19
Impak Pembangunan Terhadap Alam Sekitar
di Cameron Highlands
Mohamad Suhaily Yusri Che Ngah •
Mazdi M arzuki • Abdul Jalil Ishak
A b s t r a k
C a m e r o n H ig h la n d s m u la m e n ja d i t e r k e n a l s e b a g a i p u s a t p e r a n g i n a n ta n a h tinggi
s e te la h d ib u k a o le h j u r u u k u r B r itis h , W il li a m C a m e r o n s p a d a ta h u n 1888.
K e in d a h a n k a w a s a n in i d e n g a n k e k a y a a n p e r s e k i ta r a n s e ja d i y a n g m e n a r ik dan
k e u n ik a n s u h u ( c u a c a ) m e n ja d ik a n k a w a s a n in i s e b a g a i p u s a t p e la n c o n g a n yang
d im in a ti o le h p e la n c o n g . K e s a n n y a , C a m e r o n H i g h l a n d s t e l a h m e m b a n g u n
d e n g a n p e s a t te r u t a m a d e n g a n p e m b i n a a n h o t e l , ‘c h a l e t ’ d a n k e m u d a h a n -
k e m u d a h a n l a i n u n t u k k e m a j u a n i n d u s t r i p e l a n c o n g a n . D i s a m p i n g itu,
p e m b a n g u n a n ta n a h j u g a p e s a t d i la k u k a n u n t u k k e g ia t a n p e r t a n ia n (te rutam a
s a y u r - s a y u r a n b e r h a w a d in g in d a n b u n g a - b u n g a a n ) , p e m b i n a a n j a l a n ra y a dan
p e te m p a ta n . P e m b a n g u n a n y a n g m e n d a d a k in i t e la h m e n g a k i b a t k a n p elbagai
m a s a la h a la m s e k ita r t e r u t a m a p e n e r o k a a n ta n a h “ h a r a m ” d i L e m b a n g a n B ertam
y a n g m e n ja d i n a d i k e s e i m b a n g a n e k o s is t e m d i k a w a s a n in i. O l e h itu , sa tu kajian
b e r k a ita n im p a k p e m b a n g u n a n t e r h a d a p a la m s e k it a r d i C a m e r o n H ig h la n d s telah
d ija la n k a n . K a jia n in i d ila k u k a n m e la lu i p e n g g u n a a n d a ta s k u n d e r d a ripa da
a g e n s i- a g e n s i k e r a ja a n d a n p e m e r h a t i a n d i la p a n g a n s e r t a k a ji s e li d ik terhadap
150 o r a n g r e s p o n d e n . K a jia n in i c u b a m e l ih a t p e n g a r u h p e m b a n g u n a n d a n kesan
k u a liti a la m s e k ita r di k a w a s a n in i d i s a m p i n g m e n g e n a i p a s ti la n g k a h -la n g k a h
p e m e lih a r a a n y a n g p e r lu d ila k u k a n b a g i m e n j a m i n p e n g e k a l a n “ k e u n ik a n ”
k a w a s a n p e la n c o n g a n ta n a h tin g g i in i p a d a m a s a k in i d a n a k a n d a ta n g .
P e n g e n a la n
K e p e s a ta n p e m b a n g u n a n d i C a m e r o n H i g h l a n d s s e r i n g d i k a i t k a n d engan
k e c u a ia n d a n k u r a n g n y a p e n ja g a a n te r h a d a p a la m s e k it a r n y a . P e m b a n g u n a n yang
b e r l a k u s e ir in g d e n g a n t u ju a n u n t u k m e m e n u h i k e p e r l u a n p e n d u d u k dan
Im pak Pembangunan Terhadap A kan Sekitar di Cameron Highlands / 295
p e m b a n g u n a n y a n g d a h u lu n y a h a n y a b e r p u s a t d i k a w a s a n - k a w a s a n b a n d a r u ta m a
m u la m e r e b a k k e k a w a s a n ta n a h tin g g i C a m e r o n y a n g j u g a b e rf u n g s i ju g a s e b a g a i
p u s a t p e r a n g i n a n t a n a h t i n g g i . K a w a s a n - k a w a s a n t a n a h t i n g g i i n i t e l a h
d ib a n g u n k a n d e n g a n i n f r a s t r u k tu r p e la n c o n g a n s e p e r ti c h a le t, h o te l, p e r u m a h a n
dan j a l a n r a y a d i s a m p i n g p e m b a n g u n a n p e r t a n i a n s e d e r h a n a s e ju k . I n i
m e n je la s k a n p e t u n j u k b a h a w a k a w a s a n ta n a h tin g g i M a la y s ia y a n g m e m p u n y a i
tahap k e m u d a h t e r a n c a m a n k e p a d a b e n c a n a y a n g tin g g i di S e m e n a n ju n g tid a k la g i
m e m p u n y a i j a m i n a n y a n g t in g g i u n t u k d i p e lih a r a b a g i m e n ja g a k e p e n tin g a n a la m
se k ita rn y a ( N o o r a z u a n M d H a s h im , 2 0 0 0 ) .
B e n tu k m u k a b u m i C a m e r o n H ig h la n d s y a n g b e r b u k it- b u k a u d a n m e r u p a k a n
k a w a sa n ta d a h a n h u ja n , b o l e h m e n d a t a n g k a n im p a k n e g a ti f a la m s e k ita r a p a b ila
p e m b a n g u n a n d ija la n k a n . K a w a s a n y a n g t e r le ta k d i B a n ja r a n T itiw a n g s a in i
m e m p u n y a i k e u n ik a n d a r i s e g i f lo r a d a n f a u n a , p e r s e k ita r a n y a n g k u r a n g
tercem a r, u d a r a y a n g b e r s i h s e r ta j a u h d a r ip a d a k e b is in g a n m u la te r d e d a h d e n g a ti
a n c a m a n “ k e r o s a k a n ” p e r s e k i t a r a n . K a w a s a n y a n g i s t i m e w a d e n g a n s u h u
s e m u la ja d in y a y a n g r e n d a h s e k it a r 16°C h i n g g a 2 0 °C s e h in g g a d ik e n a li s e b a g a i
salah sa tu t e m p a t k e a j a i b a n M a la y s ia ( w o n d e r o f M a la y s ia ) te la h m e n e r im a
p elba ga i m a s a l a h a la m s e k it a r t e r h a d a p k e in d a h a n d a n k e u n ik a n k a w a s a n in i
te ru ta m a p a d a d e k a d 1 9 9 0 - a n . K a j i a n in i b e r m a t l a m a t u n t u k m e l i h a t
p e m b a n g u n a n y a n g p e s a t m e m b a n g u n d i k a w a s a n in i d a n k e s a n - k e s a n a la m
sekitar y a n g b e r l a k u s e r ta m e n c a d a n g k a n l a n g k a h - la n g k a h p e n g u r u s a n k e a ra h
p e m e lih a ra a n d a n p e m u l i h a r a a n a la m s e k it a r d i k a w a s a n in i.
Permasalahan Kajian
D alam r a n g k a u n t u k m e n c a p a i k e m a j u a n e k o n o m i d a n s o s ia l, M a la y s ia te la h
m am pu m e n c a p a i p e r t u m b u h a n y a n g p e s a t m e la lu i p e r a n c a n g a n d a la m siri
ran ca ng an l im a ta h u n b a g i tu ju a n u n t u k m e m b a s m i k e m is k in a n , m e n c a p a i
k e se im b a n g a n e k o n o m i d a n m e n i n g k a tk a n ta r a f h id u p p e n d u d u k . P e m b a n g u n a n
bukan s a h a ja b e r l a k u d i k a w a s a n ta n a h p a m a h te ta p i m e r e b a k k e k a w a s a n ta n a h
tinggi, C a m e r o n H i g h l a n d s s e b a g a i k a w a s a n ta n a h tin g g i d a n d a e ra h y a n g p a lin g
kecil di n e g e ri P a h a n g m e r u p a k a n k a w a s a n y a n g m u d a h m e n e r im a a n c a m a n
ben can a y a n g t i n g g i . C a m e r o n H i g h l a n d s s e b a g a i s e b u a h k a w a s a n y a n g
m em p u n y a i k e u n ik a n d a r i s e g i f a u n a d a n f lo r a , p e r s e k ita r a n y a n g tid a k te r c e m a r,
udara y a n g b e r s i h s e r ta j a u h d a r i k e b is i n g a n m u la te r d e d a h k e p a d a a n c a m a n
“k e ro sa k a n ” p e r s e k i ta r a n . K e r o s a k a n p e r s e k i ta r a n d ip e n g a r u h i o le h k e p e s a ta n
p e m b a ng u na n d i k a w a s a n in i s e b a g a i p u s a t p e r ta n ia n d a n p u s a t p e r la n c o n g a n
tanah tin g g i. K e t e r d e d a h a n C a m e r o n H ig h la n d s k e p a d a p e m b a n g u n a n ta n a h
secara b e r le lu a s a m u t a k h i r in i m e n d o r o n g p e n g k a ji u n tu k m e n g e n a i p a s ti s e ja u h
m anakah e l e m e n - e le m e n p e r s e k i ta r a n t e la h te r je ja s d i s e b a lik p e m b a n g u n a n y a n g
296 / Menanggapi Keberkesanan dan Perubahan
Tujuan Kajian
S e c a r a k h u s u s n y a , k a jia n in i c u b a m e n g e n a i p a s ti:
1. T a h a p - ta h a p p e m b a n g u n a n y a n g te l a h b e r l a k u d i k a w a s a n in i t e r u t a m a pada
a w a l ta h u n 1 9 9 0 h i n g g a s e k a r a n g .
