• Tidak ada hasil yang ditemukan

NUREKSAIN SESURATAN AKSARA BALI MANUT PASANG AKSARA PURWADRESTA LONTAR SATUA JRO MATUA TEKEN I CAI MANTU DRUEN GEDONG KIRTYA

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Membagikan "NUREKSAIN SESURATAN AKSARA BALI MANUT PASANG AKSARA PURWADRESTA LONTAR SATUA JRO MATUA TEKEN I CAI MANTU DRUEN GEDONG KIRTYA"

Copied!
10
0
0

Teks penuh

(1)

NUREKSAIN SESURATAN AKSARA BALI MANUT PASANG

AKSARA PURWADRESTA LONTAR SATUA “JRO MATUA

TEKEN I CAI MANTU” DRUEN GEDONG KIRTYA

Kadek Jara Merani

1

, Made Sri Indriani

1

, IB. Md Ludy Paryatna

2

.

Jurusan Pendidikan Bahasa Bali, Fakultas Bahasa dan Seni Universitas Pendidikan Ganesha

Singaraja, Indonesia

Email:{jara_merani@ymail.com, sriindriani6161@yahoo.com,

idabagusludy@gmail.com}@undiksha.ac.id

Kuub

Tetilikan puniki matetujon nguningin indik (1) wangun sukating aksara Bali sane wenten ring Lontar Satua I Jro Matua teken I Cai Mantu druen Gedong Kirtya (2) pasang aksara purwadresta sane wenten ring Lontar Satua I Jro Matua teken I Cai Mantu druen Gedong Kirtya yening selehin manut pasang aksara Purwadresta. Jejering tetilik puniki, lontar satua sane mamurda Jro Matua teken I Cai Mantu. Panandang ring tetilikan puniki wangun sesuratan aksara Bali miwah pasang aksara Bali ring lontar satua sane mamurda Jro Matua teken I Cai Mantu. Ring sajeroning tetilikan puniki nganggen palihan tetilikan deskriptif kualitatif. Tetilik puniki nganggen kalih kramaning mupulang data inggih punika kramaning pratiaksa lan kramaning dokumentasi. Data tureksa sane kaanggen minakadi: (1) nyelehin data, (2) nyorohang data, (3) data sane katur (4) tetingkesan. Pikolih tetilikan puniki inggih punika (1) wangun sukating aksara Bali sane wenten ring Lontar Satua I Jro Matua teken I Cai Mantu kantun wenten aksara sane nenten nginutin sukating aksara Bali minakadi: gantungan da, gantungan ma, taleng, tedong, lan surang. (2) Pasang aksara ring lontar satua Jro Matua teken I Cai Mantu kantun akeh kapanggihin kaiwangan-kaiwangan sajeroning nyurat kruna miwah lengkara yening katureksain manut pasang aksara purwadresta saking Pasamuhan Agung Alit Basa Bali Warsa 1963. Saking tetilik puniki kaaptiang parajana Bali sayan urati indik kawentenan sesuratan aksara Bali ring lontar lan majeng ring panilik lianan mangda nincapang malih indik tetilikan sane mapaiketan sareng sesuratan aksara Bali ring lontar.

(2)

Abstract

This research aimed to explain about (1) the type of Balinese script writing in the lontar satua Jro Matua teken I cai Mantu owned by Gedong Kirtya and (2) pasang aksara Bali in the lontar satua Jro Matua teken I Cai Mantu oowned by Gedong Kirtya, if examined by pasang aksara purwadresta. The subject of this research was a script of lontar satua Jro Matua teken I Cai Mantu. The objects of this research were the type of Balinese script writing and pasang aksara Bali in lontar satua Jro Matua teken I Cai Mantu owned by Gedong Kirtya. This research used a qualitative descriptive. This research used two methods of data collection. Those were; 1) observation method; 2) documentation method. The data analysis of this research used five kinds of analysis those were; (1) data identification, (2) data classification, (3) data interpretation, and (4) conclusion. The results of this research were (1) There are type of Balinese script writing in the lontar satua Jro Matua teken I Cai Mantu still do not comply with the sukating aksara Bali called: gantungan da, gantungan ma, taleng, tedong, and surang. (2) The pasang aksara in a lontar satua Jro Matua teken I Cai Mantu, there are still many differences in writing words and sentences when examined by pasang aksara purwadresta from pasamuhan agung alit of Balinese language 1963. By this research expected to Balinese people give more attention to the existence of Balinese script writing in the lontar and the other researchers in order to inprove further the research related to Balinese script writing in the lontar.

Key words: type, pasang aksara Bali, lontar.

