• Tidak ada hasil yang ditemukan

Tureksa Anggah-ungguhing Basa Ring Novel Ratna Tribanowati, Leak Soleh Solah Leak Pikardin I Made Sugianto

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Membagikan "Tureksa Anggah-ungguhing Basa Ring Novel Ratna Tribanowati, Leak Soleh Solah Leak Pikardin I Made Sugianto"

Copied!
11
0
0

Teks penuh

(1)

Tureksa Anggah-ungguhing Basa Ring Novel Ratna Tribanowati,

Leak Soleh Solah Leak Pikardin I Made Sugianto

I M Wira Wartana¹, I. Md. Ludy Paryatna¹, S.A.P Sriasih².

Jurusan Pendidikan Bahasa Bali

Universitas Pendidikan Ganesha

Singaraja, Indonesia

e-mail:

{dganewayahoo.com¹, ludiparyatna@yahoo.com¹,

sap.sriasih@yahoo.com²}@undiksha.ac.id

KUUB

Tetilikan puniki matetujon nlatarang (1) soroh ungguhing basa Bali, (2) kaiwangan anggah-ungguhing basa Bali, (3) soroh anggah-anggah-ungguhing basa Bali sane pinih sering kaanggen ring novel

Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak. Tetilikan puniki ngangge palihan tetilik deskriptif-kualitatif.

Jejering ring tetilikan puniki inggih punika novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak Pikardin I Made Sugianto. Penandang tetilik ring tetilikan puniki inggih punika soroh anggah-ungguhing basa Bali, kaiwangan anggah-ungguhing basa Bali, soroh anggah-ungguhing basa Bali sane pinih sering kaanggen ring novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak. Kramaning mupulang data ring tetilikan puniki nganggen kramaning dokumentasi antuk teknik baca, simak lan catat.

Pikolih tetilikan punikinyantenang (1) soroh anggah-ungguhing basa Bali sane kaanggen ring novel

Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak, minakadi basa alus, basa madia, basa andap, lan basa

kasar. (2) kaiwangan anggah-ungguhing basa Bali ring novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah

Leak, manut ring 8 unsur panganggen basa inggih punika latar, peserta tutur, tujuan tutur, topik tutur, nada tutur, bentuk tutur, norma tutur, lan jenis tutur. (3) soroh anggah-ungguhing basa Bali sane pinih

sering kaanggen ring novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak, minakadi (1) basa andap akehnyane 433 paragraf, (2) basa madia akehnyane 40 paragraf, (3) basa kasar akehnyane 19

paragraf, (4) basa alus akehnyane 13 paragraf. Tetilikan puniki prasida ngicenin uger-uger ritatkala

makarya novel mabasa Bali.

Kruna jejaton: anggah-ungguhing basa Bali ring sajeroning novel. Abstrak

Penelitian ini bertujuan mendeskripsikan (1) jenis anggah-ungguhing bahasa Bali, (2) kesalahan anggah-ungguhing bahasa Bali, (3) jenis anggah-ungguhing bahasa Bali yang paling sering digunakan dalam novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak. Penelitian ini menggunakan metode penelitian deskriptif-kualitatif. Obyek penelitian dalam penelitian ini adalah novel Ratna

Tribanowati Leak Soleh Solah Leak karangan I Made Sugianto. Subyek penelitian dalm penelitian ini

adalah jenis ungguhing bahasa Bali, kesalahan ungguhing bahasa Bali, jenis anggah-ungguhing bahasa Bali yang paling sering digunakan dalam novel Ratna Tribanowati Leak Soleh

Solah Leak. Teknik pengumpulan data dalam penelitian ini menggunakan metode dokumentasi

dengan teknik baca, simak, dan catat.

Hasil dari penelitian ini menunjukan (1) jenis anggah-ungguhing basa Bali yang digunakan dalam novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak, diantaranya bahasa halus, bahasa madia, bahasa andap, dan bahasa kasar. (2) kesalahan anggah-ungguhing basa Bali dalam novel Ratna Tribanowati

Leak Soleh Solah Leak, menurut 8 unsur penggunaan bahasa yaitu latar, peserta tutur, tujuan tutur,

topic tutur, nada tutur,bentuk tutur, norma tutur, dan jenis tutur. (3) jenis anggah-ungguhing basa yang paling sering digunakan dalam novel Ratna Tribanowati Leak Soleh, Solah Leak, diantaranya (1) bahasa andap banyaknya 433 paragraf, (2) bahasa madia banyaknnya 40 paragraf, (3) bahasa kasar banyaknya 19 paragraf, (4) bahasa alus banyaknya 13 paragraf. Penelitian ini dapat memberikan pedoman membuat novel bahasa Bali.

(2)

Kata Kunci: anggah-ungguhing bahasa Bali dalam sebuah novel.

Abstract

This study aims to describe (1) the type of anggah-ungguhing Balinese language, (2) the error-ungguhing anggah Balinese language, (3) the type of anggah-error-ungguhing Balinese language most often used in novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak. This study uses descriptive qualitative research methods. Object of this research is the novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak essay I Made Sugianto. Preformance research subject of this study is the kind anggah-ungguhing Balinese language, error-ungguhing anggah Balinese language, type of anggah-ungguhing Balinese language is most often used in the novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak. Data collection techniques in this study using the technical documentation read, see, and record.