2 . M e n i l a i i m p a k f i z i k a l d a n k e m a n u s i a a n y a n g t e l a h b e r l a k u e k o ra n
p e m b a n g u n a n y a n g s e d a n g b e r la k u .
3. M e n in ja u p e r s e p s i m a s y a r a k a t te r h a d a p p e m b a n g u n a n d a l a m k o n te k s sosio-
e k o n o m i.
4 . M e n g e n a i p a s ti l a n g k a h - la n g k a h p e n g u r u s a n a la m s e k it a r y a n g le b ih b ista ri di
k a w a s a n in i.
Skop Kajian
K a jia n in i b e r f o k u s k e p a d a p r o s e s - p r o s e s d a n t a h a p - t a h a p p e m b a n g u n a n yang
te la h b e r la k u d i C a m e r o n H ig h la n d s . D i s a m p i n g itu , k a ji a n in i j u g a m enum pu
k e p a d a im p a k p e r s e k ita r a n f iz ik a l d a n m a n u s i a y a n g t e l a h b e r l a k u e k o r a n proses
d a n ta h a p p e m b a n g u n a n y a n g t e la h d i ja la n k a n . S e b a r a n g m a s a l a h y a n g berkaitan
d e n g a n p e m b a n g u n a n d a n k e m u s n a h a n te r h a d a p a la m s e k it a r C a m e r o n H ighlands
a k a n c u b a d ite liti d a n d ik u p a s b a g i m e n g h a s i l k a n p e n e m u a n y a n g sedikit
s e b a n y a k a k a n m e m b a n tu d a la m u s a h a m e n a n g a n i m a s a l a h k e p in c a n g a n alam
s e k ita r te r u ta m a di k a w a s a n ta n a h t in g g i d i M a la y s ia .
Pengumpulan Data
M e to d o lo g i k a jia n m e lib a tk a n d u a k a e d a h , i a i tu s u m b e r p r i m e r m e la lu i kerja
la p a n g a n , te m u b u a l d a n p e m e r h a t i a n , s o a l s e li d ik d a n d a t a - d a t a s k u n d e r daripada
a g e n s i k e r a ja a n d a n s w a ta . S e b a n y a k 1 5 0 r e s p o n d e n t e l a h d ik a ji se lid ik di
C a m e r o n H ig h la n d s u n t u k m e n ila i p e r s e p s i m e r e k a t e r h a d a p k u a liti a la m sekitar
d i k a w a s a n in i. T e m u b u a l p u l a m e l ib a t k a n p e g a w a i - p e g a w a i d a r ip a d a agensi-
a g e n s i s e p e r ti M a jlis D a e r a h , P e j a b a t T a n a h , J a b a t a n B e k a l a n A ir , J a b a ta n Hutan,
J a b a ta n P e r ta n ia n d a n J a b a t a n P a r it d a n S a l ir a n s e r t a p e n d u d u k se te m p a t. Bagi
m e le n g k a p k a n k a jia n , k e r ja l a p a n g a n t e l a h d i la k u k a n s e b a n y a k tig a k a li, iaitu
p a d a J u la i d a n O g o s 2 0 0 0 d a n M a c 2 0 0 1 (2 7 -3 1 M a c 2 0 0 1 ) . P e m e r h a tia n juga
d i b u a t b a g i tu ju a n m e n g a m b il f o to d a n v i d e o m e n g e n a i a k tiv iti p e m b an gu na n
s e m a s a d a n s e le p a s y a n g te la h m e n y e b a b k a n k e s a n k e p a d a p e r s e k i ta r a n sejadi di
k a w a s a n in i. M a n a k a la d a ta - d a t a s k u n d e r p u l a d i p e r o l e h i d a r i p a d a age nsi-age nsi
k e r a j a a n b a g i m e n ila i p e r u b a h a n f iz i k a l d a n k u a liti a la m s e k it a r y a n g berlaku
b e r d a s a r k a n t e m p o h m a s a . A n t a r a a g e n s i y a n g d i r u j u k i a l a h J a b a ta n Pengairan
Impak Pembangunan Terhadap Alam Sekitar di Cameron Highlands / 297
Kaedah M enganalisis
D a ta -d a ta y a n g t e l a h d i p e r o l e h i d a r ip a d a h a s il k a ji s e lid ik te la h d ia n a lis is
m e n g g u n a k a n p e r i s ia n
SPSS fo r window. D a ta - d a ta in i t e la h d ik ir a m e la lu i
p e ra tu s d a n d i p e r s e m b a h k a n d a la m b e n tu k g r a f d a n j a d u a l b a g i t u ju a n u n tu k
m e m u d a h k a n d a n m e n e r a n g k a n h a s il k a jia n d e n g a n le b ih j e l a s .
Dapatan Kajian
Keputusan dan Perbincangan
P roses p e m b a n g u n a n m e r u p a k a n a k tiv iti y a n g m e lib a tk a n p e r h u b u n g a n a n ta r a
m a n u sia d a n a la m s e k it a r d a n d i la k u k a n b a g i m e m e n u h i tu n tu ta n k e m a ju a n u n tu k
m a s y a ra k a t. P e m b a n g u n a n s e r in g d i t u n j u k k a n d e n g a n in d ik a to r s e p e r ti p e tu n ju k
e ko n om i, k e m u d a h a n i n f r a s tr u k tu r , k e m u d a h a n s o s ia l d a n b u d a y a . P e la k s a n a a n
p e m b a n g u n a n a k a n m e n i n g k a t k a n p e n c a p a i a n e k o n o m i t e ta p i d i s e b a l ik n y a
m e n im b u lk a n m a s a l a h a p a b il a p e r a n c a n g a n t id a k d ila k u k a n m e n g ik u t g a ris
p a n du a n y a n g d i t e ta p k a n d a n s ik a p m a s y a r a k a t y a n g t a m a k s e h in g g a m e n je ja s k a n
alam s e k ita r . H a s i l k a j i a n m e n u n j u k k a n p e l b a g a i p e m b a n g u n a n s e d a n g
d ija la n k a n. H a s il k a j i a n m e n d a p a ti p e m b a n g u n a n te la h b e r la k u d e n g a n p e s a t di
C a m e ro n H i g h l a n d s d e n g a n p e m b i n a a n j a l a n r a y a , p e m b u k a a n k a w a s a n
p erta nian , p e m b i n a a n h o t e l , s e k o la h d a n p e r u m a h a n d a n p e m b in a a n e m p a n g a n .
P ro je k -p ro je k p e m b a n g u n a n in i te la h m e n y e b a b k a n tim b u ln y a p e n c e m a r a n a la m
sekitar d i k a w a s a n i n i .
Pembinaan Jalan Raya
P e m b in a a n j a l a n r a y a y a n g s e d ia a d a d a n s e d a n g d a la m p e m b in a a n te la h
m e n y e b a b k a n p e r u b a h a n k e p a d a p e r s e k i ta r a n g u n a ta n a h d i C a m e r o n H ig h la n d s .
P e m b in a a n j a l a n r a y a y a n g m e n g h u b u n g k a n S im p a n g P u la i- P o s S lim - K a m p u n g
R a ja -L o jin g -G u a M u s a n g s e p a n j a n g 1 7 8 .3 k m s e b a g a i j a l a n p e r h u b u n g a n a n ta r a
T im u r-B arat K e t ig a te la h m e m b e r i k e s a n y a n g s e riu s k e p a d a k e s ta b ila n c e ru n .
B anyak b u k it te l a h d i ta r a h y a n g b o l e h m e n d o r o n g k e p a d a h a k is a n p e r m u k a a n d a n
tanah r u n tu h . H a k i s a n d a n ta n a h r u n tu h s e c a r a tid a k l a n g s u n g a k a n m e n g o to r k a n
sistem s a lir a n d e n g a n k a n d u n g a n p e p e ja l. S u n g a i- s u n g a i y a n g d i ja n g k a a k a n
ditim pa m a s a la h in i i a l a h S u n g a i T e lo m , S u n g a i T e lia , S u n g a i I k a n d a n S u n g a i
B urung y a n g a k a n m e n j a d i c e t e k d a n a ir n y a m e n ja d i k e ru h .
C a d a n g a n p e m b i n a a n j a l a n r a y a te l a h d i b u a t u n tu k m e n g h u b u n g k a n tig a p u s a t
p e ra ng in an ta n a h tin g g i M a l a y s i a ( C a m e r o n H i g h la n d s - G e n tin g H ig h la n d s - B u k it
Fraser) b a g i t u ju a n m e m b e n t u k s a tu k o r i d o r p e m b a n g u n a n b a r u y a n g b e r te r a s k a n
298 / M enanggapi Keberkesanan dan Perubahan
d i s e b a lik i m p ia n te r s e b u t s e m a k in b a n y a k k a w a s a n s e m u l a ja d i y a n g k a y a dengan
f a u n a d a n f lo r a y a n g u n ik a k a n te r je ja s d a n te r k o r b a n d i s e p a n j a n g l a lu a n tersebut
P r o je k p e n a ik ta r a f a n j a l a n r a y a d a ri B r i n c h a n g k e K a m p u n g R a ja yang
d i m u l a k a n p a d a 2 9 J u k i 1 998 s e p a n ja n g 14 k m t u r u t m e n g a k i b a t k a n k e lo d a k dan
h a k is a n k e S u n g a i B u r u n g , S u n g a i T e r la d a n S u n g a i R n il. K e ja d ia n hakisan
p e r m u k a a n d a n ta n a h r u n tu h g ia t b e r la k u t e r u t a m a d a r i k a w a s a n d i K a m p o n g Raja
k e L q jin g . C a d a n g a n p e m b i n a a n j a l a n r a y a d a r i C a m e r o n H i g h l a n d s k e K uala
L i p is m e la lu i S u n g a i K o y a n tu ru t m e n j e ja s k a n f a u n a d a n f lo r a d i s e p a n ja n g laluan
te r s e b u t. N a m u n b e g itu , p r o je k p e m b i n a a n j a l a n r a y a in i d i p e r l u k a n bag.
m e m b u k a p e lu a n g in te r a k s i e k o n o m i d i a n ta r a C a m e r o n H ig h l a n d s dengan
k a w a s a n la in .