Purwaka

Basa Bali inggih punika sinalih tunggil basa daerah ring Indonesia sane kantun kapiara becik pinaka srana mabebaosan lan sesuratan olih krama Baline kantos mangkin. Basa Bali pinaka tetamian punika patut kalestariang mangda setata ajeg lan lestari. Kalestarian basa punika nenten ja lempas saking kawentenan tradisi tulis sane taler mabuat pisan ring sajeroning nglestariang basa Bali. Basa Bali wantah sinalih tunggil basa daerah sane madue aksara, sane kaparinama aksara Bali. Manut sejarah aksara Bali punika kaambil saking aksara Jawi, aksara Jawi ngambil saking aksara Pallawa/Dewanegari, wantah wangunnyane kemanten sane maobah dados aksara sakadi mangkin (Tinggen, 1993: 4). Akeh aksara Jawi wenten 20 aksara aksara inggih punika: ha, na, ca, ra, ka, da, ta, sa, wa, la, ma, ga, ba, nga, pa, ja, ya, ya, nya, ta latik, lan da madu, nanging sane kambil dados aksara Bali wenten 18 aksara, ta latik lan da madu nenten kaambil dados aksara Bali.

Ring sajeroning sesuratan aksara Bali pastika wenten uger-uger sane kaanggen, sane kawastanin pasang aksara Bali. Pasang aksara Bali kapalih dados kalih inggih punika pasang aksara Purwadresta lan pasang aksara manut H.J.E.F Schwartz. Pasang aksara Purwadresta inggih punika uger-uger nyurat aksara Bali sane sampun wenten duk ilu, sane nganggen aksara wreastra lan aksara sualalita, rangkepan aksara nganutin nganutin daerah artikulasi, nganggen pasang pageh lan pada-padaning kruna, lan sesuratannyane nganggen pasang jajar sambung. Nanging ring panglimbakanipun akeh ngamolihang paobahan-paobahan. Sesuratan

(3)

aksara Bali nyumingkin nglimbak antuk kawentenan pasang aksara manut Schwartz Warsa 1931.

Mapaiketan sareng parindikane punika, Pemerintah Daerah Tingkat I Provinsi Bali nglaksanayang Pasamuhan Agung Agung Basa Bali ring Warsa 1957. Sasampune kawentenang Pasamuhan Agung Basa Bali 1957 uger-uger nyurat aksara Bali mawali malih ngamanggehang pasang aksara Purwadresta manut sesuratan sane wenten ring buku Ramayana pakaryan H. Kern miwah buku Bharatayudha pakaryan Gunning pinaka panuntun ri sajeroning nyurat aksara Bali. Irika kamedalang sekancan paobahan sakadi: ngentosin (ra) madeg-adeg antuk surang, (ha) madeg-adeg antuk bisah, (nga) madeg-adeg antuk cecek, gempelan (ha) kagentosin antuk gantungan (ha), duita sangkaning surang kaicalang, nanging duita sane mawit saking basa Sansekerta lan Jawa Kuna tetep kaangen.

Utsaha sajeroning nglimbakang aksara Bali nenten kantos irika kemanten, punika prasida kacingak saking Pasamuhan Agung Kecil Basa Bali Warsa 1963 sane maosang indik pasang aksara Bali manut asil Pasamuhan Agung Basa Bali Warsa 1957. Mungguing pasang aksara Bali sane kamanggehang rauh mangkin kantun malarapan antuk asil Pasamuhan Agung Basa Bali 1957 miwah Pasamuhan Agung Kecil 1963 (Tinggen (1993). Manut pikolih Pasamuhan Agung Bahasa Bali warsa 1957 lan Pasamuhan Agung Kecil Bahasa Bali tahun 1963, pah-pahan aksara sane kapatutang punika manut sareng daerah artikulasi inggih punika warga kantia, warga talawia, warga murdania, warga dantia, miwah warga ostia. Sakadi punika paobahan-paobahan sane kapolihang. Yadiastun pangucapannyane nenten malih kauratiang nanging indik sesuratan pasang aksara Balinyane kantun kapiara becik pinaka tetamian lan warisan budaya Bali.

Sesuratan aksara Bali sane pinaka tetamian lan warisan budaya Bali punika prasida kapanggihin ring sajeroning lontar-lontar sane wenten ring Bali, sinalihtunggilipun ring museum Gedong Kirtya. Ring museum Gedong Kirtya sane magenah ring Singaraja puniki akeh prasida kapanggihin pustaka lontar maaksara Bali sakadi babad, usadha, geguritan, kekawin, miwah lontar satua. Pustaka lontar satua puniki sane pinih akeh wenten ring museum Gedong Kirtya. Wenten makudang-kudang pustaka lontar satua ring museum puniki, minakadi: satua Ni Tuwung Kuning, Siap Badeng, Pan Balang Tamak, I Truna Tua, Ni Balu Manis, Men Tiwas teken Men Sugih, Nang Bangsing teken I Belog, satua I Belog, miwah akeh sane lianan. Ri sampune panilik nglaksanayang pratiaksa ngenenin indik sesuratan pasang aksara Bali sane wenten ring lontar-lontar punika, prasida kapanggihin pabinayan ring sajeroning sesuratan aksara Bali ring lontar punika. Wenten sane nganggen pasang jajar wenten taler sane nganggen pasang tumpuk. Uger-uger pasang tumpuk punika sampun nenten kaanggen duk Pasamuhan Agung Kecil Warsa 1963. Sinalih tunggil lontar satua sane wenten ring Gedong Kirtya sane nganggen pasang tumpuk inggih punika mamurda Jro Matua teken I Cai Mantu. Lianan ring nganggen pasang tumpuk, ring lontar satua puniki taler prasida kapanggihin sesuratan lengkara sane nenten anut ring pasang aksara Bali inggihan punika nganggen adeg-adeg ring tengahing lengkara lan akeh taler kapanggihin sesuratan aksara sane nenten nganutin sukating aksara Bali.