Results from this study indicate (1) the type of anggah-ungguhing Bali bases used in the novel Ratna

Tribanowati Leak Soleh Solah Leak, including subtle language, the language madia, andap language,

and coarse language. (2) false anggah-ungguhing Bali bases novel Ratna Tribanowati Leak Soleh

Solah Leak according to the 8 elements of language use that background, the participants said, the

purpose of speech, speech topic, tone said, shapes speech, speech norms, and the type of speech. (3) types of anggah-ungguhing bases are most often used in the novel Ratna Tribanowati Leak Soleh

Solah Leak, including (1) the language andap number of 433 paragraphs, (2) language madia number

off 40 paragraph, (3) coarse language many 19 paragraphs, (4) language alus number of 13 paragraphs. This study can provide guidelines for making novel Balinese language. Keywords: anggah-ungguhing Balinese language in a novel.

PURWAKA

Basa lan sastra inggih punika sinalih tunggil pah-pahan kebudayaan sane kaanggen jalaran ring kawentenan kahuripan para kramane. Kawentenan kahuripan kramane ring Bali saking dumun sampun rumaket ring kawentenan sastra. Punika prasida kacingak saking geginan nyastra para kramane, nelebin sastra Bali purwa miwah sastra Bali anyar. Indike puniki sampun kalaksanayang saking leluhur ipun, raris katami ngantos mangkin pinaka budaya sane kantun ajeg ring kawentenan kahuripan kramane ring Bali, lan sampun akeh panglimbaknyane. Nanging, nenten samian jadma uning napi malih midep ring napi sane kabaos nyastra, punika riantukan nenten samian jadma nelebin sane kabaos nyastra. Kriya sastra pinaka karya gancaran madue rasa utama pisan, riantukan dagingnyane boya ja carita saking pangawi kemanten, nanging kawangun saking reragragan pangawi rikala manggihin pikobet-pikobet ring pakraman lan katiwakang lintang basa ring sajeroning kriya sastra. Pinaka kriya seni ring kawentenannyane, nganggen basa pinaka jalaran rikalaning nguningayang parindikan idup miwah kahuripan sane wenten ring pakraman (Sutresna, 2006:

2). Saking penampen punika prasida karesepin kriya sastra pinaka kriya seni sane nguningayang kawentenan pikobet-pikobet kahuripan pakraman lintang basa. Kriya sastra punika ngutamayang indik pikobet-pikobet ring sajeroning kahuripan ring pakraman, utamannyane pikobet-pikobet sosial budaya, ekonomi, miwah politik. Kriya sastra sane nyihnayang indik kahuripan jadma ketahnyane nguningayang indik kahuripan sekala (realitas) sane dasarnyane marupa pupulan saking pamargin idup sekala miwah niskala pangawi. Sastra inggih punika kriya gancaran utawi tembang sane marupa reriptan awi-awian pangawi, raris kadasarin antuk pawangunan manah sane karasayang ring sajeroning kayun mawastu prasida ngametuang rasa lengut kadasarin antuk aspek basa lan aspek teges (Rosmawati, 2008: 7). Kriya sastra prasida metu, sangkaning pikolih saking reriptan lan dresta ring makudang-kudang kawentenan kahuripan pakraman ring Bali. Punika mawinan, pikolih kriya punika nenten wantah carita rerambangan pangawi kemanten, sakewanten wantah wangun lan reragragan pangawi ring sajeroning ngawedarang panampennyane. Kasusastraan Bali inggih punika pikolih pangawi sane kasurat nganggen

(3)

basa sane becik lan lengut (Gautama, 2007: 2). Wenten taler penampen saking Antara (2006: 1) sane nguningayang indik kasusastraan Bali inggih punika kriya tulis sane madaging ungguhan manah utawi kaweruhan sane lintang luwih, nganggen basa sane becik, miwah sane medal saking budi hredaya manusa taler kasurat nganggen basa Bali. Cutetnyane kasusastraan Bali inggih punika kriya sastra sane nyatuayang indik saparipolah krama Bali sane kasurat nganggen basa Bali sane lengut, lan medaging pitutur majeng ring sang sane ngwacen.

Silih sinunggil sastra Bali anyar inggih punika Novel. Novel inggih punika carita gancaran sane mawentuk sesuratan utawi kruna-kruna lan kawangun antuk wangun jeroning lan wangun jaba. Nurgiyantoro (1998: 15) maosang, novel pinaka karya sane madue kahanan sekala lan madaging aji psikologi sane ageng pisan. Kabaos sekala riantukan kayun pangawi puniki metu saking pamargin idup ring pakraman pangawi, selanturnyane karipta ring sajeroring kriya-kriyannyane tur prasida embas pikardi kriya sastra novel sane kaiusin olih kahuripan dresta budaya sane wenten ring krama. Punika taler sane lianan, minakadi psikologi lan cihna aspek kultur sane sareng ring sajeroning kriya sastra Bali anyar marupa novel lan mapaiketan sareng dresta kahuripan jadma Bali punika

Kawentenan pakraman ring Bali nenten lempas ring anggah-ungguhing basa utawi undag-undagan basa sane wenten lan sampun katami sue olih para kramane. Suparka (1993: 1) nguningayang manut dresta kawentenan parajanane ring Bali mawit saking makudang-kudang wangsa, inggih punika: wangsa brahmana, wangsa ksatria, wangsa wesia, lan sudra. Sangkaning wenten tri wangsa puniki raris pinaka wiwilan wenten basa kasar, madia lan alus. Indike puniki nganutang ring kawentenan rasa basa ring soang-soang undagan. Sastra lan basa banget pisan mapaiketan, riantukan karya sastra embas sangkaning kawentenan jadma ring kahuripannyane. Janten ring sajeroning kahuripan punika nenten lempas ring basa pinaka piranti mabebaosang sane utama

pisan, nyansan lengut basa ring bebaosane sareng sawitra nyansan lengut taler pasawitraannyane. Punika pateh sekadi basa ring kriya sastra, nyasan becik pangawi ngripta kriya sastra antuk nganutang basa sane kapanggihin ring kahuripan kramane, janten nyansan ngulanguning kriya sastrane punika kawacen olih pangwacen. Novel pinaka kriya sastra Bali anyar, karipta sangkaning kawentenan kahuripan para kramane ring pakraman antuk nguratiang kawentenan anggah-ungguhing basa lan kawentenan kahuripan kramane ring Bali.