Pembinaan Hotel dan Perumahan
B a g i m e n y o k o n g in d u s tr i p e l a n c o n g a n y a n g p e s a t d i C a m e r o n H ig hlan d s
p e m b i n a a n k a w a s a n k e d ia m a n d a n h o te l te la h m u n c u l d e n g a n p e s a t s e k ita r tahun
1 9 9 0 -a rt, D ia n g g a r k a n le b ih 4 5 b u a h h o te l y a n g te r k e n a l t e l a h d id ir ik a n bag!
m e m b e r i k a n k e m u d a h a n k e p a d a p e n g u n j u n g . P e r t u m b u h a n s e k to r in
b e r k e m b a n g p a d a k a d a r 3 .2 p e r a tu s /ta h u n . K e b a n y a k a n h o t e l / c h a l e t d ib in a di atas
b u k it s e k ita r T a n a h R a ta , R in g le t d a n B r i n c h a n g . A n t a r a h o te l y a n g te r k e n a l yang
t e la h d id ir ik a n i a l a h C h a m e lo t R e s o r t, E q u a t o r i a l H ill R e s o r t, G o l f C o u rs e Inn,
T h e M e r lin , Y e O ld e S m o k e h o u s e d a n H e r it a g e H o te l. I m p a k a la m s e k ita r yang
w u ju d s e c a r a s e riu s h a n y a b e r la k u s e m a s a p r o s e s p e m b i n a a n h o te l p a d a p e ringka t
a w a l. N a m u n b e g itu , k a d a r k e k o s o n g a n a d a la h tin g g i k e r a n a k e b a n y a k a n unit
p e r u m a h a n in i d is e d ia k a n o le h g o l o n g a n p e l a n c o n g y a n g h a n y a d id ia m i pada
j a n g k a m a s a y a n g te r te n tu s a h a ja ( m u s im p e r c u t ia n / b e r m u s i m ) . P e m b in aa n
p e lb a g a i p r o je k y a n g s e d a n g r a n c a k in i d i j a n g k a a k a n m e n a m b a h k a n lagi
p e r m a s a l a h a n a la m s e k it a r d i k a w a s a n in i y a n g a g a k s e n s itif . K e ja d ia n tanah
r u n tu h p a d a t a h u n 1 9 9 8 k e s a n d a r i p a d a p r o je k p e m b i n a a n te la h m en ye ba bk an
j a l a n p e r h u b u n g a n a n ta r a K a m p u n g R a ja , T e r la d a n T e r in g k a p te r p u tu s dengan
p e k a n B r i n c h a n g , R i n g l e t d a n T a n a h R a ta . In i t e la h m e n y e b a b k a n pen ge lu aran
h a s il p e r t a n ia n t id a k d a p a t d ib a w a k e p a s a r a n l u a r s e la m a b e b e r a p a tn in g g u dan
t e l a h m e n y e b a b k a n k e r u g ia n k e p a d a p e n g u s a h a .
P e m b in a a n p r o je k p e r u m a h a n k a k it a n g a n M a jl is D a e r a h d i T a n a h R a ta yang
d i b i n a d i P u n c a k A r a b e l l a ( b e t u l - b e t u l d i a ta s b u k i t ) te l a h m en y e b a b k a n
b e r l a k u n y a k e ja d i a n ta n a h r u n tu h y a n g s e r iu s s e h in g g a m e n y e k a t a lira n Sungai
B e r ta m , K e a d a a n in i t e la h m e m a k s a p i h a k J a b a t a n A la m S e k i t a r u n tu k m engorek
s e m u l a d a n m e m b u a t b e n te n g s ii n e n b a g i m e n g e l a k k a n k e ja d i a n y a n g sa m a terus
b e r l a k u . A n t a r a p r o je k p e r u m a h a n g u r u y a n g s e d a n g d a la m p r o s e s p e m b in a a n di
B r i n c h a n g ( b e r s e b e l a h a n d e n g a n k a w a s a n t a d a h a n a i r J a b a t a n B e k a la n A ir) yang
b e r a d a d i a ta s b u k i t y a n g b e r p o t e n s i m e n y u m b a n g k a n k e p a d a m asalah
Impak Pembangunan Terhadap Alam Sekitar di Cameron Highlands / 299
P e m b in a a n s e k o la h r e n d a h d i R in g le t, s e k o la h m e n e n g a h d i T a n a h R a ta d a n
B r in c h a n g d i j a n g k a a k a n m e m b e r i i m p a k k e p a d a p e r s e k i t a r a n k e r a n a
k e d u d u k a n n y a d i a ta s ta n a h b u k i t y a n g te la h d ite re s .
Pembukaan Kawasan Pertanian
K e u p a y a a n C a m e r o n H i g h l a n d s s e b a g a i k a w a s a n p e n g e lu a r a n h a s il p e r ta n ia n
tan a h tin g g i u t a m a te ta p k e k a l w a la u p u n d ila n d a k a w a s a n p e r ta n ia n y a n g te r h a d .
S e k to r in i m e r u p a k a n s e k to r y a n g p a lin g p e n tin g u n tu k m e n ja n a e k o n o m i d i
C a m e ro n H i g h l a n d s t e r u t a m a d e n g a n p e m b u k a a n l a d a n g p e r ta n ia n ( s a y u r d a n
b u n ga ). P e n i n g k a t a n h a s il p e r t a n ia n y a n g le b ih i n te n s if s e r ta p e m b u k a a n k a w a s a n
baru d i L o j in g a k a n m e m b e r i m a n f a a t y a n g b e s a r k e p a d a e k o n o m i k a w a s a n in i.
A k tiv iti p e r t a n i a n in i m e r u p a k a n s a tu p r o d u k u ta m a p e r la n c o n g a n a g r o w a la u p u n
se c a ra k e s e l u r u h a n n y a p o te n s i ta n a h u n tu k p e m b a n g u n a n p e r ta n ia n a d a la h k e c il,
iaitu s e k ita r 7 .7 p e r a t u s k e r a n a k e d u d u k a n n y a 9 0 0 m e te r d a ri p a r a s t a u t a m a t
sesuai u n t u k k e k a l s e b a g a i k a w a s a n h u ta n .
P e m b u k a a n k e b u n s a y u r d a n b u n g a s e c a r a g ia t d ik a ta k a n p u n c a u ta m a k e p a d a
im pak a la m s e k i t a r d i C a m e r o n H ig h la n d s . D ia n g g a r k a n s e b a n y a k 51 p e ra tu s
k a w a s a n p e r t a n ia n d i b u k a u n t u k p e n a n a m a n s a y u r, 3 9 p e r a tu s u n tu k ta n a m a n te h
dan s e m b ila n p e r a t u s u n t u k t a n a m a n b u n g a . K a w a s a n y a n g d ib u k a in i d ito la k
ta n a h n y a k e b a w a h c e r u n y a n g k e m u d i a n n y a m e m a s u k i s is t e m s a li r a n
m e n y e b a b k a n p e n c e m a r a n a ir. N a m u n b e g itu s e k to r in i a m a t p e n tin g k e r a n a h a s il
d a rip a d a p e n a n a m a n 2 5 j e n i s s a y u r s e p e r ti k o b is . k o b is c in a , k o b is b u n g a , to m a to ,
k a c a n g m a n i s , c a p c i c u m , l o b a k p u t ih d a n y a n g te r k in i d a y ly ly ( k a m c a m ) te la h
m e m b e ri p e n d a p a t a n s e b a n y a k R M 4 3 j u ta /t a h u n d e n g a n j u m l a h p e n g e lu a r a n
se b a n y a k 8 2 ,0 0 0 t a n / t a h u n . M a n a k a l a p e r u s a h a a n p e n a n a m a n b u n g a p u la
m e m b e ri p u l a n g a n s e b a n y a k R M 3 5 j u t a / t a h u n b a g i p a s a r a n k e H o n g K o n g ,
S in g a p u ra , T a iw a n d a n J e p u n , T e r d a p a t p e lb a g a i j e n i s b u n g a y a n g u ta m a y a n g
d iu sa h a k a n s e p e r ti r o s , k e k w g , t e l u k i, p e a c o c k , a n th u r iu m ,_ S ta tic e 3 liliu r n d a n
c a m e llia. D i a n g g a r k a n j u m l a h k e s e lu r u h a n ta n a m a n b u n g a m e lip u ti k a w a s a n
seluas 3 5 0 h e k t a r m e lip u ti k a w a s a n K u a la T e rla , L e m b a h B e rta m , B r in c h a n g d a n
b e b e ra p a k a w a s a n la in .