Maosang indik wangun sukating aksara Bali punika taler dahat mawiguna pisan ring sajeroning nyurat aksara Bali pamekasipun ring lontar. Duaning wangun sukating aksara Bali sane patut punika pacang ngamedalang wangun aksara sane becik, macihna tur ngulangunin. Ring

(4)

lontar satua Jro Matua teken I Cai Mantu puniki kapanggihin makudang-kudang pabinayan mapaiketan sareng wangun sukating aksara Bali sane sampun kacumawisang. Pabinayan-pabinayan wangun sukating aksara Bali ring lontar sareng uger-uger sukating aksara Bali sane sampun kacumawisang, ngawinang wangun sesuratan aksara Bali ring lontar satua Jro Matua teken I Cai Mantu puniki kacingak kirang ngulangunin tur nenten rata.

Maosang indik daging satua sane mamurda I Jro Matua teken I Cai Mantu, panilik ngamolihang pangajah-ajahan turmaning tetuek (amanat) sane prasida kaambil pikenohipun ring sajeroning kahuripan maparikrama. Pikenoh sane prasida kapolihang saking satua puniki inggih punika iraga nenten dados maparilaksana sane nenten becik, sakadi mamelog-melog anak lianan napi malih melog-melog matua utawi anak lingsir sane sapatutnyane kasayangang tur kasinggihang. Dadosnyane lianan ring iraga uning indik sapunapi kakirangan sesuratan lan pasang aksara Bali ring lontar puniki, iraga prasida ngamolihang pikenoh sane prasida karesepang tur kalaksanayang ring sajeroning kahuripan. Kaaptiang usan ngwacen satua puniki, sang sane ngwacen mangda setata urati ngamargiang parilaksana sane becik lan ngicalang pratingkah sane nenten becik.

Sadurungnyane sampun wenten sane nilikin ngenenin indik sesuratan aksara Bali ring satua Bali. Sajeroning nglaksanayang tetilik puniki, kaanggen tetilikan asoroh pinaka panyanding sakadi I Komang Ada Saputra (2015) sane mamurda “Seseleh Sesuratan Aksara Bali ring Lontar Satua Siap Badeng Manut Pasang Aksara Purwadresta Saking Pesamuhan Agung Alit Basa Bali Warsa 1963”. Pikolih tetilik puniki nyantenang sapunapi sesuratan aksara Bali ring Lontar Satua Siap Badeng, napike sampun anut ring pasang aksara purwadresta napi durung. Lianan ring punika wenten taler tetilik saking Pradnyana (2015) sane mamurda “ Seseleh Sesuratan Aksara Bali ring Pupulan Lontar Sajeroning Pacentokan Nyurat Lontar Jurusan Pendidikan Bahasa Bali UNDIKSHA Warsa 2014”. Tetilikan puniki nyantenang wangun sesuratan aksara Bali ring pupulan lontar sajeroning pacentokan nyurat lontar Jurusan Pendidikan Bahasa Bali UNDIKSHA Warsa 2014. Tetilikan puniki sareng tetilikan ring ajeng masaih sakewanten wenten pabinayanipun minakadi saking soroh lontar sane katilikin. Pradnyana nilikin indik pupulan lontar sajeroning pacentokan nyurat lontar, nanging ring tetilikan puniki nilikin indik lontar satua druen Gedong Kirtya. Yening ring tetilikan I Komang Ada Saputra nilikin indik satua, tetilikan puniki taler nilikin indik satua sakewanten soroh satuanipun mabinayan. Ring tetilikan Komang Ada Saputra nilikin soroh satua beburon (fabel), nanging ring tetilikan titiang puniki nilikin indik lontar satua sane kantun wenten paiketannnyane sareng kahuripan ngwangun kulawarga sane prasida kaanggen ring kahuripan maparajana.

Malarapan antuk makakalih tetilikan sane sampun kamargiang punika, panilik ngamargiang tetilikan sane masaih sumangdena tetilikan ngenenin indik sesuratan lan pasang aksara Bali prasida sumingkin nglimbak tur prasida ngicenin pangweruhan ngenenin indik sesuratan lan pasang aksara Bali majeng ring krama Bali pamekasipun para yowana pinaka generasi muda sane pacang nglestariang kawentenan basa lan budaya Baline, sinalih tunggilipun aksara Bali. Duaning kawentenan aksara Bali punika dahat mawiguna pisan ring sajeroning kahuripan krama Baline. Punika prasida kacingak saking ketahnyane aksara Bali sane kaanggen nyurat sajeroning sastra, agama, awig-awig desa, ilen-ilen miwah sane lianan.

