PORTRETY BOTANIKÓW POLSKICH PORTRAITS OF POLISH BOTANISTS
Adam JASIEWICZ (1928–2001) – systematyk, fi togeograf, fi tosocjolog, absolwent Uniwersytetu Jagiellońskiego, profesor Instytutu Botaniki im. W. Szafera Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, dyrektor tegoż Instytutu, redaktor Fragmenta Floristica et Geobotanica, współredaktor i redaktor 3 tomów Flory polskiej, redaktor 3 tomów Flory Polski, członek rad naukowych kilku instytucji naukowych i in.
Fotografi a na szczycie Olimpu w Grecji wykonana w 1976 r., fot. A. Jasiewicz jun. Właściciel: Adam Jasiewicz jun.
Janusz NOWAK (1930–2004) – lichenolog (systematyk, fi tosocjolog i geograf porostów), profesor Instytutu Botaniki im. W. Szafera Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, organizator zielnika poro-stów w Instytucie Botaniki PAN, długoletni kierownik Zakładu Briologii i Lichenologii Instytutu Botaniki PAN, członek Komisji Biologicznej Oddziału PAN w Krakowie, jeden z najwybitniejszych lichenologów polskich swoich czasów.
Zdjęcie o wymiarach 9 × 13 cm. Autor: Hanna Wójciak. Zdjęcie wykonane w Beskidzie Niskim w 1985 r. Właściciel: mgr Barbara Morawska-Nowak.
WSPOMNIENIE O PROF. DR. HAB. ELIGIUSZU CZOSNOWSKIM
A remembrance of Professor Eligiusz Czosnowski
W dniu 17 września 2011 roku w wieku 84 lat, zmarł emerytowany profesor Wydziału Biologii Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu, prof. Eligiusz Czosnowski – botanik specjalizu-jący się w anatomii, morfogenezie i embriologii roślin. Prof. Czosnowski urodził się 25.12.1927 roku w Swarzędzu, w rodzinie inteligenckiej. Jego ojciec, Adam Czosnowski, był z zawodu kreślarzem i projektantem odcinka linii kolejowej łączącej Swarzędz z Poznaniem; matka Maria, z zawodu nauczycielka, osierociła syna rok po porodzie. Wojna przerwała jego naukę w szkole powszechnej w Swarzędzu, zdążył ukończyć je-dynie pięć klas. Okres okupacyjnego wysiedlenia rodzina Czosnowskich przetrwała początkowo w Krakowie, później w Zakopanem, gdzie oj-ciec znalazł zatrudnienie jako zawiadowca stacji. Piękno zakopiańskiej przyrody, a także botaniczne
pasje starszego brata Jerzego kształtowały zamiło-wania przyrodnicze Eligiusza Czosnowskiego od najwcześniejszych lat. Po powrocie z wygnania, kontynuował naukę w gimnazjum handlowym w Poznaniu, które ukończył w 1948 roku, ale nie znajdując satysfakcji w przedmiotach ści-słych, zdecydował się na kontynuowanie nauki w Państwowej Szkole Ogrodnictwa, słynnej „Zembalówce”. Zdobyta tam wiedza o roślinach uprawnych i zawarte przyjaźnie zaowocowały w czasie jego dalszej kariery zawodowej. Studia wyższe na Wydziale Biologii ukończył w 1956 roku pracą magisterską „Wpływ światła, niektó-rych cukrowców oraz kwasu β-indolilooctowego na rozwój zarodków pozbawionych liścieni w ho-dowli in vitro”. W październiku 1956 roku został asystentem w Zakładzie Botaniki Ogólnej Uni-wersytetu Poznańskiego. Wraz z bratem, doc. Jerzym Czosnowskim, pionierem poznańskiej szkoły kultur in vitro, rozwijał prace ekspery-mentalne z dziedziny indukcji tkanki kalusowej u łubinu. Kalus ten przekazywał później jako ma-teriał podstawowy do dalszych eksperymentów w Katedrze Biochemii Wyższej Szkoły Rolniczej w Poznaniu. Jego współpraca z prof. Jerzym Pa-wełkiewiczem, genetykiem Stefanem Jaranow-skim oraz sadownikiem Jerzym WierszyłłowJaranow-skim trwała wiele lat.
