BAB II. LANDASAN TEORI A.

BAB II. LANDASAN TEORI A. Tinjauan Pustaka 1. Konsep Dasar Pemberdayaan

Untuk memahami konsep pemberdayaan (empowerment) secara tepat dan jernih memerlukan upaya pemahaman latar belakang kontekstual yang melahirkannya. Konsep tersebut telah begitu meluas diterima dan dipergunakan, mungkin dengan pengertian dan persepsi yang berbeda satu dengan yang lain. Penerimaan dan pemakaian konsep tersebut secara kritikal tentunya meminta kita mengadakan telaah yang sifatnya mendasar. Kenneth (1995), pemberdayaan sering disebut sebagai konstruksi secara psikologis untuk membimbing masyarakat dan relatif sedikit orang yang memahami tentang hal ini.

Konsep empowerment dipandang sebagai bagian atau sejiwa dengan aliran-aliran paruh kedua abad 20 yang banyak dikenal sebagai aliran Posmodernisme dengan titik berat sikap dan orientasinya adalah anti sistem, anti struktur dan anti determinisme. Memahami gerakan pemikiran baru tersebut akan sejalan dengan menelaah lahirnya Eropa Modern sebagai reaksi terhadap pemikiran, tata masyarakat dan tata budaya sebelumnya (abad pertengahan). Pemberdayaan Masyarakat adalah sebuah konsep pembangunan ekonomi yang merangkum nilai-nilai sosial. KKoonnsseepp iinnii m meenncceerrmmiinnkkaannppaarraaddiiggmmaappeemmbbaanngguunnaannyyaannggbbeerrssiiffaatt::((11))PePeooppllee CeCenntteerreedd,, ( (22)) PaParrttiicciippaattoorryy,, (3(3)) EEmmppoowweerriinngg ddaann ((44)) SSuussttaaiinnaabbllee ((CChhaammbbeerrss,,11999955)).. P Peemmbbeerrddaayyaaaannaaddaallaahhuuppaayyaauunnttuukkmmeennggeemmbbaannggkkaannppootteennssiiddaannddaayyaa m maassyyaarraakkaattddeennggaannmmeennddoorroonnggddaannmmeemmbbaannggkkiittkkaannkkeessaaddaarraannaakkaannppootteennssii y yaannggddiimmiilliikkiinnyyaasseerrttaabbeerruuppaayyaauunnttuukkmmeennggeemmbbaannggkkaannnnyyaa.. Pemberdayaan bukan hanya meliputi penguatan individu anggota masyarakat, tetapi juga pranata-pranatanya. Misal: menawarkan nilai-nilai budaya, seperti: kerja keras, hemat, keterbukaan, dan tanggungjawab (Isbandi.2001).

Dengan demikian dapat dinyatakan bahwa pemberdayaan adalah sebuah proses dan tujuan. Seebbaaggaaii pprroosseess,, ppeemmbbeerrddaayyaaaann aaddaallaahh s

seerraannggkkaaiiaann kkeeggiiaattaann uunnttuukk mmeemmppeerrkkuuaatt kkeebbeerrddaayyaaaann kkeelloommppookk ddaallaamm m

k keetteerrttiinnggggaallaann,, kkeemmiisskkiinnaann,, kkeebbooddoohhaann ddaannllaaiinn--llaaiinn.. SSeebbaaggaaii ttuujjuuaann,, mmaakkaa p peemmbbeerrddaayyaaaann mmeennuunnjjuukk ppaaddaa kkeeaaddaaaann aattaauu hhaassiill yyaanngg iinnggiinn ddiiccaappaaii oolleehh s seebbuuaahh ppeerruubbaahhaann ssoossiiaall:: yyaaiittuu mmaassyyaarraakkaatt yyaanngg bbeerrddaayyaa,, mmeemmiilliikkii k keekkuuaassaaaannaattaauummeemmppuunnyyaaiippeennggeettaahhuuaannddaannkkeemmaammppuuaannddaallaammmmeemmeennuuhhii k keebbuuttuuhhaann hhiidduuppnnyyaa bbaaiikk yyaanngg bbeerrssiiffaatt ffiissiikk,, eekkoonnoommii,, ssoossiiaall mmaauuppuunn l liinnggkkuunnggaann.. PPeennggeerrttiiaann ppeemmbbeerrddaayyaaaann sseebbaaggaaii ttuujjuuaann sseerriinnggkkaallii ddiigguunnaakkaann s seebbaaggaaiiiinnddiikkaattoorrkkeebbeerrhhaassiillaannppeemmbbeerrddaayyaaaannsseebbaaggaaiisseebbuuaahhpprroosseess.. 2 2.. PPeennddeekkaattaann dadann SSttrraatteeggii PPeemmbbeerrddaayyaaaann KKeelloommppookk

Soetomo (2006), pemberdayaan memuat dua pengertian kunci, yakni kekuasaan dan kelompok lemah. Kekuasaan di sini diartikan bukan hanya menyangkut kekuasaan politik dalam arti sempit, melainkan kekuasaan atau penguasaan klien atau target group, atas:

1) Pilihan-pilihan personal dan kesempatan-kesempatan hidup: kemampuan dalam membuat keputusan-keputusan mengenai gaya hidup, tempat tinggal, pekerjaan.