(5)

Tetilikan sane kalaksanayang mamurda ” Nureksain Sesuratan Aksara Bali ring Lontar Satua Jro Matua teken I Cai Mantu Druen Gedong Kirtya”. Sakadi sane sampun kabaosang ring dadalan pikobet punika prasida kasurat bantang pikobetnyane, minakadi: (1) Sapunapi wangun sukating aksara Bali sane wenten ring Lontar Satua I Jro Matua teken I Cai Mantu druen Gedong Kirtya? (2) Sapunapi pasang aksara purwadresta sane wenten ring Lontar Satua I Jro Matua teken I Cai Mantu druen Gedong Kirtya?

Tetujon tetilik puniki inggih punika nelatarang indik (1) wangun sukating aksara Bali sane wenten ring Lontar Satua I Jro Matua teken I Cai Mantu druen Gedong Kirtya lan (2) pasang aksara purwadresta sane wenten ring Lontar Satua I Jro Matua teken I Cai Mantu druen Gedong Kirtya.

Ring tetilikan puniki sepat siku-siku sane kaanggen dasar minakadi: (1) Kasusastraan bali, (2) Satua Bali, (3) Nyurat (Menulis) (4) Tata cara nyurat lontar, (5) Pasang aksara Bali (6) Aksara Bali. Manut Nikanaya (2005) parinama kasusastraan wantah mawit saking kruna sastra, polih pangater su-,raris polih konfiks (ka-a) dados kruna tiron kasusastraan. Kruna sastra sane mateges ‘ajah-ajah’, ‘kawruhan’ polih pangater su- sane mateges ‘luih’,’becik’ miwah konfiks (ka-an) sane nyihnayang artos kawentenan. Dadosnyane kruna kasusastraan mateges kawentenan ajah-ajah utawi kawruhan sane luih utawi becik tur mabuat. Satua Bali wantah sinalihtunggil kasusastraan Bali sane kantun kapiara becik kantos mangkin. Manut Tinggen (1982: 20), satua inggih punika pupulan makudang kudang lengkara sane nyaritayang parindikan kahuripan dumun kantos mangkin. Satua punika marupa kria sastra purwa (tradisional) sane wangunnyane marupa gancaran.

Alex lan H.Achmad (2010: 106) nlatarang, nyurat punika parilaksana ngripta catetan utawi orti ring sajeroning media antuk aksara. Wenten taler panampen sane siosan saking Suparno dan Mohammad Yunus (2008) sane nlatarang menulis punika parikrama ngwedarang pikayunan antuk nganggen basa tulis pinaka srananipun. Yening cutetang menulis inggih punika parikrama ngwetuang lan ngwedarang pikayunan marupa catetan-catetan antuk nganggen basa tulis (aksara) pinaka srananipun.Nyurat aksara Bali ring lontar punika mabinayan sareng nyurat aksara Bali ring kertas utawi buku. Punika taler tetikesannyane malianan sakadi nyurat aksara Bali ring kertas. Manut Rai, dkk. (2012: 72), “Srana sane kaanggen nyurat aksara Bali ring lontar, minakadi :pangrupak, dulang/meja, sumpe, lungka-lungka, tingkih miwah lontar. ri kala nyurat lontar, wenten tetikesan sane patut kauratiang, inggih punika tetikesan ngambel pangrupak, tetikes ngambel lontar, lan tetikes nyurat lontar.

Ri kala pacang nyurat patut nguningin indik pasang aksara Bali. Subandia, dkk. (2009: 29) nlatarang, Panuntun nyurat aksara Bali kabaos pasang aksara Bali. Pasang aksara Bali inggih punika uger-uger sane kaanggen panuntut ring sajeroning nyurat aksara Bali sane patut. Uger-uger ring sajeroning nyurat aksara Bali manut Dinas Kebudayaan Provinsi Bali warsa 2003 minakadi: Aksara Lagna, Uger-uger Lumbrah, Nyurat Kruna Lingga Kalih Kecap, Nyurat Kruna Lingga Tigang Kecap, Nyurat Kruna Tiron, Nyurat Kruna Matengenan, Tengenan Majalan, Aksara Ardasuara, Rangkepan Wianjana, Dwita, Pasang Pageh, Nyurat Kruna Dwi Purwa, Nyurat Ringkesan miwah Akronim. Manut Antara (2003: 7), Aksara Bali inggih punika “tanda utawi ceciren suara basa Bali”. Ceciren (lambang) suara basa Bali sane anggena masesuratan (nulis) punika kawastanin aksara. Wenten makudang-kudang pikayun sane kawedarang mapaiketan aksara Bali manut kawigunanipun. Nanging yening kacutetang aksara Bali manut

(6)

kawigunanipun inggih punika wenten 3 soroh : (1) aksara wreastra inggih punika aksara sane kaanggen nyurat aksara Bali lumrah. Soroh aksara wreastra puniki marupa tulisan pepolosan dados anggen nyuratang indik palajahan/widya (ilmu pengetahuan). (2) aksara sualalita inggih punika aksara sane kaanggen nyurat kruna sane mawit saking basa Kawi/Sansekerta, minakadinipun anggen nyurat tembang-tembang kakaidungan utawi kekawin. (3) aksara modre inggih punika aksara sane kaanggen nyuratang kadiatimikan, indik pralambang sane mangge ring agama.