Silih sinunggil karya sastra Bali anyar inggih punika Novel pakardi I Made Sugianto. Murda novel punika” Ratna Tribanowati, Leak Soleh, Solah Leak. Yadiastun kantun wimuda pisan, novel puniki becik pisan dagingnyane riantukan nenten lempas ring kawentenang budaya Baline. Novel Ratna Tribanowati Leak

Soleh Solah Leak puniki dahat

ngulangunin ring sajeroning basa basitannyane lan anggah-ungguhing basanyane. Yadiastun ngaranjing ring sastra Bali anyar, nanging dagingnyane tan lempas ring sastra Bali lawas, madaging sekar alit lan sekar agung makacihna dagingnyane tenget.

Ring indike puniki kasinahang malarapan antuk novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak I Made Sugianto, nyaritayang indik pidabdab wawidangan guna widya pangleakan, pamekas sang sane jati-jati sidi sakti ngagemin padewekannyane. Sampun sinah taler novel puniki madaging tatwa kadiatmikan sane patut taler kapakelingin mangda jati-jati sida ngaresepang pidabdabnyane. Kasinahang ring novel puniki Made Sugianto nganggen cihna basa sane lengut, marupa mantra, pupuh, lan anggah-ungguhing basa sane akeh pisan mawinan patut pisan katureksain, duaning rikalaning ngwangun rasa kaulangunan punika akeh nganggen anggah-ungguhing basa. Duaning asapunika panilik kadaut manahnyane jagi ngalaksanayang tetilikan ring novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak I Made Sugianto lan nureksain anggah-ungguhing basa ring sajeroning novel puniki.

(4)

Malarapan antuk indike punika panilik ngambil jejering nureksain indik anggah-ungguhing basa Bali ring novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak pakardin I Made Sugianto. Manut sekadi punika, panilik nglaksanayang tetilikan sane mamurda “Tureksa Anggah Ungguhing Basa Ring Novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak Pikardin I Made Sugianto”.

Manut saking dadalan pikobet sane sampun katlatarang ring arep prasida kacutetang tigang pikobet sekadi puniki: (1) Napi soroh anggah-ungguhing basa sane kaanggen ring novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak Pikardin I Made Sugianto puniki?, (2) napi manten kaiwangan anggah-ungguhing basa sane kanggen ring novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak Pikardin I Made Sugianto puniki?, (3) napi soroh anggah-ungguhing basa sane pinih sering kaanggen ring novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak Pikardin I Made Sugianto puniki?. Taler wenten tetujon saking tetilikan puniki, minakadi: (1) Mangda prasida nlatarang soroh anggah-angguhing basa sane kaanggen ring novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak Pikardin I Made Sugianto puniki, (2) Mangda prasida nlatarang kaiwangan anggah-ungguhing basa sane kanggen ring novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak Pikardin I Made Sugianto puniki, (3) Mangda prasida nlatarang soroh anggah-ungguhing basa sane pinih sering kaanggen ring novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak Pikardin I Made Sugianto puniki.

KRAMANING TETILIK

Kramaning tetilik inggih punika cara lan kramaning sane kalaksanayang utawi parilaksana sane kaanggen ring tetilik. Manut Sugiyono (2006: 1) kramaning tetilik pinaka cara ilmiah sane kaanggen ngamolihang data manut tetujon lan kawigunan tetilik. Tetilik punika kalaksanayang nganutin tata cara sane manut, mangda prasida nyawis pikobet-pikobet sane sampun kacumawisang. Kramaning sane kaanggen ring tetilik puniki inggih punika: (1) Palihan tetilik, (2)

Jejering lan penandang tetilik, (3) Mupulang data, (4) Piranti tetilik, lan (5) Data tureksa.

Palihan sane kaanggen ring tetilikan puniki inggih punika palihan tetilik deskriptif Kualitatif. Tetilikan deskriptif kualitatif puniki kaanggen sumangdane ritatkala ngamargiang tetilikan prasida ngamolihang data sane patut, becik, lan manut sekadi kasujatian data sane katilikin. Data ring tetilikan puniki marupa anggah-ungguhing basa sane wenten ring novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak. Data punika jagi katilikain nganggen palihan tetilik deskriptif kualitatif, data sane kapolihang punika jagi katlatarang nganggen basa sane lengut lan prasida karesepang.

Arikunto (2007: 82) maosang teges jejering tetilik inggih punika jadma, piranti utawi genah data variabel sane wenten ring pikobet Jejering ring tetilik puniki inggih punika novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak Pikardin I Made Sugianto. Penandang tetilik pinaka indik sane jagi kaselehin ring tetilik puniki. penandang ring tetilik puniki inggih punika: (1) kawentenan soroh anggah-ungguhing basa Bali sane kaanggen novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak Pikardin I Made Sugianto. (2) kaiwangan anggah-ungguhing basa Bali sane kaanggen ring novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak Pikardin I Made Sugianto. (3) soroh rasa basa anggah-ungguhing basa Bali sane pinih makeh kaanggen ring novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak Pikardin I Made Sugianto.

Kramaning mupulang data matetujon mangda prasida ngamolihang data sane kaaptiang. Yening panilik nenten uning ring kramaning mupulang data, jaten panilik nenten ngamolihang data pinaka daging standar data sane katetepang (Sugiyono, 2006: 45). Ring tetilikan puniki nganggen kramaning dokumentasi antuk teknik Baca, Simak, Catat ring sajeroning mupulang data. Kramaning dokumentasi inggih punika data sane ngeninin indik variabel sane marupa sesuratan, transkrip, buku, surat kabar, majalah, agenda msl (Arikunto, 2007: 125). Dokumen sane kaselehin ring tetilikan puniki marupa

(5)

novel Ratna Tribanowai Leak Soleh Solah

Leak pikardin I Made Sugianto.