2) Pendefinisian kebutuhan: kemampuan menentukan kebutuhan selaras dengan aspirasi dan keinginannya.

3 3)) IIddee aattaauu ggaaggaassaann:: kkeemmaammppuuaann mmeennggeekksspprreessiikkaann ddaann mmeennyyuummbbaannggkkaann g gaaggaassaannddaallaammssuuaattuuffoorruummaattaauuddiisskkuussiisseeccaarraabbeebbaassddaannttaannppaatteekkaannaann.. 4 4)) LLeemmbbaaggaa--lleemmbbaaggaa:: kkeemmaammppuuaann mmeennjjaannggkkaauu,, mmeenngggguunnaakkaann ddaann m meemmppeennggaarruuhhii pprraannaattaa--pprraannaattaa mmaassyyaarraakkaatt,, sseeppeerrttii lleemmbbaaggaa k keesseejjaahhtteerraaaannssoossiiaall,,ppeennddiiddiikkaann,,kkeesseehhaattaann.. 5 5)) SSuummbbeerr--ssuummbbeerr:: kkeemmaammppuuaann mmeemmoobbiilliissaassii ssuummbbeerr--ssuummbbeerr ffoorrmmaall,, i innffoorrmmaallddaannssuummbbeerrddaayyaaaallaammllaaiinnnnyyaa.. 6 6)) AAkkttiivviittaass eekkoonnoommii:: kkeemmaammppuuaann mmeemmaannffaaaattkkaann ddaann mmeennggeelloollaa m meekkaanniissmmeepprroodduukkssii,,ddiissttrriibbuussii,,ddaannppeerrttuukkaarraannbbaarraannggsseerrttaajjaassaa.. P Peennddeekkaattaann ddaallaamm ppeellaakkssaannaaaann pprroosseess ddaann ppeennccaappaaiiaann ttuujjuuaann p peemmbbeerrddaayyaaaannddiiaattaassddiiccaappaaiimmeellaalluuiippeenneerraappaannppeennddeekkaattaannppeemmbbeerrddaayyaaaann.. A Arryy((22000011)) mmeennyyaattaakkaann,, bbaahhwwaapprroosseess ppeemmbbeerrddaayyaaaann uummuummnnyyaaddiillaakkuukkaann s seeccaarraa kkoolleekkttiiff.. MMeennuurruuttnnyyaa,, ttiiddaakk aaddaa lliitteerraattuurr yyaanngg mmeennyyaattaakkaann bbaahhwwaa p prroosseess ppeemmbbeerrddaayyaaaann tteerrjjaaddii ddaallaamm rreellaassii ssaattuu--llaawwaann--ssaattuu.. MMeesskkiippuunn