Ring sajeroning nyurat nganggen aksara Bali wenten sane kawastanin pengangge aksara Bali. Manut Subandia, dkk. (2009: 21), pangangge aksara inggih punika cihna suara ring aksara Bali. Pangangge aksara kepah dados 3 (tiga), inggih punika:1) pangangge suara inggih punika pangangge aksara sane kaanggen negepin aksara, gumanti suarannyane mauwah sakadi sane kaaptiang.2) pangangge ardasuara inggih punik saluir aksara Baline sane maderbe wiguna kekalih pinaka suara miwah pinaka wianjana. 3) pangangge tengenan inggih punika aksara wianjana ring panguntat kruna utawi wandan kruna sane nenten kasambungin antuk suara. Lianan ring urati ring kawentenan pasang aksara Bali, patut taler nguratiang indik sukating aksara Bali. Sukat/sukating aksara puniki mawiguna ri kala nyurat aksara Bali. Kawigunannyane mangda aksara sane kasurat prasida becik tur ngulangunin. Manut Tinggen (2004:7-8) wenten akeh sukating aksara minakadi: (1) Sukating aksara apacraken kirang, apacraken, apacraken lintang, miwah apacraken tengah, (2) Sukating gempelan miwah gantungan, (3) Sukating Aksara Suara, (4) Sukating Pangangge Tengenan, (5) Sukating Pangangge Suara, (6) Sukating Ceciren Pepaosan, (7) Pangembang (jarak) aksara ka samping, miwah (8) Sukating Angka.

KRAMANING TETILIK

Palihan tetilik sane kanggen ring sajeroning tetilik puniki wantah palihan tetilik deskriptif kualitatif, inggih punika tetilikan sane ngwedarang data sane sampun kapolihang antuk kruna-kruna lan narasi ri kala nureksain data. Deskriptif kualitatif puniki kaanggen santukan patut sakadi wangun tetilik puniki, sane nyihnayang wangun sesuratan aksara Bali lan Pasang Aksara Bali sane wenten ring lontar satua Jro Matua teken I Cai Mantu druen Gedong Kirtya. Tetilik puniki kalaksanayang mangda uning sapunapi wangun sesuratan aksara Bali taler pasang aksara ring lontar satua Jro Matua teken I Cai Mantu druen Gedong Kirtya manut pasang aksara Purwadresta 1963.

Ring sajeroning nyurat skripsi puniki wenten paletan-paletannyane inggihan punika sane kapertama panilik ngrauhin museum Gedong Kirtya lan nyingakin makudang-kudang pustaka lontar satua sinambi ngwacen lan ngrereh pikobet sane jagi katilikin ring lontar punika. Ri sampune usan ngwacen kapolihang pikobet sane jagi katilikin inggihan punika ngenenin indik wangun sukating aksara Bali lan pasang aksara Bali sane wenten ring lontar satua Jro Matua teken I Cai Mantu. Usan punika panilik ngraris nyelehin lan nureksain wangun sukating aksara Bali lan pasang aksara Bali antuk nganggen piranti kartu data. Ri sampune data sane mapaiketan sareng bantang pikobet punika kasurat ring kartu data, ngraris panilik nlatarang pikolih lan tetepasan sane kapolihang ring sajeroning skripsi puniki.

Sumber data saking tetilikan inggih punika lontar satua Jro Matua teken I Cai Mantu druen Gedong Kirtya. Lontar satua sane akehnyane 9 cakepan punika

(7)

pacang katilikin indik wangun sukating aksara Bali miwah pasang aksara Bali. Jejering ring tetilikan sane kamargiang inggih punika lontar satua sane mamurda Jro Matua teken I Cai Mantu. Duaning murda ring tetilikan puniki, Nureksain Sesuratan aksara Bali Manut Pasang Aksara Purwadresta ring Lontar Satua Jro Matua Teken I Cai, dadosnyane panandang ring tetilikan puniki inggih punika wangun sesuratan aksara Bali miwah pasang aksara Bali ring lontar satua sane mamurda Jro Matua teken I Cai Mantu Druen Gedong Kirtya.