K e s a n d a r i p a d a p e r m i n t a a n d a n p e n d a p a t a n y a n g tin g g i in i te la h
m e n y e b a b k a n p e m b u k a a n ta n a h p e r ta n ia n s e n tia s a b e r ta m b a h d a ri s e ta h u n k e
setahun. M e n u r u t a n g k a s ta tis tik , p e m b u k a a n ta n a h te la h m e n in g k a t d a r ip a d a
2,343 h e k ta r p a d a t a h u n 1991 k e p a d a 4 ,0 0 0 h e k ta r p a d a ta h u n 1993 (J a b a ta n
P e ra n c a n g a n B a n d a r d a n D e s a , 1 9 9 6 ) , P a d a h a k ik a tn y a , ta n a h y a n g w a ja r
d iu sa h a k a n u n t u k p e r t a n i a n p a d a ta h u n 1 9 9 3 h a n y a d a la m lin g k u n g a n 3 ,2 9 2
hektar s a h a ja ( i m p a k p a d a ta h a p m in im u n ) . In i k e r a n a , s e b a h a g ia n ta n a h di
C a m e ro n H i g h l a n d s y a n g s e s u a i d i k e k a l k a n s e b a g a i h u ta n k e r a n a b e r a d a p a d a
paras k e tin g g ia n 1 ,2 0 0 h i n g g a 1 ,5 0 0 m e t e r d a n a m a t s e n s itif k e p a d a s e b a r a n g
300 / Menanggapi Keberkesanan dan Perubahan
A k tiv iti p e r t a n ia n in i te la h b a n y a k m e n y u m b a n g k e p a d a k e m e r o s o ta n sum ber
b e k a la n a ir, m e r e n d a h k a n k u a liti a ir u n t u k k e g u n a a n d o m e s t i k s e r t a s u m b e r air
t e r c e m a r d e n g a n b a h a n - b a h a n k i m i a ( r a c u n p e r o s a k ) d i s e k it a r K u a la Terla,
L e m b a h B e r ta m d a n B r in c h a n g .
Pembukaan Kawasan Pertanian Secara Haram
P e r m in ta a n h a s il p e r ta n ia n y a n g t in g g i m e n y e b a b k a n p e n g u s a h a b e r l u m b a lumba
u n tu k m e lu a s k a n k a w a s a n l a d a n g m e r e k a b a g i m e m e n u h i k e p e r l u a n eksport
d a r ip a d a S in g a p u r a d a n T a iw a n . K e a d a a n in i m e n d o r o n g m e r e k a m e m b u k a tanah-
t a n a h b a r u y a n g b e r h a m p i r a n d e n g a n k e b u n / l a d a n g a s a l m e r e k a tanpa
m e n d a p a tk a n k e lu l u s a n te r le b ih d a h u lu d a r i p a d a p i h a k b e r k u a s a . D ia n g g a rk a n
ta n a h y a n g d iu s a h a s e c a r a s a h d a n h a r a m d a la m k a d a r s a tu n i s b a h tig a , ia itu kadar
s a tu ta n a h y a n g d ilu lu s k a n d a n tig a ta n a h y a n g d i b u k a s e c a r a h a r a m . P em b u k a a n
t a n a h s e c a r a h a r a m s e lu a s 2 5 e k a r d i k a k i G u n u n g B r i n c h a n g (b e rs e b e la h a n
L a d a n g T e h S u n g a i P a la s ) u n t u k d i ta n a m d e n g a n b u n g a
daylyly ( k a m c a m ) telah
m e m b e r i k e s a n a la m s e k ita r y a n g s e riu s .
P e m b u k a a n ta n a h y a n g b e r a d a d i k a w a s a n y a n g s e n s i t i f d a r i s e g i k e cerun a n
in i te la h m e n y e b a b k a n b a n y a k s p e s is h u ta n g u n u n g t e l a h t e r h a p u s sedangka n
k a w a s a n t e r s e b u t a d a la h k a w a s a n h u t a n s im p a n a n k e k a l k e r a j a a n n e g e r i Pahang.
P e m b u k a a n ta n a h s e c a r a h a r a m in i j u g a m e n y e b a b k a n w u j u d n y a h a k is a n tanah
p e r m u k a a n y a n g g ia t k e r a n a p e t a n i - p e t a n i t i d a k m e n y e d i a k a n s e b a r a n g sistem
p e r p a r ita n y a n g s e m p u r n a . D i a n g g a r k a n 8 0 t a n t a n a h / e k a r t e l a h m e n c e m a r i dan
m e m a s u k i s is te m s a lir a n d i C a m e r o n H i g h l a n d s . K e a d a a n in i m e n y e b a b k a n loji
p e r a w a ta n a ir d i S u n g a i B u r u n g m e n g a l a m i m a s a l a h d a n te la h m e nje ja ska n
b e k a la n a ir k e p a d a p e n d u d u k d i k a w a s a n in i.
M a s a l a h in i ju g a b e r la k u d i k a w a s a n L e m b a h B e r ta m , d i m a n a p en g u sah a -
p e n g u s a h a m e n g a m b il k e s e m p a ta n d i a ta s “ k e l o n g g a r a n ” p e n g u a tk u a s a a n oleh
p i h a k b e r w a jib d a la m m e n a n g a n i m a s a l a h in i. W a la u p u n p i h a k b e r k u a s a tem patan
m e m b e r i k e lu l u s a n ta n a h T O L ( L e s e n M e n d u d u k i S e m e n t a r a ) k e p a d a p e ng u sah a
n a m u n k e b a n y a k a n d a r i p a d a m e r e k a m a s i h m e m b u k a ta n a h s e c a r a h a ra m .
Perusahaan Teh
P e r u s a h a a n te h a m a t s in o n im d e n g a n C a m e r o n H i g h l a n d s k e r a n a k a w a sa n ini
m e r u p a k a n k a w a s a n p e n g e lu a r t e h u t a m a d i M a la y s ia . T e h m e n j a d i ta n a m a n yang
k o m e r s ia l s e te la h d i p e r k e n a lk a n o le h J o h n A r c h i b a l d R u s e e l p a d a ta h u n 1929 dari
j e n i s M a n ip u r i, R a j p u r d a n D a r je e lin g . P a d a m a s a k i n i t e r d a p a t lim a kaw asan
p e n a n a m a n t e h u ta m a y a n g m e n j a n g k a u k e l u a s a n s e lu a s 2 ,6 0 0 h e k ta r. Impak
a la m s e k it a r y a n g t e r ja d i d a r i p a d a p e r u s a h a a n te h in i b e r l a k u p a d a p e rin g k a t awal
p e m b e r s ih a n ta n a h u n t u k d iia d ik a n l a d a n g m e l a lu i p e m b e r s i h a n h u ta n . M alahan
Impak Pembangunan Terhadap Alan) Sekitar di Cameron Highlands /3 0 1
se b a g a i t u m b u h a n t u tu p b u m i y a n g m a m p u m e n g h a l a n g k e ja d i a n h a k is a n
p e r m u k a a n . I m p a k y a n g a g a k k e t a r a p a d a m a s a k i n i h a n y a l a h s e m a s a
p e n y e m b u r a n r a c u n y a n g d i la k u k a n d a ri u d a r a m e n g g u n a k a n h e li k o p te r y a n g
b o le h m e m b a h a y a k a n k e s ih a t a n m a n u s ia .
N a m u n b e g it u , a p a b il a p o k o k te h s u d a h m e n c a p a i t e m p o h tid a k p r o d u k ti f
u n tu k d ik o m e r s i a lk a n , k a w a s a n l a d a n g a k a n d ito la k u n tu k d ija d ik a n k a w a s a n
ta n a m a n s a y u r s e p e r ti y a n g b e r la k u d i S u n g a i P a la s d a n K a m p u n g R a ja . K e a d a a n
ini b o le h m e m b a w a k e p a d a k e te r d e d a h a n p e r m u k a a n ta n a h y a n g m e n d o r o n g
k e p a d a k e ja d i a n h a k is a n a p a b il a l a n g k a h - la n g k a h p e n g a w a la n t id a k d ia m b il
se m a s a m e l a k u k a n k e r j a - k e r j a p e r a l ih a n d a ri la d a n g te h k e p a d a l a d a n g sa y ur.
Pembinaan Empangan Baru
P a d a m a s a k in i, C a m e r o n H ig h l a n d s m e m p u n y a i s e b u a h e m p a n g a n s a h a ja y a n g
d ig u n a k a n u n t u k m e n j a n a k u a s a h i d r o e le k tr ik , ia itu E m p a n g a n S u lta n A b u B a k a r
di H a b u . E m p a n g a n in i t e l a h m e n g a la m i m a s a la h k e k u r a n g a n k a p a s iti a ir d a n
m e n ja d i s e m a k in c e t e k k e s a n d a r i p a d a k e lo d a k d a n l u m p u r y a n g d ib a w a o le h
a lira n S u n g a i B e r ta m d a n b a h a g ia n h u lu s e h in g g a m e n y e b a b k a n ta k u n g a n a ir
m en ja d i s e m a k in c e te k . B a g i m e n g a t a s i m a s a la h ini" k e r a ja a n P a h a n g d e n g a n
k e r ja s a m a d a r i p a d a k e r a j a a n J e p u n t e l a h b e r c a d a n g u n t u k m e m b in a s a tu
e m p a n g a n b a r u d i L e m b a n g a n M e n s o n ( H ilir S u n g a i B e r ta m ) y a n g d ib ia y a i
s e p e n u h n y a o l e h k e r a j a a n J e p u n . D ija n g k a k a n a p a b ila s ia p , e m p a n g a n in i a k a n
b e ru p a y a m e m b e k a l k a n s u m b e r a ir y a n g m e n c u k u p i k e r a n a S u n g a i B e r ta m
m e m p u n y a i b a n y a k c a w a n g a n s u n g a i. N a m u n b e g itu d i s e b a lik k e p e n tin g a n
p e m b in a a n e m p a n g a n in i te r s e m b u n y i k e s a n a la m s e k ita r y a n g k e ta r a c k ja n g k a
akan m e n e n g g e la m k a n b a n y a k p e r k a m p u n g a n o r a n g a s li s e p e r ti K a m p u n g
L eryar, P e n g g e n , K a m p u n g K u a l a B o h , P o s M e n s o n , K a m p u n g S u n g a i R e lo n g
dan lim a b u a h k a m p u n g k e c il y a n g b e r h a m p ir a n y a n g m e m p u n y a i p e n d u d u k le b ih
k u ran g 1 ,1 3 5 o r a n g . D i s a m p i n g itu ia j u g a d i ja n g k a a k a n m e n je ja s k a n k a p a s iti
dan k u a liti a ir y a n g m e n g a l i r m a s u k k e S u n g a i J e la i d a n s e te r u s n y a k e S u n g a i
P a ha ng .