Dadosnyane ring tetilikan puniki sane kapertama kalaksanayang inggih punika nyelehin novel Ratna Tribanowati Leak

Soleh Solah Leak antuk pidabdab

ngwacen, ngresepang lan nyatet data sane marupa anggah-ungguhing basa ring novel sane katilikin ring piranti tetilik (kartu data).

Piranti sane kaanggen ring tetilikan puniki marupa kartu data. Kartu data puniki kaanggen nyurat kawentenan anggah-ungguhing basa Bali sane wenten ring Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak pikardin I Made Sugianto antuk nilikin kawentenan anggah-ungguhing basa, kaiwangan anggah-ungguhing basa lan anggah-ungguhing basa sane pinih sering kaanggen.

Data sane sampun kapolihang salanturnyane kapupulang lan kaolah nganggen metode deskriptif kualitatif. Data punika jagi kawentuk lan katelatarang nganggen basa sane becik lan prasida karesepang. Teknik seseleh data sane kaanggen mangda manut ring data sane kapupulang lan manut ring tetujon sane jagi kapolihang. Teknik analisis punika kakepah dados patpat pakaryan inggih punika: (1) mastikayang data, (2) nyorohang data, (3) nyajiang data,lan (4) tetingkesan.

PIKOLIH MIWAH TETEPASAN

Tetilik sane sampun kapolihang ring tetilik puniki pacang katelatarang. Tetilik puniki kalaksanayang nganggen patpat pahan parilaksana. Pahan sane kapertama ngwacen data nglantur ka klasifikasi manut soroh anggah-ungguhing basa Bali ring novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak pikardin I Made Sugianto. Pahan salanturnyane pahan deskripsi data, data sane sampun kapolihang pacang katelatarang nganggen basa lan sesuratan sane trepti, pinaka pahan sane kaping untat punika nyutetang. Data sane kapolihang ring tetilik puniki nganinin indik (1) kawentenan soroh anggah-ungguhing basa Bali sane kaanggen ring novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak pikardin I Made Sugianto,(2) kaiwangan anggah-ungguhing basa Bali sane

kaanggen ring novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak pikardin I Made Sugianto, lan (3) soroh rasa basa sane pinih makeh kaanggen ring novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak pikardin I Made Sugianto. Pahan anggah-ungguhing basa punika sane kaanggen panutan manut Medra miwah sawitrannyane (2003: 8-14)

Mangda prasida uning basa Bali sane kaanggen ring daging cakepan novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak Pikardin I Made Sugianto, tetilik ngwacen novel punika nglantur kasurat manut paletan ring soang-soang paragraf. Nanging, sadurung punika panilik sampun makarya piranti tetilik sane mawasta kartu data. Kartu data punika pinaka srana sane jagi kaanggen nyelehin lan ngerereh sane dados bantang pikobet ring tetilikan, minakadi: (1) kawentenan soroh anggah-ungguhing basa Bali sane kaanggen novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak Pikardin I Made Sugianto. (2) kaiwangan anggah-ungguhing basa Bali sane kaanggen ring novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak Pikardin I Made Sugianto. (3) soroh rasa basa anggah-ungguhing basa Bali sane pinih makeh kaanggen ring novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak Pikardin I Made Sugianto. Ring kartu data punika raris kaselehin manut paletan 1 – 21 lan kasurat ring kartu data marupa paragraf ring soang-soang paletan.

Anggah-ungguhing basa Bali sane kaanggen ring novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak Pikardin I Made Sugianto, inggih punika basa alus (lengkara alus singgih lan lengkara alus sor), basa madia (lengkara alus madia), basa andap (lengkara andap), basa kasar (lengkara kasar). Pikolih ring tetilik indik anggah-ungguhing basa Bali sane kapolihang luir ipun:

1) Basa Alus

Basa alus inggih punika basa sane kawangun olih lengkara alus singgih lan lengkara alus sor. Basa alus ring novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak pikardin I Made Sugianto prasida kacingakin ring makudang-kudang paletan

(6)

sane marupa paragraf sekadi ring sor puniki:

Palet 7, paragraf (9,11,15,17,32)

“Ampura Gusti Prabu, titiang panyeroan tambet. Kasepang titiang ngaturang sembah, ampurayang sikian titian panyeroan tambet,” atur Neneng Darowati maring gusti prabu.

“Ampurayang titiang Gusti Prabu, riantukan ageng dosan titiange durus tibakang titiang pamidanda”.

“Ampurayang Gusti Prabu, mangda titiang tan langgah langgana ring cokor I Ratu, titiang wantah panyeroan”, atur Neneng Darowati.

“Titiang takut wenten anak nyingakin, napi malih Ida Permaisuri nyuryanin santukan niki ring Taman Sari”, atur Neneng Darowati.

“Gusti Prabu, titiang masumpah jagi ngwalesang sedan i ratu. Ngawit mangkin titiang jagi melajah ngleak, yen sampun galah titiang jagi nempahang brangti jagi mademang Prabu Semut Ireng”.