p peemmbbeerrddaayyaaaann sseeppeerrttii iinnii ddaappaatt mmeenniinnggkkaattkkaann rraassaa ppeerrccaayyaa ddiirrii ddaann k keemmaammppuuaann ddiirrii kklliieenn aattaauu ttaarrggeett ggrroouupp,, hhaall iinnii bbuukkaannllaahh ssttrraatteeggii uuttaammaa p peemmbbeerrddaayyaaaann.. N Naammuunn ddeemmiikkiiaann,, ttiiddaakk sseemmuuaa iinntteerrvveennssii ddaappaatt ddiillaakkuukkaann mmeellaalluuii k koolleekkttiivviittaass.. DDaallaamm bbeebbeerraappaa ssiittuuaassii,, ssttrraatteeggii ppeemmbbeerrddaayyaaaann ddaappaatt ssaajjaa d diillaakkuukkaannsseeccaarraaiinnddiivviidduuaall;;mmeesskkiippuunnppaaddaaggiilliirraannnnyyaassttrraatteeggiiiinniippuunntteettaapp b beerrkkaaiittaannddeennggaannkkoolleekkttiivviittaass,,ddaallaammaarrttiimmeennggkkaaiittkkaannkklliieennddeennggaannssuummbbeerr a attaauu ssiisstteemm llaaiinn ddii lluuaarr ddiirriinnyyaa.. MMaassiihh mmeennuurruutt AArryy,, ppeemmbbeerrddaayyaaaann ddaappaatt d diillaakkuukkaannmmeellaalluuiittiiggaappeennddeekkaattaann::mmiikkrroo,,mmeezzzzoo,,ddaannmmaakkrroo.. 1 1)) PPeennddeekkaattaann MMiikkrroo.. PPeemmbbeerrddaayyaaaann ddiillaakkuukkaann tteerrhhaaddaapp kklliieenn sseeccaarraa i innddiivviidduu mmeellaalluuii bbiimmbbiinnggaann,, kkoonnsseelliinngg,, ssttrreessss mmaannaaggeemmeenntt,, crcriissiiss i inntteerrvveennttiioonn.. TTuujjuuaann uuttaammaannyyaa aaddaallaahh mmeemmbbiimmbbiinngg aattaauu mmeellaattiihh kklliieenn d daallaamm mmeennjjaallaannkkaann ttuuggaass--ttuuggaass kkeehhiidduuppaannnnyyaa.. MMooddeell iinnii sseerriinngg ddiisseebbuutt s seebbaaggaaiiPPeennddeekkaattaannyyaannggBBeerrppuussaattppaaddaaTTuuggaass((tatasskk cceenntteerreedd aapppprrooaacchh)).. 2 2)) PPeennddeekkaattaannMMeezzzzoo..PPeemmbbeerrddaayyaaaannddiillaakkuukkaanntteerrhhaaddaappsseekkeelloommppookkkklliieenn,, m miissaallnnyyaakkeelloommppookkttaannii.. PPeemmbbeerrddaayyaaaannddiillaakkuukkaannddeennggaannmmeenngggguunnaakkaann k keelloommppookksseebbaaggaaii mmeeddiiaa iinntteerrvveennssii.. PPeennddiiddiikkaannddaannppeellaattiihhaann,, ddiinnaammiikkaa k keelloommppookk,, bbiiaassaannyyaa ddiigguunnaakkaann sseebbaaggaaii ssttrraatteeggii ddaallaamm mmeenniinnggkkaattkkaann k keessaaddaarraann,, ppeennggeettaahhuuaann,, kkeetteerraammppiillaann ddaann ssiikkaapp--ssiikkaapp kklliieenn aaggaarr m meemmiilliikkiikkeemmaammppuuaannmmeemmeeccaahhkkaannppeerrmmaassaallaahhaannyyaannggddiihhaaddaappiinnyyaa.. 3 3)) PPeennddeekkaattaannMMaakkrroo.. PPeennddeekkaattaann iinniiddiisseebbuutt jjuuggaasseebbaaggaaii SSttrraatteeggii SSiisstteemm B Beessaarr((lalarrggee--ssyysstteemm ststrraatteeggyy)),, kkaarreennaassaassaarraannppeerruubbaahhaannddiiaarraahhkkaannppaaddaa s siisstteemm lliinnggkkuunnggaann yyaanngg lleebbiihh lluuaass.. PPeerruummuussaann kkeebbiijjaakkaann,, ppeerreennccaannaaaann s soossiiaall,, kkaammppaannyyee,, aakkssii ssoossiiaall,, lloobbbbyyiinngg,, ppeennggoorrggaanniissaassiiaann mmaassyyaarraakkaatt,, m maannaajjeemmeenn kkoonnfflliikk,, aaddaallaahh bbeebbeerraappaa ssttrraatteeggii ddaallaamm ppeennddeekkaattaann iinnii.. P Peennddeekkaattaann iinnii mmeemmaannddaanngg kklliieenn sseebbaaggaaii oorraanngg yyaanngg mmeemmiilliikkii k koommppeetteennssii uunnttuukk mmeemmaahhaammii ssiittuuaassii--ssiittuuaassii mmeerreekkaa sseennddiirrii,, ddaann uunnttuukk m meemmiilliihhsseerrttaammeenneennttuukkaannssttrraatteeggiiyyaannggtteeppaattuunnttuukkbbeerrttiinnddaakk..

Menurut PERSEPSI (2010), sebuah lembaga yang aktif dalam pemberdayaan masyarakat bahwa terkait dengan program pertanian berkelanjutan, terdapat tiga strategi penting yang diterapkan dalam

melakukan pendampingan dalam melakukan pemberdayaan masyarakat. Strategi yang diterapkan mencakup:

1) Penyiapan Sosial. Strategi ini dimaksudkan untuk mengembangkan hubungan sosial antar kelompok masyarakat, baik antara kelompok masyarakat dengan kelompok masyarakat lainnya maupun antara kelompok masyarakat dengan stake holder dan para pengambil kebijakan. Untuk itu perlu dilakukan kajian awal melalui teknik pendekatan Participatory Rural Appraisal (PRA) dengan maksud untuk mengetahui potensi, masalah dan harapan masyarakat.

2) Pemecahan masalah secara terpadu. Terpadu yang dimaksud dari aspek yang didekati, metode yang dikembangkan serta institusi yang terlibat. Aspek yang didekati diantaranya Sumber Daya Manusia (SDM), lingkungan (sumberdaya alam), ekonomi, sosial budaya dan lain-lain. Metode pemecahan masalah yang dikembangkan saling berkait dan mendukung serta mengarah pada keswadayaan dan berkelanjutan . Aspek sumberdaya manusia lebih menekankan pada proses belajar bagi petani atau komunitas yang didampingi untuk dapat mengambil keputusan secara mandiri apa yang terbaik terhadap usahatani yang akan dilakukan.