Kawentenan mupulang data ring tetilik puniki nganggen kramaning pratiaksa lan kramaning dokumentasi. Manut Narbuko lan Achmadi (2005: 70), “Kramaning pratiaksa (observasi) wantah tata cara mupulang data antuk nyingak lan nyatet sekancan parindikan sane mapaiketan sareng napi sane katilikin. Sadurung nglaksanayang tetilikan pastika panilik pacang nglaksanayang pratiaksa (observasi) ring museum Gedong Kirtya, Singaraja ngenenin indik lontar napi pacang kaselehin. Iriki panilik ngamolihang lontar satua Jro Matua teken I Cai Mantu sane pinih becik sane pacang kaselehin. Usan lontar punika kapolihang raris lontar punika kaselehin tur katureksain indik kaiwangan wangun sesuratan lan pasang aksara antuk nganggen kramaning pratiaksa (observasi). Kramaning dokumentasi inggih punika ngrereh data ngenenin indik variabel sane marupa sesuratan, transkrip, buku, koran, majalah, prasasti, notulen rapat, agenda miwah sane tiosan”. Ring tetilik puniki, panilik nganggen kramaning dokumentasi marupa foto/gambar lontar sane katilikin.

Suandi dkk. (2014:36) nlatarang piranti tetilik inggih punika makasamian piranti sane kaanggen ring sajeroning mupulang data. Piranti sane kaanggen ring tetilikan puniki inggih punika: 1) Piranti Pratiaksa (Observasi), 2) piranti dokumentasi marupa kartu data, 3) piranti studi pustaka.

Ri sampun mupulang data, salanturnyane kalanturang antuk nureksain data-data sane sampun kapolihang. Data sane sampun kapolihang punika katureksain antuk kramaning (metode) deskriptif kualitatif. Data sane sampun kapolihang katureksain antuk patpat undagan, inggih punika: (1) nyelehin data sane kajudi (reduksi data), (2) nyorohang data (3) data sane katur, (4) titengkesan.

PIKOLIH LAN TETEPASAN

Pikolih tetilikan puniki kalaksanayang antuk kramaning tetilik marupa kramaning observasi lan kramaning dokumentasi. Pikolih teteilikan ngenenin indik 1) wangun sukating aksara Bali ring lontar satua Jro Matua teken I Cai Mantu, lan (2) pasang aksara Bali ring lontar satua Jro Matua teken I Cai Mantu. Ring sor puniki pacang katlatarang sejangkepnyane indik pikolih punika.

Kramaning pratiaksa punika kalaksanayang anggen ngrereh data ngenenin indik kawentenan lontar satua Jro Matua teken I Cai Mantu sane wenten ring museum lontar Gedong Kirtya Singaraja. Iriki panilik sampun ngwacen lan ngresepang daging lontar satua Jro Matua teken I Cai Mantu.Kramaning dokumentasi punika kalaksanayang anggen ngrereh data sane mapaiketan ring sajeroning tetilik. Pikolih ring kramaning dokumentasi puniki marupa foto daging lontar satua Jro Matu teken I Cai Mantu. Data sane sampun kapolihang sane marupa foto daging lontar satua Jro Matua teken I Cai Mantu raris kawacen tur kacingak mangda prasida ngamolihang data sane kaaptiang.

Manut pikolih tetilik sane sampun kalaksanayang, prasida kapupulang kalih data sane kaaptiang sakadi ring bantang pikobet lan tetujon tetilik puniki. Data punika kapertama ngenenin indik wangun sukating aksara Bali ring lontar satua Jro Matua teken I Cai Mantu sane mabinayan utawi durung nganutin sukating aksara Bali. Kaping kalih ngenenin indik pasang Aksara Bali ring lontar satua Jro

(8)