Puniki pinaka imba basa alus ane kapolihang ring sajeroning novel Ratna Tribanowati Leak Soleh, Solah Leak. Kasorohang basa alus riantukan ring kawentenan pabligbagan punika kacritayang panyeroan Neneng Darowati matur ring I Gusti Prabhu Kencana Wunggu. Ring sajeroning anggah -ungguhing basa Bali, ritatkala mabebaosan ring sang sane wangsanyane duuran, patut pisan nganggen basa alus pinaka cihna bakti. 2) Basa Madia

Basa madia inggih punika basa sane kawangun olih lengkara alus madia (kruna alus madia, kruna alus mider, kruna mider lan kruna andap). Basa madia ring novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak pikardin I Made Sugianto kacingakin ring sor puniki manut paletan lan paragraf. Palet 8, paragraf (2, 6, 7, 13, 14, 18) “Bli Brajamusti, tiang mangkin ngetut uri ka Desa Bajera. Nyak apa nyak sing orahanga teken timpal beline tiang tusing rungu. Tiang sing mekirig atapak ngetohin tresnane. Yadiastun kasamabat luh jalir, yadiastun sambatange sundel tiang sing

kenken, tiang sing rungu. Bli suba mapuri di atin tiange,”ucap Ratna Tribanowati di ati.

“Niki desa Pamedilan. Jegeg majalan ngajanang buin bedik lakar nepukin desa Cakra lan Senapan. Dajan desa Senapan mara adane desa Bajera,” ucap nake lingsir.

“Suksma Ni. Mirib kari joh genah desa Bajerane punika?”

“Ten, uling deriki sawatara ada telung kilo ngajanang. Jegeg saking napi tumben dadosng nyingakin?”

“Tiang saking Desa Marabaya, Ni. Desan tiange dauh tukad lan dauh alas Adenge”

“Oh desa Marabaya. Dadong ngelah guru uling ditu. Nawang cening Men Giro? Nika gurun tiange”

“Nika Memen tiange Ni,” saut Ratna Tribanowati

“Ten Ni, benjangan tiang simpang. Pang ten enggalan sanja, tiang mapamit dumun jagi ka desa Bajera.

”Swastiastu bli, ampura tiang ngulgul. Tiang jagi metaken, patut niki desa Bajera?”

“Ngih, niki desa Bajera. Jagi Ngrereh sira?

‘Tiang jagi kaumahne Brajamusti, kari joh genahe uling deriki?”

“Oh paek, uling deriki nganginang buin bedik. Buin jep nepukin peteluan lantas ngajanang. Sampunang nganginang nika margi ka Setra Gandamayu. Di peteluane ngajanang sawatara satus meter, umahne nomor pat uli kelod. Ada ja umah luwih maprada, dajan totonan umahne. Asane ada ia dijumhne, tumben ia selidan uli maboros” saut anak terunane ento.

“Suksma ngihh” wales Ratna Tribanowati.

“Dewiiiiii?”

“Ten bli, tiang Ratna Tribanowati,” “Oh dewi, tiang ngipi apa engeken ne?” “ Bli tiang mai ngetut tresnane. Tiang dot mapuri di atin beline. Ngudiang tunian bli mlaibin tiang?”

“Saking napi gek?sampun tuni deriki?patakon bapane Brajamusti

“ Tiang wau Pa. Tiang saking Desa Marabaya, adan tiange Ratna Tribanowati”

(7)

“ Oh, uling desa marabaya, men sira dadine ngalah anak cerike?”

3) Basa Andap

Basa andap inggih punika basa sane kawangun olih lengkara andap (kruna andap lan kruna mider). Basa andap ring novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak prasida kacingakin Bebaosannyane sakadi ring sor puniki:

Palet 6, paragraf (2,4)

Yadistun suba nawang memene melajahin ilmu pangleakan tetujone luwih, Ratna Tribanowati tetep sebet. Ulian Kapisunayang timpal, memene kasengguh ngiwa. Yen pangangken memene cetik lan teluh ane mekada di desa-desa grubug tusing ade len pegaen timpal-timpalne ane patuh bisa ngleak nanging nyalanang pangiwa. Memene ane las mapitulung ngubadin kramane nganti seger oger kajati mula lantas kapisunayang, “yen sing ane ngae sakite ngubadin, dija ya nyidang nyegerang nganti kajatimula”.

Kapisunayang, memene kasepekang, kutang banjar. Krama banjare mase aruh-aruhina apang ngelidin yen nyidang apang tusing nganti ngomong ajak memene. Tusing memene dogen ane musuhine teken krama banjare. Ia ane tusing nawang ida-idu mase kasepekang. Ulian kapisunayang anak iri, makada kayang jani ia tonden ngelah kurenan sawireh terunane sing bani paek. Para terunane jejeh teken memene ane kapisunayang ngelarang ajian pangiwa. Keto mase takut kasepekang sawireh kramane nyungkemin awig-awig, asing-asing krama sane ketara ngomong apabuin nglalinin Men Giro ka pondokne pacang kutang banjar.

Puniki soroh bebaosan ring sajeroning novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak sane ngeranjing ring basa andap. Manut anggah-ungguhing basa Bali basa andap puniki kaanggen ring kaluarga, utawi ring pakaraman sane wangsannyane pateh. Sekadi ring bebaosan ring duur puniki bebaosan Men Giro sareng pianaknyane Ratna Tribanowati.

4) Basa Kasar

Basa kasar inggih punika basa sane kawangun olih lengkara kasar (kruna andap, kruna kasar, lan kruna mider). Basa kasar ring novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak Pikardin I Made Sugianto bebaosannyane ring Soang-soang paletan lan paragraf sakadi ring sor puniki:

Palet 9, paragraf (1,5,7,10,20 )

“Ih, pantesan nyai wanen nganggurin pianak icange mai. Dong nyai pianak ratun leake, yen memenne lele pasti tusing memanakan jeleg, yeh cacapan mula ulungne tusing joh. Cutetne icang sing ngemaang pianak icange matunangan ajak nyai, mapan nyai pianak leak. Luwungan nyai jani mulih, bandingang icang nundung nyai uling dini!” ucap bapane Brajamusti.