3) Pendekatan kelompok secara hamparan dan satuan keluarga. Pendekatan kelompok secara hamparan dimaksudkan untuk memudahkan pengorganisasian dalam proses belajar melalui sekolah lapang dan menciptakan kawasan yang aman secara ekologis. Sedangkan pendekatan dalam satuan kelurga dimaksudkan bahwa partisipan (kelompok dampingan) program adalah semua anggota dalam keluarga tersebut. Karena pengembangan pertanian berkelanjutan harus memperoleh penggarapan sejak tingkat paradigma sampai tataran praktis dan harus memperoleh kesamaan pandang pada lingkup keluarga.

Dari ketiga strategi tersebut, untuk mengarah pada suatu perubahan status sosial ekonomi petani menuju pertanian berkelanjutan, maka dalam pelaksanaan program akan bertumpu pada pada 5 unsur yang saling

mendukung dan berkait. Unsur dimaksud yaitu unsur: ekologi, teknologi, ekonomi, sosial budaya dan pemberdayaan.

1) Unsur Ekologi, menekankan kegiatan untuk menjamin kelestarian ekosistem yang bermutu, mengoptimalkan keanekaragaman hayati pada agroekosistem dan mengoptimalkan proses alami dalam penyuburan tanah, penggunaan air dan pengendalian hama, penyakit.

2) Unsur Teknologi, mengutamakan penggunaan teknologi yang diterapkan kepada petani bersifat mudah, murah, tepat guna, memaksimalkan penggunaan sumber daya lokal dan meminimalkan masukan dari luar. 3) Unsur Ekonomi, menjamin kebutuhan usaha tani dan kebutuhan ekonomi

rumah tangga serta memungkinkan pengembangan skala usaha dan deversifikasi.

4) Unsur Sosial Budaya, bagaimana dalam pelaksanaan kegiatan tidak menimbulkan kesenjangan sosial ekonomi, diterima masyarakat ( petani ) dan memperhatikan wawasan gender.

5) Unsur Pemberdayaan, unsur ini menjadi strategis di dalam pelaksanaan kegiatan karena berkait erat dengan keberlanjutan program. Termasuk di dalamnya yaitu: peningkatan pengetahuan, ketrampilan, kemampuan dan kesadaran petani, penguatan institusi, keswadayaan dan jaringan petani serta partisipasi kader.

3. Pengertian Hutan Rakyat

Hutan rakyat dalam pengertian menurut Undang-undang Nomer.41 tahun 1999 tentang kehutanan adalah hutan yang tumbuh di atas tanah yang dibebani hak milik. Definisi ini diberikan untuk membedakannya dari hutan negara, yaitu hutan yang tumbuh di atas tanah yang tidak dibebani hak milik atau tanah negara. Dari sudut pandang pemerintah mengatakan bahwa keberhasilan pembangunan hutan rakyat karena ada dukungan progam penghijauan dan kegiatan pendukung seperti demplot dan penyuluhan. Hutan rakyat atau hutan milik adalah semua hutan yang ada di Indonesia yang tidak berada di atas tanah yang dikuasai oleh pemerintah, dimiliki oleh masyarakat, proses terjadinya dapat dibuat oleh manusia, dapat juga terjadi

secara alami, dan dapat juga karena upaya rehabilitasi tanah kritis (Darusman, 1995).

Pendapat lain (Suryohadikusumo, 2004) menyatakan bahwa pada prinsipnya pengertian hutan rakyat adalah status hak milik (hutan milik) di luar kawasan hutan dengan penanaman pohon-pohonan secara intensif juga penanaman tanaman yang lebih dikenal tumpangsari. Hutan Rakyat merupakan salah satu kegiatan perhutanan sosial yang dilaksanakan pada tanah yang dibebani (hak milik/hutan rakyat) yang ditanami secara intensif oleh masyarakat baik perorangan atau kelompok yang berupa tanaman kayu-kayuan.Program hutan rakyat merupakan salah satu alternatif dalam rangka mewujdkan pengelolaan hutan rakyat lestari.

4. Sertifikasi Ekolabel Hutan sebagai Insentif dan Promosi

Relevansi Pengelolaan Hutan Berbasis Masyarakat Lestari (PHBM) sebagai domain sertifikasi tidak melulu harus dipandang dari sisi peluang pasar yang ada bagi produk-produk yang berasal dari PHBM atau dilihat dari potensi kerusakan ekologis yang ditimbulkannya, yang menempatkan sertifikasi dalam posisi defensif untuk menjaga gawang terakhir dari penurunan derajat kelestarian fungsi hutan (LEI, 2004). Berangkat dari berbagai studi yang telah dirujuk, menunjukkan bahwa model PHBM dalam banyak hal lebih menunjukkan keunggulannya dalam memelihara kelestarian hutan, maka sertifikasi seharusnya dapat ditempatkan dalam posisi: pertama, untuk mendorong lebih jauh lagi model pengelolaan hutan ini diterima secara luas, dan kedua, untuk lebih memberdayakan masyarakat itu sendiri dalam mengelola hutan yang sudah ada bahkan membangun hutan baru dari lahan-lahan tandus menjadi lahan hutan yang lebih produktif. David L. Spittlehouse (2003), dalam konteks perubahan iklim maka pengelolaan hutan lestari adalah merupakan langkah strategis dalam adaptasi di bidang kehutanan.