Równocześnie doskonalił się w embriologii opisowej i eksperymentalnej pod kierunkiem prof. Stefana Krupko oraz prof. Henryka Tele-żyńskiego z Uniwersytetu Warszawskiego, który był także promotorem jego pracy doktorskiej. Stopień doktora nauk biologicznych E. Czo-snowski uzyskał 11 czerwca 1964 roku na pod-stawie pracy „Rozwój woreczka zalążkowego i wczesna embriogeneza u Prunus cerasifera Ehrh.”. Oprócz prac eksperymentalnych pełnił funkcję opiekuna Koła Naukowego studentów na Wydziale Biologii, organizował świetne wy-cieczki terenowe dla I roku, a także wielokrotnie uczestniczył jako egzaminator w egzaminach wstępnych na kierunku Biologia. Był sekreta-rzem Sekcji Popularyzacji Wiedzy Polskiego Towarzystwa Botanicznego, a także wygłaszał liczne prelekcje w szkołach średnich Poznania i Wielkopolski. W październiku 1975 roku
uzyskał stopień doktora habilitowanego na podstawie rozprawy „Rozwój bielma u Prunus cerasifera Ehrh. ze szczególnym uwzględnie-niem struktur biorących udział w zapełnianiu centralnej wakuoli woreczka zalążkowego”.
Prowadził wykłady z kultur in vitro dla III roku biotechnologii, oraz wykłady i ćwiczenia z histologii dla kierunku biologia eksperymen-talna. Prof. Eligiusz Czosnowski był opiekunem 38 prac magisterskich dotyczących szeroko trak-towanej indukcji hormonalnej procesów kaluso-wania, organogenezy in vitro, głównie w rodzinie Papilionaceae (Lupinus, Vicia, Pisum, Phase-olus) oraz mikrorozmnażania licznych gatunków roślin uprawnych. Wiele z tych prac dotyczyło badania symbiotycznych układów Rhizobium z roślinami motylkowatymi, pozakorzeniowych symbioz roślin niemotylkowatych z bakteriami wiążącymi wolny azot atmosferyczny, bądź też anatomii brodawek korzeniowych. Szereg inte-resujących eksperymentów dotyczył wprowa-dzania Rhizobium do kultur kalusa korzeniowego koniczyny, łubinu i fasoli. Opiece nad magistran-tami poświęcał niemal cały swój czas. Prowa-dził seminaria magisterskie dla studentów IV i V roku. Proponował interesujące tematy prac, dbając o ich jak najlepsze wykonanie, a także troszcząc się o osobisty rozwój studentów przy-gotowujących magisterium, traktowanego przez niego jako pierwszy (i jego zdaniem najważ-niejszy) stopień naukowy. Był promotorem pracy doktorskiej studenta z Libii Mohammeda Abu Bakra „In vitro culture of endosperm of Paeonia lactifl ora”, której obrona odbyła się w listopadzie 1998 roku. Recenzował prace doktorskie, granty międzyuczelniane i prace naukowe nadsyłane przez redakcje różnych czasopism.
Publikował głównie w Biuletynie Poznań-skiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk oraz w Wia-domościach Botanicznych. Prace te dotyczyły różnych aspektów embriologicznych w obrębie rodziny Rosaceae.
W roku 2000 wraz z A. Wilkins i L. Rataj-czakiem opublikował w Genetica Polonica inte-resującą pracę o organo-specyfi cznych markerach organogenezy wskazujących na wczesnym etapie regeneracji czy w kalusie u Brassica rozwinie
się pąk pędowy czy korzeń . W wyniku pracy zespołowej w ramach grantu międzyuczelnianego UAM-AR na temat indukcji termicznej w rozwoju kwiatostanu brokuła w 2002 roku ukazała się pu-blikacja w wydawnictwie internetowym AR.
Prof. Eligiusz Czosnowski w Zakładzie Bota-niki Ogólnej przepracował nieprzerwanie 48 lat. Za pełną oddania pracę naukową i dydaktyczną otrzymał Złoty Krzyż Zasługi, Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski oraz nagrody Rektora za działalność naukową i dydaktyczną.
Elżbieta ZENKTELER
WYKAZ PRAC E. CZOSNOWSKIEGO CZOSNOWSKI E. 1965. The development of the ovule and
embryo sac and the early development stages of the seed of Prunus cerasifera Ehrh. Bulletin de la Société des Amis des Sciences et des Lettres de Poznań, Série D 6: 37–78.