“Ih nyai Ratna Tribanowati, diolas magedi nyai uling dini. Mirib pengasih-asih nyaine suba nelusup, nganti pianak icange ngucapang tresna kapining nyai. Megedi jani, yen sing keto kal gedigang kulkul bulus!”.

“Beh nyai mai ngedengang karirihan. Yen memenne bias ngleak, pianakne mase leak. Megedi nyai uling dini!”.

“Nah dueg ban iba mapeta. Kewala wake sing suka ngelah mantu leak, ngelah warang bias ngleak. Mulihang iban nyaine!.

“We pianak leak, ngudiang enu dini. Sakti sajan nyai? We nyama banjar ajak makejang lan ngrenyem anak bajange ene. Ia tusing ada len pianakne Men Giro, inan sakti, inan desti di desa Marabaya. Lan tegul, tunjel dadiang caru apang tusing ada leak ngusak-asik di desa iragane!”.

Punika silih sinunggil imba bebaosan nganggen basa kasar ring daging novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak. Basa kasar ring bebaosan baduur nyaritayang indik krama desa Bajera sane kalintang gedeng ring kawentenan Men Giro sane sampun ngarya gering ring Desa Bajera. Basa kasar patut kaanggen ring kawentenan manahe gedeg utawi brangti.

Kaiwangan anggah-ungguhing basa Bali sane kaanggen ring novel Ratna

(8)

Tribanowati Leak Soleh Solah Leak Pikardin I Made Sugianto inggih punika kaiwangan pangangge basa ritatkala mabebaosan majeng ring sang sane patut iraga singgihang sakadi rerama taler sang pemucuk jagat. Kaiwangan puniki kapanggihin krana nenten manut ring panganggen basa (latar, peserta tutur, tujuan tutur, topik tutur, nada tutur, bentuk tutur, norma tutur, lan jenis tutur) sane kaanggen ring bebaosannyane punika. Kaiwangannyane punika prasida kacingakin ring bebaosan Ratna Tribanowati lan Ketut Brajamusti rikala matemu ring taman.

Kaiwangan ritatkala mabebaosan punika kakranayang olih nenten manutnyane basa sane kaanggen majeng sang sane kaajak mabebaosan utawi basa sane kaanggen nenten manut kaanggen mabebaosan majeng sang sane patut iraga singgihang. Lianan ring punika kaiwangan mabebaosan masih prasida kakranayang olih nentennyane nguratiang panganggen basa lan anggah-ungguhing basa Bali sane kaanggen mabebaosan. Panganggen basa sane patut iraga uratiang ritatkala mabebaosan inggih punika latar, peserta tutur, tujuan tutur, topik tutur, nada tutur, bentuk tutur, norma

tutur, lan jenis tutur. Kaiwangan

mabebaosan sane kapanggihing ring Novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak punika nenten nguratiang panganggen basa ritatkala mabebaosan. Sakadi bebaosannyane Brajamusti sareng Ratna Tribanowati punika wenten sane nenten nguratiang 8 unsur panganggen basa punika. Imba bebaosannyane sakadi ring sor puniki.

Bebaosan Brajamusti:

“Titiang ane ngemalunin metakon, petakon tiange durung jerone nyawis. Sapasira sujatine ragane, napike widyadari napi dewi tedun saking kahyangan. Nembe titiang manggihing anak jegeg ring sisin alase, praragaan malih, manawi ragane widyadari?”

“Inggih men ten kayun nyawis petakon titiange, ten engken. Dumadak ragane tusing widyadari kolok,” ucap i juru boros tur megedi.

“Inggih men sing nyak mapuri di keneh tiange, tiang mulih!” ucap Ketut Brajamusti.

(Palet 7, Paragaraf 4,6, 13)

Bebaosan puniki kalaksanayang ring taman ring tengah alase ritatkala Ketut Brajamusti manggihin anak istri ring tamanne inggih punika Ratna Tribanowati. Bebaosan Ketut Brajamusti lan Ratna Tribanowati yening kaselehin saking panganggen basa punika rumasuk kaiwangan santukan nenten nguratiang norma tutur (Genre). Norma tutur inggih punika uger-uger sane patut kauratiang rikala mabebaosan, puniki mapaiketan sareng tata cara mataken, nyawis, miwah sane lianan. Ritatkala ngwedarang baos pastika nguratiang uger-uger mabebaosan majeng sira lan katuju ring sira bebaosannyane punika mangda nenten majeng ring jadma wawu kauningin basa sane kaanggen kirang anut ring sajeroning anggah-ungguhing basa. Ketut Brajamusti sepatutnyane nganggen basa alus ring Ratna Tribanowati riantukan ipun sareng kalih wawu matemu lan durung masawitra rumaket. Kawentenan puniki sane nasarin bebaosannyane punika kabaosang iwang. Brajamusti :

“Titiang ane ngemalunin metakon, petakon tiange durung jerone nyawis. Sapasira sujatine ragane, napike widyadari napi dewi tedun saking kahyangan. Nembe titiang manggihing anak jegeg ring sisin alase, praragaan malih, manawi ragane widyadari?”

“Inggih men ten kayun nyawis petakon titiange, ten engken. Dumadak ragane tusing widyadari kolok,” ucap i juru boros tur megedi.

“Inggih men sing nyak mapuri di keneh tiange, tiang mulih!” ucap Ketut Brajamusti.