Kebutuhan untuk memposisikan sertifikasi PHBM sebagai insentif langsung bagi inisiatif-inisiatif masyarakat dalam mengelola hutan jadi lebih diperlukan karena pada kenyataannya praktek PHBM di satu sisi telah

banyak memperlihatkan keunggulannya dalam soal memelihara kelestarian hutan, tetapi disisi lain sangat lemah dalam hal dukungan kebijakan publik (Suntana, AS. 2004) . Karena itu, sistem sertifikasi PHBM semestinya dapat mendorong terjadinya perubahan orientasi kebijakan publik kehutanan.

5. Tujuan , Manfaat dan Keutamaan Sertifikasi Ekolabel pada Hutan Rakyat

1) Tujuan

Menanggapi produksi kayu yang tidak berkelanjutan pada konsesi di hutan tropis program sertifikasi sukarela skama Forest Stewardship Council (FSC) diperkenalkan untuk meningkatkan kinerja lingkungan, sosial dan ekonomi atas praktek pengelolaan hutan yang ada (Daniela et all, 2015). Namun masih menurut skema dari LEI, terdapat beberapa sistem sertifikasi ekolabel hutan yang berkembang secara internasional maupun yang ada di Indonesia, namun secara umum dapat disimpulkan terdapat 2 tujuan utama yaitu: (1) untuk memberikan insentif pasar maupun non pasar yang mendorong peningkatan kualitas pengelolaan hutan secara lestari dan berkelanjutan, (2) untuk meningkatkan akses pasar. Tujuan ini disebut tujuan perdagangan atau trade objektif.

Selain tujuan diatas tujuan sertifikasi hutan adalah untuk memberikan informasi mengenai keberlanjutan dan kelestarian dari pengelolaan hutan tempat kayu dihasilkan. Sehingga konsumen dapat mempertimbangkan keputusan untuk membeli produk kayu dari hutan yang dikelola secara lestari atau tidak, atau bahkan dari hasil illegal logging.

2) Manfaat

Sertifikasi bisa memberi manfaat kepada banyak pihak, terutama kepada pihak berikut:

a) Pengelola dan pemilik hutan. Dengan sertifikasi memungkinkan memperoleh pangsa pasar produk bersertifikat, harga yang baik, dan citra positif. Temasuk dorongan untuk terus memperbaiki dan mempertahankan ukuran kinerja dan proses manajemen mereka.

b) Industri pengolah dan pengencer. Sertifikasi menyediakan mekanisme untuk memastikan bahwa asal-usul kayu yang diperolehnya secara resmi dan berasal dari hutan yang terkelola dengan baik.

c) Pemerintah. Karena sertifikasi sebagai salah satu alat untuk mendorong keberlanjutan pengelolaan hutan, maka tugas dan fungsi pemerintah bisa terbantu dalam menjaga keberlanjutan pengelolaan hutan dan ini penting bagi citra pemerintahan suatu negara dalam pengelolaan hutan maupun keanekaraman hayatinya.

d) Penanam modal dan lembaga derma. Sertifikasi bisa menunjukkan kepada pihak penanam modal dan lembaga derma bahwa uangnya bisa memberi konstribusi kepada usaha atau program yang memenuhi standar lingkungan dan sosial. (Sistem Sertifikasi PHBML, LEI 2004).

3)

Keutamaan

Dalam pengalaman penerapan sertifikasi ekolabel hutan untuk mendorong pengelolaan hutan rakyat secara lestari, sekurangnya terdapat 5 keutamaan yang dapat diperoleh :

a) Mendorong pengelolaan hutan yang lestari.

b) Memberikan penghargaan dan memperkuat inisiatif-inisiatif pengelolaan hutan oleh rakyat.

c) Mendorong pembangunan hutan di luar kawasan hutan tetap. d) Mendorong sifat keadilan dan sistem sosial yang lebih baik di

dalam pengelolaan hutan.

e) Mendorong perdagangan produk hutan yang lestari secara ekologis dan sosial.

6

6.. PPeennggeelloollaaaann HuHuttaann BBeerrbbaassiiss MaMassyyaarraakkaatt LLeessttaarrii (P(PHHBBMMLL)),, sesebbaaggaaii S

Siisstteemm SeSerrttiiffiikkaassii EEkkoollaabbeell HHuuttaann

Indonesia merupakan salah satu di antara negara di dunia yang mempunyai sumber daya hutan alam tropis yang besar dengan keanekaragaman hayati yang tinggi. Tekanan terhadap kelestarian hutan

tropis di dunia semakin meningkat akibat tingginya permintaan atas produk-produk hasil hutan, sementara luas hutan tropis semakin berkurang. Situasi ini mendorong munculnya paradigma pengelolaan sumberdaya hutan yang lestari (sustainable forest management/SFM) (LEI, 2002). Implementasi SFM tidak hanya dituntut pada kawasan hutan alam tropis, namun merebak pada kawasan hutan lainnya, seperti hutan tanaman maupun hutan yang dikelola oleh masyarakat. Sejalan dengan pemikiran tersebut, Lembaga Ekolabel Indonesia (LEI) telah mengembangkan sistem sertifikasi pengelolaan hutan berbasis masyarakat lestari (PHBML).