CZOSNOWSKI E. 1966. Badania embriologiczne nad przed-stawicielami podrodziny Prunoideae. I. Rozwój zalążka, woreczka zalążkowego, bielma i zarodka. Wiadom. Bot. 10(3): 189–208.
CZOSNOWSKI E. 1969. Growth in vitro of pollen tubes in
Hemerocallis fulva L. and H. citrina Baroni. I. Infl uence of sucrose. Bulletin de la Société des Amis des Sciences et des Lettres de Poznań, Série D 9: 27–35.
OSZKINIS W., CZOSNOWSKI E., KRZYŻAN-GRABOWSKA J. 1969. Embryology of Rosa canina L. cv. Inermis. Bul-letin de la Société des Amis des Sciences et des Lettres de Poznań, Série D 10: 11–34.
CZOSNOWSKI E. 1970. Anatomia integumentów Prunus cerasifera Ehrh. I. Integumenty nasion rozwijających się w naturze. Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk,
Prace Komisji Biologicznej 33(9): 3–20.
CZOSNOWSKI E. 1970. Anatomia integumentów Prunus car-asifera Ehrh. II. Integumenty nasion hodowanych in vitro. Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Prace Komisji Biologicznej 33(9): 21–34.
CZOSNOWSKI E., MŁODZIANOWSKI F. 1970. Procesy regen-eracyjne pędu róży w hodowli in vitro. Poznańskie To-warzystwo Przyjaciół Nauk, Prace Komisji Biologicznej
33(9): 35–38.
CZOSNOWSKI E., WIERSZYŁŁOWSKI J., KATULSKA C., RA
-DZISZEWSKA E. 1970. Zmiany morfologiczno-anato-miczne u owoców wiśni Hiszpanka Czarna późna
wywołane mieszaniną auksynowo-giberelinową (Ce-rasit). Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Prace Komisji Nauk Rolniczych i Leśnych 29: 61–69.
CZOSNOWSKI E. 1973. Distribution of starch, proteins and lipids in the storage tissues of the seed and in the seed-ling cotyledons of Prunus cerasifera Ehrh. Bulletin de la Société des Amis des Sciences et des Lettres de Poznań,
Série D 14: 7–12.
CZOSNOWSKI E. 1976. Rozwój bielma u Prunus ceras-ifera Ehrh. ze szczególnym uwzględnieniem struktur biorących udział w zapełnianiu centralnej wakuoli woreczka zalążkowego. Seria Biologia, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, nr 7. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań. Praca habilitacyjna.
CZOSNOWSKI E., LORENC-PLUCIŃSKA G., JAŃCZAK -DOPIERAŁA B. 1978. Distribution and mobilization of reserve substances and localization of sphaerosomes in the cotyledons of Lupinus luteus L. cv. ‘Express’. Bul-letin de la Société des Amis des Sciences et des Lettres de Poznań, Série D 18: 3–13.
CZOSNOWSKI E., DOMKA L. 1981. Callus formation from organs of some Papilionaceae plants in an in vitro cul-ture. Bulletin de la Société des Amis des Sciences et des Lettres de Poznań, Série D 21: 39–45.
WILKINS A., RATAJCZAK L., CZOSNOWSKI E. 1993. Organ-specifi city of esterase isoenzymes in Brassica seedlings.
Genetica Polonica 34(2): 147–152.
CZOSNOWSKI E., KORDAKOW J., KNAFLEWSKI M., KAŁU
-ŻEWICZ A. 2002. Effect of thermal conditions on the initiation of broccoli curd. Electronic Journal of Polish Agricultural Universities 5(5).
80. ROCZNICA URODZIN DR KRYSTYNY JUCHNIEWICZ 80th anniversary of Dr. Krystyna Juchniewicz
birthday
Dr Krystyna Juchniewicz urodziła się dnia 17 czerwca 1931 roku w Warszawie, jako córka inż. Zygmunta Juchniewicza i Aurelii z Kurna-towskich. Ojciec był leśnikiem, absolwentem Wyższej Szkoły Lasowej we Lwowie. Jako Nad-leśniczy, w latach międzywojennych zarządzał la-sami Sękocińskimi pod Warszawą. Pracował tam również przez cały okres okupacji, pomagając
ROCZNICE, JUBILEUSZE ANNIVERSARIES, JUBILEES
żołnierzom walczącym z Niemcami. Po upań-stwowieniu lasów został zmuszony w 1950 roku do przejścia na emeryturę.
