 2 x x x x dx
2
2
2
2
2 22
2
3
2
3
22
15
6
x
E
Dx
x
C
x
B
x
A
x
x
x
x
2
2 2 2 22
3
)
3
)(
(
3
2
)
(
2
x
x
x
E
Dx
x
x
C
x
B
x
A
Jawab :
2
(
)
2
3
(
)(
3
)
22
15
6
x
2
x
A
x
2
2
B
x
C
x
2
x
Dx
E
x
4 3 22
15
22
(
)
(
3
)
(
4
2
3
)
6
x
x
A
B
x
B
C
x
A
B
C
D
x
)
3
6
4
(
)
3
2
6
MA1114 KALKULUS I 28
Dengan menyamakan koefisien ruas kiri dan kanan diperoleh
A+B=0 3B+C=0
4A+2B+3C+D=1 6B+2C+3D+E=-15 4A+6C+3E=22
Dengan eliminasi : A=1,B=-1, C=3 D=-5, E=0
dx
x
x
dx
x
x
dx
x
dx
x
x
x
x
2 2 2 2 2 22
5
2
3
3
1
2
3
22
15
6
dx
x
x
x
dx
dx
x
x
x
dx
2 2 22
(
2
)
2
2
5
2
3
2
2
2
1
3
.
)
2
(
2
5
2
tan
2
3
)
2
ln(
2
1
|
3
|
ln
2 1 2C
Catatan
jika , bagi terlebih
dahulu P(x) dengan Q(x), sehingga
der
(
P
(
x
))
der
(
Q
(
x
))
)
(
)
(
)
(
)
(
)
(
x
Q
x
S
x
H
x
Q
x
P
,
der
(
S
(
x
))
der
(
Q
(
x
))
Contoh Hitung
dx
x
x
x
x
2
2
4
4
2 3
Der(P(x))=3>der(Q(x))=2
Bagi terlebih dahulu P(x) dengan Q(x)
4
2
23
x
x
x
4
2
x
x
x
x
3
4
4
5
2
x
2
x
+2
8
2
x
2
4
4
5
2
4
4
2
2 2
2 3
x
x
x
x
x
x
MA1114 KALKULUS I 30
)
2
(
)
2
(
)
2
)(
2
(
4
5
4
4
5
2
x
B
x
A
x
x
x
x
x
) 2 )( 2 ( ) 2 ( ) 2 ( x x x B x A)
2
(
)
2
(
4
5
x
A
x
B
x
………..(*)Persamaan (*) berlaku untuk sembarang x, sehingga berlaku juga untuk Untuk x=2 dan x=-2
Untuk x = 2 5.2+4=A(2+2) A=7/2
Untuk x = -2 5.(-2)+4=B(-2-2) B=3/2
dx
x
dx
x
dx
x
dx
x
x
x
x
2
1
2
3
2
1
2
7
)
2
(
4
4
2
2 2 3Dengan menggunakan hasil diatas :
C
x
x
x
x
ln
|
2
|
Soal Latihan
2
2 1 6 16
x
dx
x x
dx x
x
( 5)12( 1)
dx
x
x
x
x
2 3
2
2
2
3
5
x
(
x
2
1
)
2dx
2 3 36
2 1 9
2
2
x x
x x dx
dx
x
x
x
x
5
2
2 3
2
4
3
2
dx
x
x
x
x
6
5
2
2 3
1.
2.
3.
5.
6.
4.
MA1114 KALKULUS I 32 Integral Fungsi Rasional dalam sin dan cos
?
)
sin
,
(cos
f
x
x
dx
, f fungsi rasionalCara :
Gunakan subsitusi x
t
2
tan
2
1
)
(
sec
2 2xdx
dt
dx x dt) ( tan 1
2
2 2
dt
t
dx 2
1 2
2 2 2
1 2 1 2
1 2
1
cos
cos
sin
2
cos
sin
2
sin
xx
x
x
x
x
2 2
2 2 2
2 2
1
2
tan
1
tan
2
sec
tan
2
t
t
x x x
x
1
sec
2
1
cos
2
cos
2 2 2 1 2
xx
x
1 1 2 1 tan 1 2 2 22 t x 2 2
1
1
t
t
Contoh Hitung
1
sin
dx
x
cos
x
Jawab
t
t
t
t
t
t
t
t
x
x
1
1
2
1
1
2
1
1
1
1
cos
sin
1
1
2 2 2 2 2 2
Gunakan substitusi diatas diperoleh
)
1
(
2
1
2t
t
1sindxx cosx
dt t dt t t t 1 1 1 2 ) 1 ( 2 1 2 2C
C
t
x
MA1114 KALKULUS I 34 Soal Latihan
Hitung
1 sindxxcosx
35dxsin x
dx x xcos 1
cos
sin xdx tan x
1cotsinx x1.
2.
3.
4.