Matua teken I Cai Mantu yening selehin manut pasang aksara Purwadresta warsa 1963. Makakalih data punika pacang katlatarang sejangkepnyane ring sor. Lontar satua Jro Matua teken I Cai Mantu sane kasurat olih I Gde Ngembak puniki, kawentenannyane kantun becik kantos mangkin. Lontar satua puniki katilikan santukan kantun akeh kapanggihin kaiwangan-kaiwangan sane ngenenin indik wangun sesuratan aksara Bali miwah pasang aksara Bali yening selehin nginutin pasang aksara Purwadresta warsa 1963. Ring sesuratan lontar satua Jro Matua teken I Cai Mantu akeh sesuratan sane sampun nganutin sukating aksara Bali lan kasurat mgawindu utawi mamatan titiran. Sesuratan aksara sane sampun patut inggih punika: sukating aksara apcraken kirang minakadi: aksara /ra/ lan aksara /ma/. Kabaosang sampun patut duaning aksara punika sampun makasami sampun kasurat apcaken kirang lan ngwindhu. Sukating aksara apcraken minakadi: aksara /na/, aksara /ca/, aksara /sa/, aksara /wa/ sa sapa, aksara /nga/, aksara /pa/, aksara /ja/, lan ra repa /re/ sesuratannyane sampun nganutin sukating aksara Bali duaning sampun kasurat apcraken. Sukating aksara apcraken lintang taler sampun anut ring sukating aksara Bali, minakadi: aksara /ha/a/, aksara /ka/, aksara /ta/, aksara s saga /sha/, aksara /la/, aksara /ga/, aksara /ba/, aksara /ya/. Sukating aksara apcraken tengah minakadi: aksara aksara /nya/. Aksara /nya/ punika sampun kasurat nganutin sukating aksara Bali inggih punika apcraken tengah. Ring sukating gempelan miwah gantungan kepah dados kalih inggih punika kalih craken minakadi gantungan aksara /na/, gung/gantungan aksara /ra/, suku kembung/gantungan aksara /wa/ lan nania/gantungan aksara /ya/ sampun kasurat nganutin sukating aksara Bali inggih punika kalih craken. Gantungan utawi gempelan sane lianan patut kasurat apcraken kirang.Sesuratan gantungan/ gempelan sane sampun nganutin sukating aksara Bali inggih punika: gantungan aksara /ha/, gantungan aksara /ca/, gantungan aksara /ka/, gantungan aksara /ta/, gempelan aksara /sa/, gantungan aksara /la/, gantungan aksara /ga/, gantungan aksara /ba/, gantungan aksara /nga/, gempelan /pa/, gantungan aksara /ja/, gantungan aksara /nya/. Sukating panganggen tengenan bisah /h/ sampun kasurat kalih craken tedun. Pangangge tenganan /ng/ sapatutnyane kasurat apcraken kirang. Ring lontar satua puniki sesuratan aksara /ng/ sampun nganutin sukating aksara Bali inggih punika apcraken kirang. Sesuratan pengangge tengenan /adeg-adeg/ sampun patut kasurat tigang craken tedun. Sukating pangangge suara sane sampun nganutin sukating aksara Bali inggih punika ulu /i/, pepet /e/, sane patut kasurat apcraken kirang. Suku /u/ sampun nganutin sukating aksara Bali duaning sampun kasurat kalih craken.

Sesuratan sane durung nginutin sukating aksara Bali minakadi: gantungan /da/ gantungan /ma/, taleng /é/, tedong /o/, lan surang /r/. Sesuratan gantungan /da/ sapatutnyane kasurat apcraken, nanging ring lontar satua Jro Matua teken I Cai Mantu gantungan /da/ punika kasurat nglintangin apcraken. Punika awinan gantungan /da/ punika nenten manut ring sukating aksara Bali. Punika taler gantungan /ma/ kasurat nglintangin apcraken kirang. Punika awinan gantungan /ma/ punika nenten anut ring sukating aksara Bali. Sapatutnyane gantungan /ma/ punika aksurat apcraken kirang. Sesuratan taleng /é/ yening selehin ring sukating aksara Bali, patut kasurat kalih craken kirang (Tim Penyusun Pedoman Pasang Aksara Bali, 2003: 60). Nanging ring lontar satua Jro Matua teken I Cai Mantu, taleng punika akeh sane kasurat kalih craken kirang. Punika taler sesuratan tedong /o/, yening selehin mangda nganutin sukating aksara Bali patut kasurat apcraken kirang, nanging ring lontar satua sane katilikin tedong punika kasurat nglintangin apcraken kirang. Sesuratan surang /r/ ring lontar satua Jro Matua teken I Cai Mantu kasurat nglintangin apcraken kirang, lan sesuratannyane leser nenten ngawindhu.

(9)

Pasang Aksara Bali inggih punika uger-uger ring sajeroning nyurat aksara Bali (Tim Penyusun Pedoman Pasang Aksara Bali, 2003: 2). Kaping kalih, ring sajeroning satua Jro Matua teken I Cai Mantu, wenten sesuratan kruna lan lengkara sane sampun nganutin pasang Aksara Bali. Sakewanten akeh taler taler sane durung nganutin pasang aksara Bali. Pasang Aksara Bali sane durung anut ring lontar satua Jro Matua teken I Cai Mantu minakadi: Nyurat Kruna Tiron, Aksara Ardasuara, Pangangge Tengenan, lan Tengenan Majalan. Ring lontar satua Jro Matua teken I Cai Mantu kantun akeh taler sesuratan kruna sane kantun nganggen pasang tumpuk. Uger-uger nyurat kruna nganggen pasang tumpuk sampun nenten kaanggen duk kawentenang pasamuhan agung alit warsa 1963. Saking pasamuhan agung punika sampun kamanggehang sajeroning nyurat basa Bali antuk aksara Bali nganggen uger-uger pasang jajar. Lianan punika, sajeroning nyurat lengkara kantun akeh kapanggihin nyurat adeg-adeg ring tengahing lengkara sane kantun prasida kagantungin. Adeg-adeg-adeg punika prasida kasurat ring tengahing lengkara aanggen ngamanggehang pasang taler ngicalang pasang tumpuk tiga ring sajeroning nyurat aksara Bali (Subandia, dkk. 2010: 49).