Perbincangan
Kemerosotan Sumber Air
K ua liti a ir s u n g a i d i C a m e r o n H ig h l a n d s d i d a p a ti m u la te r c e m a r k e s a n d a r ip a d a
aktiviti p e m b a n g u n a n i n f r a s t r u k tu r , p e n g g u n a a n b a h a n k im ia , r a c u n d a n b a ja
d a rip a d a p e r t a n ia n y a n g t i d a k te r k a w a l d a n b e r le lu a s a . S u n g a i y a n g te r u k te r je ja s
ialah S u n g a i T e lo m , S u n g a i B e r ta m , S u n g a i I k a n d a n T a s ik H a b u . P e m b u k a a n
ta n a h p e r t a n i a n y a n g k u r a n g s i s t e m a t i k ( t i a d a p e r a n g k a p l u m p u r ) t e l a h
302 / M enanggapi Keberkesanan dan Perubahan
p e m e n d a p a n d i T a s ik h a b u . K u a liti a ir t a s ik in i t e l a h te r j e j a s d e n g a n n ila i p e pe ja l
t e r a m p a i s e h in g g a 2 0 2 m g /l. N ila i in i a d a la h J a p a n k a li g a n d a d a r i p a d a sta n d a rd
y a n g d ite ta p k a n o le h J a b a ta n A la m S e k i ta r ia itu p a d a ta h a p 2 5 m g/1 b a g i a ir k elas
sa tu .
Peningkatan Suhu
S e c a r a k e s e lu r u h a n , m in s u h u ta h u n a n d i C a m e r o n H ig h l a n d s s e m a k i n m e n in g k a t
d a ri s e ta h u n k e s e ta h u n t e r u t a m a p a d a d e k a d 1 9 9 0 - a n . P e n i n g k a t a n su h u ini
d ik a itk a n d e n g a n a k tiv iti p e n e b a n g a n h u t a n b a g i d i ja d ik a n k a w a s a n p e r ta n ia n di
L e m b a n g a n B e r ta m . P e r a n a n p o k o k s e b a g a i a g e n p e n y e d e r h a n a a n s u h u dan
“ p e n s ta b ila n i k li m ” te la h b e r k u r a n g a n . D ia n g g a r k a n b a g i s e tia p p o k o k h u ta n ia
m a m p u m e n a m p u n g 4 0 0 lit e r a ir b a g i s a t u - s a t u m a s a . H a s i l p e m e r h a tia n
m e n d a p a ti p e n d u d u k d i k a w a s a n in i a d a y a n g m e n g g u n a k a n p a y u n g p a d a w aktu
s ia n g d a n b a n y a k p r e m is p e r n i a g a a n y a n g m e m a s a n g k i p a s e k o r a n p e n in g k a ta n
s u h u . H a s il k a ji s e lid ik m e n d a p a ti 7 7 .6 p e r a t u s r e s p o n d e n b e r p e n d i r i a n b a h a w a
C a m e r o n H ig h la n d s t id a k la g i s e ju k b e r b a n d i n g d e n g a n t a h u n 1 9 7 0 - a n d a n 1980-
a n k h u s u s n y a d i R in g le t d a n T a n a h R a ta .
Gangguan Terhadap Petempatan Orang Asli
K e r a n c a k a n p e m b a n g u n a n y a n g d i ja la n k a n d i C a m e r o n H i g h l a n d s te la h m e ru b ah
p e r s e k i t a r a n s e j a d i t e r m a s u k m e n g g a n g u k e h i d u p a n m a n u s i a k h u s u s n y a
p e te m p a ta n o r a n g a s li. P e m b a n g u n a n t e l a h m e l ib a t k a n p e n a r a h a n b u k it dan
p e m b e r s ih a n h u t a n y a n g m e n g g a n g g u d a n m e m u s n a h k a n b a n y a k e le m e n dalam
p e r s e k ita r a n . K e h id u p a n o r a n g a sli ju g a t u r u t te r j e j a s k e r a n a k a w a s a n h u ta n yang
m e n ja d i h a s il p e n d a p a t a n m e r e k a te la h d i te r o k a u m p a m a n y a p e k e r j a a n m e nc a ri
r o ta n h a n y a d ila k u k a n s e ta h u n s d k a li b e r b a n d i n g s e b e l u m in i. M a la h a n sungai-
s u n g a i d i k a w a s a n p e te m p a t a n o r a n g a sli in i j u g a m e n j a d i c e t e k d a n te rc e m a r
d e n g a n k e lo d a k d a n r a c u n p e r o s a k y a n g m e n y e b a b k a n s p e s i s a k u a ti k sem a kin
b e r k u r a n g a n . M a la h a n p e n d u d u k d i L e m b a h M e n s o n m e n g a t a k a n s u n g a i-s u n g a i
d i k a w a s a n in i m e n ja d i s e m a k in c e te k d a n d ia n g g a r k a n k e d a la m a n s u n g a i telah
m e n u r u n d a ri e n a m k a k i k e p a d a s a tu k a k i s a h a j a b e r b a n d i n g s e p u lu h ta h u n yang
la lu .
Pusat Pelupusan Sampah yang Kurang Strategik
P e lu p u s a n s a m p a h s a r a p y a n g t id a k s i s t e m a ti k a k a n m e n i m b u l k a n k e s a n buruk
t e r h a d a p a la m s e k ita r. P e lu p u s a n s a m p a h s e c a r a t e r b u k a a k a n m e n y e b a b k a n
m a s a l a h p e n c e m a r a n u d a r a ( b a u ) , ta n a h , a ir d a n p e m b i a k a n v e k to r p e n y a k it. Hasil
k a jia n m e n d a p a t ’ h a n y a w u ju d s a tu p u s a t p e m b u a n g a n / p e l u p u s a n s a m p a h d.
Im pak Pembangunan Terhadap Alam Sekitar cli Cameron Highlands /3 0 3
d a ri a r a s la u t. T a p a k p e lu p u s a n in i k u r a n g s e s u a i k e r a n a ia b e r a d a d i k a w a s a n
ta n a h tin g g i s e r ta b e r h a m p ir a n d e n g a n a n a k S u n g a i B e r ta m , ia itu S u n g a i B a tu
P ip ih . K e d u d u k a n in i a m a t tid a k s tr a te g ik k e r a n a k e d u d u k a n d i k a w a s a n “ p in tu
m a s u k ” s e b e l u m s a m p a i k e C a m e r o n H ig h la n d s m e m a k s a s e tia p p e n g u n ju n g
m e n g h id u b a u s a m p a h d a ri k a w a s a n in i te r le b ih d a h u lu s e b e lu m s a m p a i k e
R in g le t. S a m p a h s a r a p b a n y a k t e r d a p a t d i k a w a s a n s u n g a i k e r a n a p i h a k y a n g
m e n g u r u s k a n s a m p a h s a r a p t e la h m e n g a m b il “j a l a n m u d a h ” d e n g a n m e n o la k
sa m p a h k e b a w a h c e r u n d i k a w a s a n s u n g a i d a n m e m b u r u k k a n la g i k e a d a a n d i
k a w a s a n in i. A p a b i la h u j a n le b a t, a ir la r ia n s u n g a i a k a n m e m b a w a s a m p a h s a ra p
lalu m e n y e b a b k a n s u n g a i m e n ja d i k o to r.
P e m b a k a r a n s a m p a h s e c a r a s e m u la ja d i j u g a b e r la k u k e r a n a tia d a s a lu r a n
p e le p a s a n g a s y a n g d i s e d i a k a n d i ta p a k p e l u p u s a n in i o l e h p i h a k y a n g
b e r ta n g g u n g ja w a b . P e n c e m a r a n b a u d a r ip a d a k a w a s a n in i tu r u t d ia la m i o le h
p e n d u d u k d i H a b u y a n g b e r a d a d i k e d u d u k a n y a n g le b ih r e n d a h te r u ta m a a p a b ila
tiu p a n a n g in d a ta n g d a r i k a w a s a n te r s e b u t.
Hakisan dan Tanah Runtuh
P e m b u k a a n ta n a h s e c a r a h a r a m d a n a k tiv iti p e m o to n g a n b u k it b a g i s e b a r a n g
a ktiv iti te la h b a n y a k m e n i m b u l k a n m a s a la h h a k is a n d a n ta n a h r u n tu h . T a n a h
ru ntu h y a n g b e r la k u d i L a d a n g S u n g a i P a la s te la h m e lib a tk a n k e m a la n g a n j i w a
pada p e n g h u ju n g t a h u n 2 0 0 0 . D i C a m e r o n H ig h la n d s s a h a ja d id a p a ti te r d a p a t
lebih k u r a n g 2 0 0 k e ja d i a n ta n a h r u n tu h d i s e p a n ja n g j a l a n . H a m p ir 83 p e ra tu s
re s p o n d e n m e n j e la s k a n h a k is a n ta n a h k e r a p b e rla k u d i C a m e r o n H ig h la n d s
te ru ta m a d i L e m b a n g a n B e r ta m .