(Palet 7, Paragraf 4,6,13)

Bebaosan puniki kalaksanayang ring taman ring tengah alase. Bebaosan Ketut brajamusti yening selehin sepatutnyane nganggen basa alus ring jadma sane durung kauningin mangda nganutin ring sajeroning uger-uger sane patut kauratiang rikala mebaosan. Ketut Brajamusti yening kaselehin saking

(9)

panganggen basa punika rumasuk kaiwangan santukan nenten nguratiang Norma Tutur (Norms). Norma Tutur mapaiketan sareng uger-uger sane patut kauratiang rikala mabebaosan, puniki mapaiketan sareng tata cara mataken, nyawis, miwah sane lianan. Tata cara metaken ring jadma sane durung kauningin sepatutnyane nganggen basa sane becik lan nganutin ring anggah-ungguhing basa Bali. Kawentenan puniki sane nasarin bebaosannyane punika kabaosang iwang.

Parindikan kaiwangan anggah-ungguhing basa Bali ring daging bebaosan Novel punika kaselehin saking 8 unsur panganggen basa (latar, peserta tutur, tujuan tutur, topik tutur, nada tutur, bentuk tutur, norma tutur, lan jenis tutur). Ring daging bebaosan Novel Ratna Tribanowati Leak Soleh, Solah Leak punika wenten makudang-kudang bebaosan sane nenten nginutin 8 unsur panganggen basa sakadi bebaosan Ketut Brajamusti sareng Ratna Tribanowati, Men Blego sareng Ratna Tribanowati punika rumasuk kaiwangan

Norma Tutur (Norms), yadiastun

kacingakin ring bebaosan makekalih punika samput manut, sakewanten kruna-kruna sane nenten nganggen basa alus ring bebaosan punika. Punika manut sakadi panampen Hymes (ring Abdul Chaer 2003: 63-64).

Rasa basa sane pinih makeh kaanggen ring bebaosan novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak Pikardin I Made Sugianto kapertama basa andap sane kaanggen nyaritayang daging carita ring novel saking palet kapertama ngantos paletan slikur, basa andap taler kanggen ring sajeroning pragina mabebaosan, inggih punika: bebaosan Men Giro lan Ratna Tribanowati, bebaosan anak bajang ring tukade, bebaosan juru boros Brajamusti lan Wayan, bebaosan Men Blego lan Ratna Tribanowati, bebaosan krama desa Bajera, bebaosan sisian Men Giro, bebaosan kelian adat lan prajuru desa, bebaosan prajuru desa lan Jero Dasaran, bebaosan prajuru desa lan bapa Samar Gantang, bebaosan prajuru desa lan Ketut Brajamusti lan pan Brajamusti. Kaping kalih basa madia sane kaanggen

mabebaosan olih Men Giro lan Ratna Tribanowati, Ratna Tribanowati lan Ketut Brajamusti, Ratna Tribanowati lan Men Blego, Men Blego lan Men Giro, Ratna Tribanowati lan Pan Brajamusti, Krama Desa Lan Men Giro, Prajuru Adat lan Bapa Samargantang. Kaping tiga basa kasar sane kaanggen mabebaosan olih Ketut Brajamusti lan Wayan, Ratna Tribanowati lan Wayan, Pan Brajamusti lan lan Ratna Tribanowati, Krama Desa Bajera lan Ratna Tribanowati, Pan Brajamusti lan Men Giro, Leak kedi lan leak sumambuh. Kaping patpat basa Alus sane kaanggen mabebaosan Neneng Darowati lan Gusti Prabu Kencana Wungu, Nini Raga Runting lan Men Giro, Men Giro lan Brahmana Anom, Men Giro lan Krama Desa. Samian bebaosannyane

punika manut kawentenan

bebaosannyane lan sang sane kairing mabebaosan

.

PAMICUTET

Manut ring pikolih lan tetepasan sane sampun katelatarang ring adyaya IV, prasida katingkesan sakadi puniki. Daging novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah

Leak manut teori Medra miwah

sawitrannyane (2003: 13) sane kaanggen nilikin Novel Ratna Tribanowati, Leak Soleh Solah Leak puniki inggih punika nganggen makudang-kudang soroh anggah-ungguhing basa Bali. Anggah-ungguhing basa Bali sane kaanggen ring novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak Pikardin I Made Sugianto, inggih punika basa alus (lengkara alus singgih lan lengkara alus sor), basa madia (lengkara alus madia), basa andap (lengkara andap), basa kasar (lengkara kasar).

Kaiwangan ritatkala mabebaosan punika kakranayang olih nenten manutnyane basa sane kaanggen majeng sang sane kaajak mabebaosan utawi basa sane kaanggen nenten manut kaanggen mabebaosan majeng sang sane patut iraga singgihang. Lianan ring punika kaiwangan mabebaosan masih prasida kakranayang olih nentennyane nguratiang panganggen basa lan anggah-ungguhing basa Bali sane kaanggen mabebaosan. Panganggen basa sane patut iraga

(10)

uratiang ritatkala mabebaosan inggih punika latar, peserta tutur, tujuan tutur, topik tutur, nada tutur, bentuk tutur, norma tutur, lan jenis tutur Hymes (ring Abdul Chaer 2003: 63-64). Kaiwangan mabebaosan sane kapanggihing ring Novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak punika nenten nguratiang panganggen basa ritatkala mabebaosan.

Soroh rasa basa anggah-ungguhing basa Bali sane pinih makeh kaanggen ring novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak Pikardin I Made Sugianto saking palet kapertama ngantos palet kaping ungkur ring paragraf inggih punika (1) basa andap akeh 433 paragraf, (2) basa madia akehnyane 40 paragraf, (3) basa kasar akehnyane 19 paragraf, (4) basa alus akehnyane 13 paragraf.