PAMUPUT

Manut saking panlataran ring ajeng indik pikolih lan tetepasan ngenenin indik sesuratan aksara Bali ring lontar satua Jro Matua teken I Cai Mantu kapolihang tetingkesan sakadi ring sor. Kapertama indik sesuaratan aksara Bali ring lontar satua Jro Matua teken I Cai Mantu sampun prasida kabaos becik. Santukan akehan sesuratan aksara Baline sane sampun nganutin sukating aksara Bali lan wangunnyane taler sampun tegteg yening cingak saking wangun aksaranyane. Yadiastun kantun wenten sesuratan aksara sane durung nganutin sukating aksara Bali, minakadi: sesuratan gantungan da, gantungan ma, taleng, ulu, tedong lan surang. Punika nyihnayang sang sane nyurat sampun waged ri sajeroning nyurat aksara Bali pamekasipun ring lontar, sakemaon patut paripurnayang malih sesuratan gantungan lan panggangge suara mangda sayan becik. Kaping kalih indik pasang aksara Bali ring lontar satua Jro Matua teken I Cai Mantu kantun akeh sesuratan kruna sane nenten anut ring pasang aksara Purwadresta sakadi nganggen pasang tumpuk. Uger-uger pasang tumpuk punika sampun nenten kaanggen duk pasamuhan Agung Alit 1963. Ring pasamuhan punika sampun kamanggehang sajeroning nyurat aksara Bali punika antuk aksara Bali nganggen uger-uger pasang jajar. Lianan ring punika, sajeroning nyurat lengkara kantun akeh kapanggihin nyurat adeg-adeg ring tengahing lengkara sane kantun prasida kagantungin. Adeg-adeg punika dados kaanggen ring tengahing lengkara anggen ngamanggehang pasang lan ngicalang tumpuk tiga ri kala nyurat aksara Bali.

KAPUSTAKAAN

Alex dan H.Achmad. 2010. Bahasa Indonesia untuk Perguruan Tinggi. Jakarta: Kencana.

Antara, I Gusti Putu. 2003. Materi Perkuliahan Bahasa Bali. Singaraja: IKIP Negeri Singaraja.

(10)

Dinas Kebudayaan Pemerintah Daerah Tingkat I Bali. 2003. Pedoman Pasang Aksara Bali. Denpasar: Dinas Kebudayaan.

Narbuko, Cholid dan Achmadi. H. Abu. 2005. Metodologi Penelitian. Jakarta: Bhumi Aksara.

Rai, Ida Bagus dkk. 2012. Buku Ajar Menulis Bahasa Bali. Singaraja: UNDIKSHA.

Suandi dkk, I Nengah. 2014. Pedoman Penulisan Skripsi dan Tugas Akhir Program Sarjana dan Diploma 3 Universitas Pendidikan Ganesha Edisi Revisi. Singaraja: Universitas Pendidikan Ganesha.

Subandia, dkk. 2010. Pedoman Penulisan Aksara Bali dan Aksara Latin. Denpasar: Azka Mulia Medika.

Suparno & Yunus. 2008. Keterampilan Dasar Menulis. Jakarta: Universitas Terbuka.

Suwija, I Nyoman dan I Gede Manda. 2015. Widya Sari. Denpasar: Sri Rama. Tinggen, I Nengah. 1993.Celah-celah Kunci Pasang Aksara Bali. Singaraja: Indra

Jaya.

---. 2004. Petunjuk Lomba Cara Menulis Halus dengan Aksara Bali. Singararja: Indra Jaya.

Referensi

Dokumen terkait

Pada penelitian inimenggunakan uji coba terbatas yaitu bahan ajar yang telah dikembangkan kemudian divalidasi oleh tim ahli selanjutnya bahan ajar yang

Metode yang dilakukan dalam penelitian ini adalah penelitian pengembangan (Research and Development). Instrumen yang digunakan untuk mengumpulkan data yaitu 1)

Sumodiningrat (1999) membagi kemiskinan menjadi tiga kategori, yaitu 1) Kemiskinan absolut (pendapatan di bawah garis kemiskinan dan tidak dapat memenuhi kebutuhan dasarnya),

Secara umum untuk mengatasi kemikinan di Samigaluh yang terjadi karena aspek ekonomi, kerentanan, keterisolasian dan ketidakberdayaan dapat dilakukan dengan berbagai solusi seperti

Berdasarkan uji anova, pengujian hipotesis dengan menggunakan uji f nilai f hitung diperoleh sebesar 6.297 dengan signifikansi sebesar 0.001, maka dapat diketahui

Pembelajaran adalah suatu kegiatan agar proses belajar seseorang atau sekelompok orang yang berkaitan dengan suatu usaha untuk mencapai tujuan yang telah

Beberapa hal yang penting untuk dilakukan dalam penanggulangan fraktur terbuka yaitu operasi yang dilakukan dengan segera, secara hati-hati, debridemen yang

4) Sitem ru+u&an adalah uatu item pen'elenggaraan pela'anan &eehatan 'ang mela&ana&an pelimpahan tanggung +a(ab, timbal#bali& terhadap