D a ta y a n g d i p e r o l e h i m e n u n j u k k a n a n ta r a ta h u n 1 9 5 0 h in g g a 1 9 9 0 s e b a n y a k
10 h in g g a 3 4 p e r a t u s k a w a s a n T a d a h a n T e lo m d a n 2 8 h in g g a 3 6 p e r a tu s k a w a s a n
T adahan B e r ta m d i u s a h a k a n d e n g a n k e g ia t a n p e r ta n ia n . K e s a n d a r ip a d a a k tiv iti
ini m e n y e b a b k a n p e n in g k a t a n m e n d a p a n d a r ip a d a 9 3 m 3.k m 2. ta h u n k e p a d a
1092m ’. k n r .t a h u n p a d a t a h u n 1 9 9 0 ( J a b a t a n P e r a n c a n g a n B a n d a r d a n D e s a ,
1996). P e m e n d a p a n in i t e la h m e n g a k i b a t k a n T a s ik H a b u k e h ila n g a n k e u p a y a a n
untuk m e n a m p u n g a ir s e b a n y a k 31 p e r a tu s .
D ija n g k a l u a h a n d a n p e n g h a s i l a n e n d a p a n in i a k a n m e n ja d i le b ih te r u k a p a
bila h u ja n tu r u n . B e r d a s a r k a n k a d a r h a k is a n a n ta r a m u s im h u ja n d a n m u s im k e r-
ing m e n u n ju k k a n p e n in g k a t a n a n ta r a 5 h in g g a 15 k a li m a n a k a la p e n in g k a ta n
k e te rh a k isa n d a r i p a d a k a w a s a n h u t a n k e k a w a s a n te r d e d a h p u la a d a la h a n ta r a 1
h in g g a 1 .5 k a l i . S u n g a i B e r t a m p u l a d i a n g g a r k a n b e r l a k u p e n i n g k a t a n
p e n g h a sila n e n d a p a n a n ta r a 3 0 0 h i n g g a 1 ,2 5 0 t a n .k n r .h a r i d a n S u n g a i T r in g k a p
pula a n ta r a 3 8 0 0 h i n g g a 1 7 ,1 0 0 t a n .k n r .h a r i . K a d a r h a k is a n ta n a h d i C a m e r o n
H igh lan ds a m a t s e r iu s d a n te l a h 13 k a li g a n d a m e le b ih i h a d k a w a la n b a g i
kaw asan T r o p ik a i a i tu 2 5 0 h i n g g a 1 ,2 5 0 ta n .k r n 2, h a ri ( L a i, 1 9 8 4). K e b a n y a k a n
304 / Menanggapi Keberkesanan clan Perubahan
p u r a t a in te n s iti h a k is a n y a n g tin g g i, ia itu s e b a n y a k 1 .2 9 , m a n a k a l a b a g i se gm e n
a n ta r a B r i n c h a n g k e T r in g k a p n ila i i n te n s iti b e r a d a p a d a ta h a p 3 .0 ( R o s la n dan
T ew , 1 9 9 6 ). In i m e n u n ju k k a n ja l a n r a y a y a n g b e r a d a d i k a w a s a n in i a m a t m u d a h
b e r la k u ta n a h r u n tu h k e r a n a k e g a g a la n c e r u n a p a b il a k e r j a - k e r j a p e m o to n g a n
b u k i t tid a k d ija la n k a n d e n g a n s e m p u r n a .
B e r d a s a r k a n tin ja u a n d a r ip a d a k a ji s e lid ik , d id a p a t i k e b a n y a k a n re sp o n d e n
m e n je la s k a n b a h a w a C a m e r o n H ig h la n d s m e n e r im a p e lb a g a i i m p a k a la m sek ita r
e k o r a n d a r ip a d a k e g ia ta n p e m b a n g u n a n ta n a h y a n g k e t a r a p a d a d e k a d 1990-an.
A n ta r a m a s a la h u ta m a ia la h k e ja d ia n ta n a h r u n tu h , h a k i s a n t a n a h , p e n g h a sila n
k e lo d a k , p e n c e m a r a n a ir d a n b e k a la n a ir y a n g tid a k m e n c u k u p i .
Pentafsiran dan Cadangan
Langkah Pemuliharaan, Pemeliharaan dan Pengurusan Alam Sekitar di
Cameron Highlands
K e m u s n a h a n a la m s e k ita r y a n g s e r iu s d i C a m e r o n H i g h l a n d s p e r l u d ib e n d u n g
b a g i m e n ja m in k e u n ik a n d a n k e in d a h a n k a w a s a n t a n a h t in g g i in i. L an g k a h-
la n g k a h p e n g u r u s a n a la m s e k ita r p e r lu d i a m a lk a n b a g i t u ju a n m e m b e n d u n g
i m p a k y a n g b e r t e r u s a n d a r ip a d a p e m b a n g u n a n y a n g t e l a h d a n s e d a n g d ila ku k a n.
Penswastaan Bahagian Kutipan Sampah
P a d a p e r i n g k a t a w a ln y a , p i h a k M a jlis D a e r a h t e l a h m e n j a l a n k a n o p e ra s i bagi
tu ju a n p e m b e r s ih a n d a n p e n g u ti p a n s a m p a h d i k a w a s a n in i. N a m u n kesan
d a r ip a d a m a s a la h u n tu k m e n i n g k a tk a n la g i m u tu p e m b e r s i h a n d a n p e n g utip a n
s a m p a h s a r a p m a k a p e r k h i d m a t a n in i te l a h d i s w a s t a k a n k e p a d a A l a m F lo ra Sdn.
B h d . S e j a k t a h u n 1 9 9 9 . A l a m F l o r a S d n . B h d t e l a h d i b e r i k o n tr a k bagi
m e n g u r u s k a n p e r k h i d m a t a n p e lu p u s a n s is a p e p e ja l d a n s a m p a h s a ra p . N am un
b e g itu , k u a s a k e a ta s s e g a la b e n tu k p e l u p u s a n d i t a p a k p e l u p u s a n s a m p a h di Batu
3 4 m a s ih d i b a w a h k a w a la n M a jlis D a e r a h s e h in g g a a k h ir S e p t e m b e r 2 0 0 1 . Alam
F l o r a m e n j a la n k a n k e r ja p e n g u ti p a n s a m p a h s e b a n y a k d u a k a li s e m in g g u , iaitu
p a d a h a ri I s n in d a n S e la s a m a n a k a la b a g i k a w a s a n p e k a n d a n p a s a r dilakukan
s e tia p h a ri t e r m a s u k l a h k a w a s a n K a m p u n g R a ja . B a g i t u j u a n m e n ja g a alam
s e k ita r A la m F l o r a S d n . B h d te la h m e n j a la n k a n k e m p e n k i t a r s e m u la d u a hari
d a la m s e m in g g u . D i s a m p in g itu s y a r i k a t in i j u g a m e m b u a t p e r ja n jia n dengan
p i h a k s e k o la h b a g i s e tia p a k h b a r d a n tin y a n g d i ju a l a k a n d itu k a r dengan
k o m p u te r a p a b il a n i la in y a m e n y a m a i h a r g a k o m p u te r . M a la h a n A la m F lo ra turut
m e l a k s a n a k a n p e r a t u r a n - p e r a tu r a n y a n g d i a r a h k a n o l e h M a jl is D a e r a h dari
s e m a s a k e s e m a s a b a g i m e m a s ti k a n C a m e r o n H i g h l a n d s s e n ti a s a b e r a d a dalam
Im pak Pembangunan Terhadap Alam Sekitar di Cameron H ighlands / 305
Menghentikan Projek Pembangunan yang Berisiko
K e m u s n a h a n a la m s e k it a r d i C a m e r o n H ig h la n d s a m a t s e riu s e k o r a n p e m b u k a a n
ta n a h u n t u k p e r t a n ia n d a n p e m b a n g u n a n in f r a s tr u k tu r y a n g d ija la n k a n ta n p a
m e n g a m b il k i r a k e s a n y a n g a k a n b e r la k u . O le h itu k e r a ja a n P a h a n g d a n k a b in e t
te la h m e n g e l u a r k a n a r a h a n u n t u k m e n a m a tk a n p r o je k - p r o je k p e m b a n g u n a n y a n g
b e ris ik o tin g g i. A n t a r a p r o je k y a n g b e r is ik o tin g g i y a n g b o le h m e n g a n c a m a la m
s e k ita r y a n g p e r lu d i h e n t ik a n d e n g a n s e g e r a ia la h p e m b u k a a n ta n a h h a r a m u n tu k
p e rta n ia n , p e n e b a n g a n h u t a n d a n p e m o to n g a n b u k it. P a d a m a s a in i, p ih a k
b e r k u a s a m e n g a m b i l l a n g k a h - l a n g k a h s e p e r t i b e r i k u t b a g i m e n g u r a n g k a n
m a s a la h a la m s e k it a r ia itu :
a. M e n g e n a i p a s ti p u n c a - p u n c a p e n c e m a r a n p a d a p e r in g k a t s u m b e r d a n
s e te r u s n y a m e n c e g a h k e a d a a n te r s e b u t d a r ip a d a b e rle lu a s a .
b. M e la k u k a n p e m o n i to r a n te r h a d a p a k tiv iti- a k tiv iti y a n g d ija n g k a b o le h
m e n j e j a s k a n a la m s e k ita r.
c. P e n g u a tk u a s a a n u n d a n g - u n d a n g s e c a r a m e n y e lu r u h k e p a d a in d iv id u a ta u
s y a r i k a t u n t u k m e r e k a m e n g i k u ti p e r a t u r a n - p e r a tu r a n a la m s e k it a r
s e m a s a m e n j a la n k a n a k tiv iti p e m b a n g u n a n .