Pengelolaan hutan berbasis masyarakat lestari (PHBML) adalah sistem pengelolaan hutan yang dilakukan oleh individu atau kelompok suatu komunitas, pada lahan negara, lahan komunal, lahan adat, atau lahan milik (individual/rumah tangga) untuk memenuhi kebutuhan individu/rumah tangga dan masyarakat, diusahakan secara komersial ataupun sekedar untuk subsistensi. Ciri utamanya adalah adanya pengaruh sistem sosial setempat yang cukup kuat di dalam struktur pengambilan keputusan manajerial.

Dalam satu praktek PHBML, orientasi usahanya dari dua macam, yaitu sebagian bersifat subsiten dan sebagian lain bersifat komersial. Orientasi usaha komersial umumnya ditujukan untuk jenis-jenis produk utama, sedangkan orientasi usaha subsisten ditujukan untuk jenis-jenis produk yang lainnya (Harjanto, 2000).

7

7.. KKeebbiijjaakkaann PPeennggeelloollaaaann HHuuttaann SSeeccaarraa LLeessttaarrii

Dalam Undang Undang No 41 tahun 1999 Tentang Kehutanan pada Pasal 3 disebutkan bahwa penyelenggaraan kehutanan bertujuan untuk sebesar-besar kemakmuran rakyat yang berkeadilan dan berkelanjutan dengan: (1) mengoptimalkan aneka fungsi hutan yang meliputi fungsi konservasi, fungsi lindung, dan fungsi produksi untuk mencapai manfaat lingkungan, sosial, budaya, dan ekonomi, yang seimbang dan lestari; dan (2) meningkatkan daya dukung daerah aliran sungai; dan (3) meningkatkan kemampuan untuk mengembangkan kapasitas dan keberdayaan masyarakat secara partisipatif, berkeadilan, dan berwawasan lingkungan sehingga

mampu menciptakan ketahanan sosial dan ekonomi serta ketahanan terhadap akibat perubahan eksternal; dan menjamin distribusi manfaat yang berkeadilan dan berkelanjutan.

Namun secara khusus terkait dengan kebijakan pengelolaan hutan secara lestari diatur dalam Peraturan Menteri Lingkungan Hidup dan Kehutanan (LHK) Nomor: P.95/Menhut-II/2014 tentang Perubahan atas Peraturan Menteri Kehutanan Nomor P.43/Menhut-Ii/2014 tentang Penilaian Kinerja Pengelolaan Hutan Produksi Lestari dan Verifikasi Legalitas Kayu Pada Pemegang Izin atau Pada Hutan Hak. Hutan hak adalah hutan yang berada pada tanah yang telah dibebani hak atas tanah yang berada di luar kawasan hutan dan dibuktikan dengan alas titel atau hak atas tanah. Hutan hak disebut pula sebagai hutan rakyat.

Dalam Permen LHK tersebut pada Pasal 4, bahwa pemilik hutan rakyat yang diperuntukkan untuk produksi, maka wajib untuk mendapatkan Sertifikat Pengelolaan Hutan Produksi Lestari (S-PHPL) atau sertifikat ekolabel yang menjelaskan bahwa hasil kayu yang dipanen dipastikan diperoleh dari hutan yang telah dikelola secara lestari. Sertifikat pengelolaan hutan secara lestari dikeluarkan oleh lembaga sertifikasi yang bersifat independen setelah menerima permohonan dan melakukan penilaian dokumen ajuan serta verifikasi lapang. Dengan demikian bahwa bagi pengelola dan pemilik hutan bahwa pengelolaan hutan untuk kesejahteraan Sosial, Ekonomi dan Lingkungan (SOSEKLING) dengan pengelolaan secara lestari adalah merupakan suatu keharusan.

B. Penelitian Terdahulu dan Relevan

Penelitian tentang pemberdayaan masyarakat terkait dengan pengelolaan hutan telah dilakukan beberapa peneliti terdahulu, namun terdapat beberapa perbedaan pada daerah, karakteristik, tujuan ataupun fokus penelitian. Beberapa penelitian dimaksud sebagimana tersaji pada tabel berikut.