Rasa basa sane pinih makeh kaanggen ring bebaosan novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak Pikardin I Made Sugianto kapertama basa andap sane kaanggen nyaritayang daging carita ring novel saking palet kapertama ngantos paletan slikur, basa andap taler kanggen ring sajeroning pragina mabebaosan, inggih punika: bebaosan Men Giro lan Ratna Tribanowati, bebaosan anak bajang ring tukade, bebaosan juru boros Brajamusti lan Wayan, bebaosan Men Blego lan Ratna Tribanowati, bebaosan krama desa Bajera, bebaosan sisian Men Giro, bebaosan kelian adat lan prajuru desa, bebaosan prajuru desa lan Jero Dasaran, bebaosan prajuru desa lan bapa Samar Gantang, bebaosan prajuru desa lan Ketut Brajamusti lan pan Brajamusti. Kaping kalih basa madia sane kaanggen mabebaosan olih Men Giro lan Ratna Tribanowati, Ratna Tribanowati lan Ketut Brajamusti, Ratna Tribanowati lan Men Blego, Men Blego lan Men Giro, Ratna Tribanowati lan Pan Brajamusti, Krama Desa Lan Men Giro, Prajuru Adat lan Bapa Samargantang. Kaping tiga basa kasar sane kaanggen mabebaosan olih Ketut Brajamusti lan Wayan, Ratna Tribanowati lan Wayan, Pan Brajamusti lan lan Ratna Tribanowati, Krama Desa Bajera lan Ratna Tribanowati, Pan Brajamusti lan Men Giro, Leak kedi lan leak sumambuh. Kaping patpat basa Alus

sane kaanggen mabebaosan Neneng Darowati lan Gusti Prabu Kencana Wungu, Nini Raga Runting lan Men Giro, Men Giro lan Brahmana Anom, Men Giro lan Krama Desa. Samian bebaosannyane

punika manut kawentenan

bebaosannyane lan sang sane kairing mabebaosan. Novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak puniki nyaritayang indik krama ring pedesaan, dadosnyane kawentenan daging novel puniki pinih makeh nganggen Basa Andap ring dagingnyane.

PITEKET

Manut sane kapolihang ring tetilik puniki, wenten piteket sane jagi kasobyahang majeng ring:

a. Pawacen, pikolih tetilik puniki mangda prasida kaanggen sesuluh indik anggah-ungguhing basa sane kaanggen manut kawigunannyane rikala mabebaosan.

b. Pangawi, pikolih tetilikan puniki mangda prasida ngicenin pratiwimba majeng ring pangawi anggen mecikang daging novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak puniki santukan kari akeh kapanggihin kaiwangan-kaiwangan ring daging bebaosan drama puniki.

c. Tetilik sane lianan, tetilik puniki wantah nilikin indik kawentenan anggah-ungguhing basa ring daging novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak, sane patut katilikin malih punika nganinin indik maka sami anggah-ungguhing basa Bali lan panganggennyane ring wewidangan novel mabasa Bali sane tiosan.

Kapustakaan

Antara, Gusti Putu. 2006. Teori-Apresiasi Sastra Bali Anyar. Singaraja. Undiksha.

Arikunto, Suharsimi. 2007. Prosedur penelitian sastra penelitian praktik. Jakarta: Rineka Cipta.

Chaer, Abdul. 2003. Linguistik Umum. Jakarta: PT RINEKA CIPTA.

(11)

Gautama, Wayan Budha. 2007. Kasusastraan Bali Cakepan Panutun Mlajahin

Kasusastraan Bali. Gianyar: Paramita

Medra, dkk.2003. Imba Mabebaosan Nganggen Bahasa Bali. Denpasar: Dinas

Kebudayaan Provinsi Bali. Nurgiyantoro, Burhan. 2005. Teori

Pengkajian Fiksi. Yogyakarta: Gadjah Mada University Press.

Rosmawati R. 2008. Struktur Lisan Melayu Serdang.Jakarta: Depdikbud.

Sugianto, I Made. 2014. Novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah

Leak. Tabanan: Pustaka Ekspresi.

Sugiyono. 2006. Metode Penelitian Pendidikan (Pendekatan Kuntitatif, Kualitatif, dan R&B).Bandung: Alfabeta. Suparka, I Wayan. 1993. Tata Basa

Bali Anyar. Denpasar: Pt. Upada Sastra.

Sutresna, Ida Bagus. 2006. Prosa Fiksi. Singaraja: UNDIKSHA.

Referensi

Dokumen terkait

Langkah selanjutnya yaitu melakukan pengolahan terhadap data pasang surut yang akan digunakan untuk acuan koreksi pasut.. Adapun data pasut acuan yang digunakan untuk koreksi

Beban-beban yang dipikul oleh trekstang yaitu beban-beban yang sejajar bidang atap, maka gaya yang bekerja adalah

Usaha Syariah berdasarkan Kota/Kabupaten (Financing, Depositor Funds and percentage of FDR - Islamic Commercial Bank and Islamic Business Unit based

Dalam pembahasan kali ini lebih difokuskan pada analisa kekuatan struktur dari FPSO sevan marine yang outputnya berupa hasil tegangan maksimum yang diperoleh

Sumodiningrat (1999) membagi kemiskinan menjadi tiga kategori, yaitu 1) Kemiskinan absolut (pendapatan di bawah garis kemiskinan dan tidak dapat memenuhi kebutuhan

Produktivitas kerja adalah tingkah laku kerja karyawan yang dipengaruhi oleh pola disiplin kerja, tingkat absensi dan disiplin kerja yang ada pada perusahaan,

Kenyataannya tidak ada satu pun ayat dalam Al-Qur’an yang mendukung hukuman mati sebagai ganjaran terhadap kemurtadan.. Dukungan-dukungan terhadap hukuman demikian biasanya

Setelah di tabulasikan dan di rata-rata ternyata dua indikator tersebut memiliki nilai rata-rata yang tinggi yaitu 3,6 itu menunjukkan bahwa motivasi belajar siswa