Mewartakan Kawasan Hutan Simpan Baru
J a b a ta n P e r h u ta n a n C a m e r o n H ig h la n d s te la h m e w a r ta k a n b e b e r a p a k a w a s a n
b aru s e b a g a i h u t a n s im p a n p a d a ta h u n 1 9 9 7 b a g i m e m a s tik a n tia d a g a n g g u a n
te rh a d a p s p e s is y a n g b e r n i l a i in i. S p e s is - s p e s is tu m b u h a n y a n g t e r d a p a t di
C a m e ro n H i g h l a n d s m e r u p a k a n j e n i s s p e s is h u ta n ta n a h tin g g i (1 0 0 0 m e te r k e
atas). A n t a r a s p e s is y a n g b e r n i l a i i a la h G e r u k ( y a n g te r d a p a t h a n y a d i C a m e r o n
H ig h la n d s , G e n t in g H ig h la n d s d a n B u k it F r a s e r ) , B in ta n g o r , N y a to h , M e d a n g
(M e d a n g K e m a n g i d a n M e d a n g S e r a i) , K e la t, P e r a h , M e m p e n in g , B e r a n g a n ,
P e d o B u k it, M a ta U la t, M a h a n g , M e ra n ti B u k it (y a n g te r d a p a t d i s e m p a d a n
C a m e ro n H i g h l a n d s - G u a M u s a n g ) , M e r b a u ( K a m p u n g T ia t, M e n s o n ) d a n
M e rs a w a . B a g i t u j u a n p e m u l i h a r a a n p u l a , J a b a t a n P e r h u t a n a n C a m e r o n
H ig h la n d s t e l a h m e n a n a m s e p u lu h p o k o k R a k s a m a la ( s e je n is p o k o k y a n g
b e n ih n y a d i p e r o l e h i d a r i I n d ia ) d i k a w a s a n H u ta n S im p a n M e n tig i b a g i p e r c u b a a n
un tu k m e w u ju d k a n k a w a s a n h u t a n y a n g b a r u . B a g i m e n in g k a tk a n la g i h u ta n
sim pa n b a r u b e b e r a p a k a w a s a n h u t a n t e la h d iw a r ta k a n s e b a g a i h u ta n s im p a n
ta m b a h a n , i a i tu H u t a n S i m p a n K e k a l B a tu G a n g a n ( 4 8 1 .5 0 h e k ta r ) , H u ta n
S im p a n K e k a l M e n ti g i ( 1 9 2 .7 0 h e k ta r ) , H u ta n S im p a n K e k a l U lu L e m o i ( 1 6 2 5 .0 0
h e ktar) d a n H u t a n S i m p a n K e k a l S g K ia l ( 1 1 2 .6 0 h e k ta r ) ( J a b a ta n P e r h u ta n a n ,
306 / M enanggapi Keberkesanan dan Perubahan
Pemantauan Oleh Jabatan Alam Sekitar
E k o r a n p e n d e d a h a n k e m u s n a h a n h u t a n p e m b u k a a n k a w a s a n p e r t a n ia n se ca ra
h a r a m y a n g b e r l e lu a s a d i C a m e r o n H i g h l a n d s , J a b a t a n A l a m S e k i ta r telah
m e m b u k a s a tu c a w a n g a n d i k a w a s a n in i. D u a o r a n g p e n o lo n g p e g a w a i k a w a la n
t e la h d ite m p a tk a n b a g i m e m a n ta u k e s a n - k e s a n a la m s e k it a r y a n g b e r la k u di
k a w a s a n in i. P e g a w a i- p e g a w a i iru b e r t a n g g u n g ja w a b b a g i m e m b u a t p e m a n ta u a n
te r h a d a p s e g a la a s p e k p e m b a n g u n a n y a n g b e r l a k u d i C a m e r o n H ig h la n d s d,
s a m p in g m e m a s tik a n p e n g u s a h a m e m a tu h i u n d a n g - u n d a n g y a n g t e l a h d ite ta p k a n
di b a w a h A k t a K u a liti A la m S e k e lilin g ( A K A S ) 1 9 7 4 t e r u t a m a y a n g m e n y e n tu h
te n ta n g p e m b a n g u n a n d i k a w a s a n ta n a h tin g g i. M a la h a n , p i h a k J a b a ta n A lam
S e k ita r j u g a b e k e r ja s a m a d e n g a n p i h a k p o l is b a g i m e m a n ta u i n d iv id u yang
m e n c e r o b o h k a w a s a n ta n a h tin g g i d e n g a n s e s u k a h a ti.
Peranan Badan Bukan Kerajaan
K e w u ju d a n p e n u b u h a n B a d a n B u k a n K e r a ja a n ( N G O ) p a d a t a h u n 2 0 0 0 , iaitu
‘R e a c h ’ p a d a y a n g t e r d i r i d a r i p a d a b e b e r a p a o r a n g in d iv i d u d i C a m e ro n
H i g h l a n d s t e l a h b a n y a k m e m b a n t u d a r i s e g i m e m b u a t p e m a n t a u a n dan
m e la k u k a n a d u a n k e p a d a p i h a k - p i h a k b e r w a ji b t e r h a d a p a k tiv iti- a k tiv iti yang
m e n je ja s k a n k u a liti a la m s e k it a r d i C a m e r o n H ig h la n d s .
Meningkatkan Kapasiti Bekalan Air
P a d a m a s a k in i, k a p a s iti p e n g g u n a a n a ir d i C a m e r o n H i g h l a n d s ia la h seb an y a k
1.5 j u t a g e l e n / h a r i y a n g d i p e r o l e h i m e l a l u i t a d a h a n B e r t a m d a n T elom .
M e m a n d a n g k a n p e n d u d u k C a m e r o n H i g h l a n d s s e m a k in m e n i n g k a t, k erajaa n
P a h a n g te la h m e n y a r a n k a n b e b e r a p a p r o g r a m u n t u k m e n i n g k a tk a n k e u p a y a a n
b e k a la n a ir in i m e n ja d s 7 .7 j u t a g e le n /h a r i. A n t a r a p r o g r a m y a n g d ila k u k a n ialah:
1. P e m b in a a n lo ji r a w a ta n b a ru d i S u n g a i U lo n g d a n H a b u u n tu k m eningka tka n
k a p a siti ta m b a h a n s e b a n y a k d u a j u t a g e le n /h a r i u n tu k b e k a la n di R inglet.
2. M e n a i k t a r a f lo ji d i S u n g a i T e r la b a g i m e n y e d i a k a n k a p a s i t i ta m b a h a n 4
j u t a g e le n /h a r i k e k a w a s a n T a n a h R a t a d a n U l u T e lo m .
3. P e n a m b a h a n b e b e r a p a m ta k r e s e r v o ir d a n s te s e n b o o s t r e d i b e b e ra p a
k a w a s a n y a n g d ik e n a l p a s ti b a g i m e n g a t a s i m a s a l a h j a n g k a p e n d e k .
Panduan Penggunaan Racun Serangga dan Baja
P e n g g u n a a n r a c u n d a n b a ja m e m p u n y a i k a ita n y a n g r a p a t d e n g a n p roduktivit;
Im pak Pembangunan Terhadap Alam Sekitar di Cameron Highlands / 307
la g i h a s il p e r t a n ia n d a n m e n y e b a b k a n h a s il c e p a t d ip e r o le h i. N a m u n b e g itu ,
p e n g g u n a a n r a c u n d a n b a ja s e c a r a b e r le b ih a n d ik h u a tir i a k a n m e m u d a r a tk a n
, m a n u s ia k e r a n a p e t a n i - p e t a n i di C a m e r o n H ig h la n d s le b ih m e lih a t k e u n tu n g a n
s e m a ta - m a ta ta n p a m e m ik i r k a n r is ik o k e p a d a p e n g g u n a . K e b a n y a k a n p e ta n i
m e n g g u n a k a n u b a t p e n y u b u r y a n g m e n g a n d u n g i k a n d u n g a n k im ia y a n g tin g g i
s u p a y a te m p o h m a t a n g s a y u r - s a y u r a n d a n b u a h - b u a h a n d a p a t d ip e r c e p a tk a n
d a la m k u a n t i t i y a n g b a n y a k . M a la h a n te r d a p a t p e ta n i - p e t a n i d i C a m e r o n
H ig h la n d s y a n g m e n g g u n a k a n r a c u n s e r a n g g a y a n g d ila r a n g o le h p ih a k k e r a ja a n
y a n g m e m p u n y a i k a d a r b a h a n k i m i a y a n g tin g g i s e p e r ti r a c u n “ c a p t e n g k o r a k ”
y a n g b o l e h m e m b a h a y a k a n k e s ih a t a n p e n g g u n a .