Tabel 1. Penelitian terdahulu dan relevan

No Judul dan Peneliti Tahun Lokasi Metode Fokus Penelitian

1 Pengelolaan Hutan

Lestari dan Sertifikasi Ekolabel. Purwanto 2008 Kabupaten Wonogiri Diskriptif Kualitatif Untuk mengetahui pengaruh sertifikasi ekolabel terhadap

tataniaga dan kenaikan harga kayu rakyat

2 Efektifitas Sistem Sertifikasi Pengelolaan Hutan di Hutan rakyat. Erlinda Daniyati 2009 Kabupaten Wonogiri dan Kulon Progo Diskriptif Kualitatif Membandingkan efektifitas dalam

pengelolaan hutan rakyat

antara yang sudah

bersertifikat ekolabel di Kabupaten Wonogiri dengan yang belum bersertifikat di Kabupaten Kulon Progo

3 Pemberdayaan Masyarakat Sekitar Hutan dalam Meningkatkan Partisipasi Pengelolaan Hutan Lindung . Gunawan Ade. 2011 Kabupaten Cianjur Diskriptif Kualitatif Untuk mengetahui

faktor-faktor yang dapat meningkatkan partisipasi masyarakat serta mengidentifikasi kebutuhan pendampingan dalam rangka pemberdayaan masyarakat di sekitar hutan lindung Gunung Simpang, di Cibuluh

4 Pemberdayaan

Masyarakat di Sekitar Balai Taman Nasional

Gunung Palung

Kecamatan Sukadana. Yudi Dwi Septiyanto 2012 Kabupaten Kayong Utara Diskriptif Kualitatif Untuk mengetahui kapasitas masyarakat sekitar Taman nasional dalam rangka menyusun strategi pemberdayaan masyarakat.

5 Strategi Pemberdayaan Masyarakat

Kelompok Tani Hutan

Ngudi Makmur di Sekitar Kawasan Taman Nasional Gunung Merapi. I.Putu Garjita 2014 Kabupaten Boyolali Diskriptif Kualitatif Bermaksud mengidentifikasi dan menyusun strategi pemberdayaan

masyarakat dalam rangka meningkatkan

pendapatan masyarakat yang terorganisir pada kelompok tani Ngudi Makmur .

Beberapa penelitian tersebut menekankan sejauhmana efektifitas antara hutan rakyat yang telah bersertifikat ekolabel dan yang belum bersertifikat serta mengidentifikasi strategi dan peran masyarakat dalam pengelolaan hutan lindung dan taman nasional. Pertanyaannya bagaimana model pemberdayaan kelompok tani hutan rakyat sampai bisa mendapatkan sertifikat ekolabel belum diungkap dalam penelitian-penelitian sebelumnya.

C. Kerangka Pemikiran

Penelitian ini meliputi : (1) mengetahui dan menganalisis kondisi awal KTHR Lawu Manunggal dari sisi kelambagaan dan administrasinya sebelum dilakukan pemberdayaan untuk mendapatkan sertifikat ekolabel. (2) mengidentifikasi kriteria dan indikator yang dibutuhkan agar KTHR Lawu Manunggal bisa mendapatkan sertifikat ekolabel menurut standar LEI dan (3) untuk mengetahui dan menganalisis model pemberdayaan KTHR Lawu Manunggal sampai mendapatkan sertifikat ekolabel. .

Berdasarkan penelusuran literatur, penelitian ini dilandaskan pada teori: (1) konsep dasar pemberdayaan masyarakat, (2) pendekatan dan strategi pemberdayaan kelompok, dan (3) tentang sertifikasi ekolabel hutan sebagai insentif dan promosi. Menurut Glasser dan Stauss (1980:31) dalam Moleong (2000:37), landasan teori dapat disajikan dalam dua bentuk : a) seperangkat proporsi dan b) diskusi teoritis yang memanfaatkan ketegori konseptual dan kawasannya. Dalam penelitian ini dipilih bentuk yang kedua.

Pemberdayaan Masyarakat adalah sebuah konsep pembangunan ekonomi yang merangkum nilai-nilai sosial. KKoonnsseepp iinnii mmeenncceerrmmiinnkkaann p

paarraaddiiggmmaappeemmbbaanngguunnaannyyaannggbbeerrssiiffaatt:: ((11))PePeooppllee CeCenntteerreedd,, ((22)) PaParrttiicciippaattoorryy,, (

(33)) EmEmppoowweerriinngg dadann (4(4)) SuSussttaaiinnaabbllee ((CChhaammbbeerrss,, 11999955)).. PPemberdayaan memuat dua pengertian kunci, yakni kekuasaan dan kelompok lemah.

P Peennddeekkaattaann ddaallaamm ppeellaakkssaannaaaann pprroosseess ddaann ppeennccaappaaiiaann ttuujjuuaann p peemmbbeerrddaayyaaaann ddii aattaass ddiiccaappaaii mmeellaalluuii ppeenneerraappaann ppeennddeekkaattaann ppeemmbbeerrddaayyaaaann.. A Arryy ((22000011)) mmeennyyaattaakkaann,, bbaahhwwaa pprroosseess ppeemmbbeerrddaayyaaaann uummuummnnyyaa ddiillaakkuukkaann s seeccaarraakkoolleekkttiiff.. MMeennuurruuttnnyyaa,, ttiiddaakkaaddaalliitteerraattuurryyaannggmmeennyyaattaakkaann bbaahhwwaa pprroosseess p peemmbbeerrddaayyaaaann tteerrjjaaddii ddaallaamm rreellaassii ssaattuu--llaawwaann--ssaattuu.. MMeesskkiippuunn ppeemmbbeerrddaayyaaaann

s

seeppeerrttiiiinniiddaappaattmmeenniinnggkkaattkkaannrraassaappeerrccaayyaaddiirriiddaannkkeemmaammppuuaannddiirriikklliieennaattaauu t

taarrggeettggrroouupp,,hhaalliinniibbuukkaannllaahhssttrraatteeggiiuuttaammaappeemmbbeerrddaayyaaaann..

Sementara menurut PERSEPSI, 2010 untuk mengarah pada suatu perubahan status sosial ekonomi petani kearah pertanian berkelanjutan, maka dalam pelaksanaan kegiatan harus bertumpu pada lima unsur yang saling mendukung dan berkait. Unsur dimaksud yaitu unsur: ekologi, teknologi, ekonomi, sosial budaya dan pemberdayaan.

Dalam sistem sertifikasi pengelolaan hutan berbasis masyarakat lestari/PHBML (LEI, 2002:29). Sertifikasi hutan adalah bagian dari sistem pasar yang bersifat insentif, mendorong terjadinya perubahan dalam hal: pengelolaan hutan lestari, memberikan penghargaan dan memperkuat inisiatif pengelolaan hutan oleh masyarakat, perluasan hutan di luar kawasan dan terjadinya perdagangan hasil hutan rakyat yang lebih berkeadilan.

Adapun sistem sertifikasi ekolabel hutan yang berkembang secara internasional maupun yang ada di Indonesia, secara umum dapat disimpulkan bertujuan : (1) untuk memberikan insentif pasar maupun non pasar yang mendorong peningkatan kualitas pengelolaan hutan secara lestari dan berkelanjutan dan (2) untuk meningkatkan akses pasar. Tujuan ini disebut tujuan perdagangan atau trade objective. Selain itu tujuan sertifikasi hutan adalah untuk memberikan informasi mengenai keberlanjutan dan kelestarian dari pengelolaan hutan tempat kayu dihasilkan. Sehingga konsumen dapat mempertimbangkan keputusan untuk membeli produk kayu dari hutan yang dikelola secara lestari atau tidak (LEI. 2004).

Teori lain yang dipergunakan sebagai landasan dalam penelitian ini adalah teori kelembagaan. Teori kelembagaan yang dipilih yaitu teori kelembagaan Kartodiharjo (1995) dimana kelembagaan terdiri struktur, kognitif, normatif dan regulatif serta aktifitas yang memberikan stabilitas dan makna bagi pelaku sosial. Sisi lain bahwa kewajiban mengelola hutan secara lestari untuk kesejahteraan sosial, ekonomi dan lingkungan (SOSEKLING) adalah merupakan perintah regulasi sebagaimana tertuang dalam UU 41 Tahun 1999, tentang Kehutanan dan Peraturan Menteri Lingkungan Hidup dan Kehutanan No. P 95/Menhut-II/2014, tentang Pengelolaan Hutan Produksi Lestari dan

Verifikasi Legalitas kayu. Dengan demikian kerangka pemikiran penelitian ini secara skematik di jelaskan pada gambar 1 berikut.

Gambar 1. Kerangka Pemikiran Penelitian

D. Hipotesis

1. Kondisi awal kelembagaan Kelompok Tani Hutan Rakyat (KTHR) Lawu Manunggal belum memenuhi syarat-syarat untuk mendapatkan sertifikat ekolabel

2. Untuk mendapatkan sertifikat ekolabel belum teridentifikasi syarat-syarat yang dibutuhkan dalam rangka memenuhi kriteria dan indikator untuk kelestarian aspek ; produksi, ekologi, dan sosial.

3. KTHR Lawu Manunggal mengalami kesulitan untuk mendapatkan sertifikat ekolabel apabila tidak dilakukan pemberdayaan.

PERMASALAHAN SOSIAL, EKONOMI DAN LINGKUNGAN

Faktor eksternal (masalah

lingkungan, tuntutan produk hijau, citra yang baik )

Faktor internal (kebutuhan

ekonomi, pemasaran, produksi lestari) KEPUTUSAN KTHR MENUJU SERTFIFIKASI EKOLABEL KEBIJAKAN PEMERINTAH Identifikasi Kondisi Awal (Potret) Kelompok Tani Hutan Rakyat (KTHR) Kondisi Ideal Kelembagaan KTHR Dan Syarat –Syarat Mendapatkan Sertifikat Ekolabel Gap Analisis (Kesenjangan) Pemberdayaan yang dilakukan ? Pemberdayaan KTHR Lawu Manunggal Temuan: Kesimpulan Rekomendasi Model Pemberdayaan Ekolabel