S e h u b u n g a n >tu, J a b a t a n P e r ta n i a n s e h a r u s n y a m e m b u a t p e m a n ta u a n d a n
p e n g u a tk u a s a a n t e r h a d a p p e n g g u n a a n r a c u n d a n b a ja y a n g d ilu lu s k a n d a n
d ib e n a r k a n o l e h J a b a t a n A l a m S e k ita r . P a n d u a n p e n g g u n a a n r a c u n s e r a n g g a d a n
b a ja p e r lu d i p e r g i a t k a n k e r a n a k e b a n y a k a n p e ta n i m e m p u n y a i p e n g e ta h u a n y a n g
a ga k te r h a d d a la m h a l in i d a n b e r p e n d i d ik a n r e n d a h . M e la lu i p e m a n ta u a n d a n
p a n d u a n in i d i h a r a p d a p a t m e m a s ti k a n a lir a n a ir b u a n g a n d a ri k e b u n b e b a s
d a rip a d a b a h a n k i m i a s e b e lu m d i a lir k a n k e s is te m s a lira n C a m e r o n H ig h la n d s ,
Penetapan Garis Panduan kepada Petani
K e b a n y a k a n p e ta n i m e n j a la n k a n a k tiv iti p e r ta n ia n ta n p a m e m ik ir k a n k e s a n y a n g
b u ru k s e p e r ti h a k i s a n d a n ta n a h r u n tu h s e r ta k e lo d a k y a n g m e m e n u h i s is te m
sa lira n . A n t a r a l a n g k a h y a n g p e r l u d i p e r k e n a lk a n k e p a d a p e n g u s a h a ia la h :
a. M e n a m a n t a n a m a n p e n u tu p b u m i s e p e r ti k e k a c a n g b a g i tu ju a n m e n c e g a h
h a k is a n t e r u t a m a p a d a m u s i m h u ja n te r u ta m a d i k a w a s a n y a n g b a r u
d ite r o k a .
b. M e m b u a t s u n g k u p a n b a g i m e n u tu p p e r m u k a a n ta n a h d a n m e n g u k u h k a n
b a ta s - b a t a s t a n a m a n d i s a m p in g m e n g e la k h a k is a n , m e n g e k a lk a n n u tr ie n
d a n m e n g e l a k k a n t a n a h r u n tu h .
c. M e n a n a m r u m p u t d i t e b i n g - t e b i n g y a n g c u r a m b a g i t u ju a n u n tu k
m e n c e n g k a m ta n a h .
d. S is te m s a li r a n y a n g s e m p u r n a p e r lu d ila k u k a n s u p a y a a ir d a p a t d ia lir k a n
ta n p a m e n i n g g a l k a n h a k is a n k e p a d a ta n a h .
e. S e m a s a p r o s e s m e n o l a k d a n p e m b e r s ih a n h u ta n d a n ta n a h d ila k u k a n ,
ta n a h d i l a r a n g d a r i p a d a d i t o l a k k e le r e n g b u k it. T a n a h h e n d a k la h
d i p a d a t k a n k e k a w a s a n p i n g g i r s u p a y a tid a k r u n tu h .
f. P e ta n i j u g a p e r l u m e l a k u k a n ‘to p s o i l ’ u n tu k a k tiv iti p e r ta n ia n ta n p a
m e m e r l u k a n p e m o t o n g a n k e a ta s p e r m u k a a n ta n a h . M e la lu i k a e d a h ini
a k a n m e n g u r a n g k a n p e n g g u n a a n b a h a n - b a h a n k im ia u n tu k k e s u b u r a n d a n
308 / M enanggapi Keberkesanan dan Perubahan
Penubuhan Unit Kawalan
K e r ja s a m a b e r s e p a d u a n ta r a a g e n s i y a n g d iw u j u d k a n b o l e h m e m a in k a n p e ra n a n
u ta m a d e n g a n m e n u b u h k a n u n it- u n it k a w a l a n y a n g t e r d i r i d a r i p a d a a h li-a h li
p e lb a g a i a g e n s i. P e n u b u h a n u n it k a w a la n in i b a g i t u ju a n m e m a n t a u s e g a la a sp ek
p e r a n c a n g a n d a n p e m b a n g u n a n d i C a m e r o n H i g h l a n d s y a n g m e lip u ti unit
k a w a la n h a k is a n , u n it k a w a la n p e lu p u s a n s is a p e p e ja l, u n i t k a w a l a n p e n e ro k a a n
t a n a h tin g g i d a n u n it k a w a la n p e r a n c a n g a n p e m b a n g u n a n b a n d a r.
P e n u b u h a n u n it k a w a la n in i b o l e h m e n y o k o n g p i h a k M a jl is D a e r a h bagi
m e n g a ta s i s ik a p in d iv id u y a n g m e n c e r o b o h ta n a h s e c a r a s e s u k a h a ti. M a la h a n
t in d a k a n in i h a r u s la h d ija la n k a n s e c a r a b e r t e r u s a n d a n p e n u h b ija k s a n a .
Kesimpulan
S e c a r a k e s e lu r u h a n , tid a k d in a f ik a n p e m b a n g u n a n d i C a m e r o n H ig h la n d s perlu
d ila k u k a n d e m i k e p e n tin g a n e k o n o m i n e g a r a k e r a n a i a m e m b e r i p u l a n g a n yang
b e s a r , h a s il e k s p o r t h a s il- h a s il p e r t a n ia n d a n s e k to r p e la n c o n g a n . N a m u n be gitu ,
p e r h a t ia n y a n g s e riu s p e r lu d i b e r i k a n a g a r s e g a la b e n t u k p e m b a n g u n a n yang
d ir a n c a n g d a n d ila k u k a n s e h a r u s n y a d ila n d a s i d e n g a n p e r a n c a n g a n y a n g telit
k e r a n a s if a t b e n tu k m u k a b u m i d i k a w a s a n in i a m a t s e n s i t i f d e n g a n se b a ra n g
b e n tu k g a n g g u a n . S e tia p in d iv id u d i k a w a s a n in i p e r l u b e r ta n g g u n g ja w a b dan
p e k a te r h a d a p a k tiv iti y a n g d ila k u k a n . D a l a m m e n g e j a r a r u s p e m b a n g u n a n dan
p e m o d e n a n , m a n u s ia t id a k h a r u s lu p a p a d a r is i k o y a n g b a k a l m c n i m p a yang
d a ta n g d a ri a la m s e k ita r itu s e n d ir i. E k s p l o it a s i y a n g d i la k u k a n te r h a d a p alam
f iz ik a l s e h a r u s n y a b e r p a n d u k a n k e p a d a c ir i- c ir i k e s e i m b a n g a n . S e d i k it g a n g g u a n
y a n g b e r la k u p a d a s a la h s a tu k o m p o n e n s is te m te r s e b u t a k a n m e n je ja s k a n ju g a
k o m p o n e n - k o m p o n e n a la m s e k ita r y a n g la in .
W a la u p u n d i n e g a r a k i ta te la h w u j u d 4 5 b u a h p e r u n d a n g a n y a n g b e rk a ita n ,
n a m u n ia tid a k b e g itu b e r k e s a n d a la m m e n j a g a a la m s e k it a r k e r a n a se b a h a g ia n
b e s a r a d a la h b e r b e n t u k s e k to r a l. D a r ip a d a 4 5 b u a h p e r u n d a n g a n te r s e b u t lebih
k u r a n g 2 2 b u a h p e r u n d a n g a n b e r k a i t r a p a t d e n g a n p e m b a n g u n a n ta n a h tinggi.
D a la m h a l in i, p e lb a g a i p i h a k p e r lu b e r t i n d a k b i j a k s e p e r ti “ m e n a r i k ra m b u t di
d a la m te p u n g , te p u n g t id a k b e r s e l e r a k d a n r a m b u t t i d a k p u t u s ” . P e m b a n g u n a n d :
C a m e r o n H ig h la n d s h a r u s d i te r u s k a n t e ta p i i m p a k t e r h a d a p a la m s e k ita r n y a perlu
Im pak Pembangunan Terhadap Alam Sekitar di Cameron Highlands / 309
R u ju k a n
Ja b a ta n H a l E h w a l O ra n g A sli, 2 0 0 1 . Cameron Highlands. P e ta P e te m p a ta n O ra n g A sli.
Ja b a ta n K a ji C u a c a M a la y s ia , 1 9 8 4 -2 0 0 0 . Cameron H ighlands: R ekod M in Suhu 24 jam .
Jab a ta n P e ra n c a n g a n B a n d a r d a n D e sa , 1996. Rancangan Struktur Cameron H ighlands
dan P ih a k B erkuasa Perancangan Tempatan Cameron H ighlands 1995-2020.
Jab a ta n P e rh u ta n a n C a m e r o n H ig h la n d s , 1997. Perxvartaan Baru W.K PHG.
Lai, R ., 198 4. S o il E ro s io n F ro m T r o p ic a l A ra b le L a n d s a n d Its C o n tro l. A dvance in
Agronom y, 3 7 : 1 8 3 -2 4 8 .
N o o ra z u a n M d H a s h im , 2 0 0 0 . P e m b a n g u n a n E k o s is te m T a n a h T in g g i: Isu d a n
P e n g u r u s a n n y a d i M a la y s ia . D im . J a m a lu d d in M d . J a h i (p y n t). Pengurusan
Persekitaran di M alaysia: Isu dan Cabaran, h im 4 8 -7 1 . P u s a t P e n g a jia n S isw a z a h . B a n g i: U K M .
R osla n Z a in a l a n d T e w K ia H u i, 1996. E ro s io n In te n s ity S tu d y o n H ig h la n d R e s o rt A re a s
in P e n in s u la r M a la y s ia . S e m in a r o n “The M anagem ent a n d C onservation o f