Krysia, w zakresie szkoły podstawowej i gimnazjum, początkowo uczyła się w domu. Później uczęszczała m.in. do Gimnazjum i Li-ceum Heleny Miklaszewskiej w Łodzi. Maturę uzyskała w XVI Państwowym Gimnazjum i Li-ceum Żeńskim (dawniej T. Czapczyńskiego) w Łodzi w 1948 roku. Po maturze, od września 1948 roku do listopada 1949 roku pracowała jako sekretarka w Zjednoczeniu Energetycznym Okręgu Łódzkiego w Łodzi. W roku akade-mickim 1949/1950 podjęła studia na Wydziale Biologii Państwowej Wyższej Szkoły Pedago-gicznej w Łodzi, po czym przeniosła się na Wydział Biologii i Nauk o Ziemi Uniwersytetu Łódzkiego, na którym ukończyła studia I stopnia w 1953 roku. W latach 1954–1958 była zatrud-niona na stanowisku asystenta w Instytucie Badawczym Leśnictwa w Warszawie. Według świadectwa prof. Hanny Czeczottowej, jej wie-loletniego zwierzchnika i kierownika „Krystyna Juchniewicz zgłosiła się do pracy w Pracowni Paleobotanicznej Muzeum Ziemi w marcu 1958 r. z określonym celem rozpoczęcia badań paleobotanicznych. Chętnie zgodziła się na
specjalizację w dziedzinie oznaczania liści roślin kopalnych przy zastosowaniu analizy nabłon-kowej. Metoda ta nie była w Polsce wówczas stosowana, toteż K. Juchniewicz musiała włożyć wiele trudu w opanowanie techniczne tej pra-cochłonnej metody. Prace zaczęła od zorgani-zowania wielkiej kolekcji porównawczej ponad 900 preparatów skórki z roślin współczesnych, najczęściej spotykanych w stanie kopalnym, co bardzo ułatwia dokonanie oznaczeń, bodaj czę-ściowo umożliwiając identyfi kację nabłonków kopalnych.”
Z dniem 1 marca 1958 roku Krystyna Juch-niewicz została przyjęta do pracy w Muzeum Ziemi Polskiej Akademii Nauk w Warszawie w charakterze pracownika inżynieryjno-technicz-nego, będąc formalnie w 1958 i 1959 roku na
etacie [Państwowego] Instytutu Geologicznego. Jej praca magisterska pt. „Epidermy niektórych gatunków roślin jednoliściennych” była przygo-towaniem do późniejszych badań fl ory kopalnej Turowa. Wykonała ją jako ekstern w 1961 roku na Wydziale Biologii i Nauk o Ziemi Uniwer-sytetu Warszawskiego pod kierunkiem prof. Henryka Teleżyńskiego. Przez wszystkie lata pracy pod kierunkiem prof. H. Czeczottowej, K. Juchniewicz uczestniczyła w corocznych, zespołowych ekspedycjach do kopalni węgla brunatnego w Turoszowie, podczas których zbierano materiały do badań paleobotanicznych. Jednocześnie organizowała swój warsztat ba-dawczy specjalizując się – wówczas jako jedyna w Polsce – w analizie nabłonkowej szczątków roślin trzeciorzędowych. Zgromadziła bogatą Ryc. 1. Pracowniczki Działu Paleobotanicznego Muzeum Ziemi Polskiej Akademii Nauk w Warszawie, 1976 rok. Od prawej: Zofi a Baranowska-Zarzycka, Aleksandra Kohlman-Adamska, Krystyna Juchniewicz i Urszula Półtorak (fot. L. Dwornik). Fig. 1. Workers of the Palaeobotanical Division of the Museum of Earth, Polish Academy of Sciences in Warsaw, 1976. From the right: Zofi a Baranowska-Zarzycka, Aleksandra Kohlman-Adamska, Krystyna Juchniewicz and Urszula Półtorak (phot. L. Dwornik).
kolekcję preparatów nabłonków liści kopalnych i współczesnych (ponad 1000 preparatów), z któ-rych część pozyskała na drodze wymiany z za-granicznych ośrodków badawczych.
W okresie od 1 czerwca 1962 roku do 31 maja 1967 roku pracowała w Muzeum Ziemi PAN w Warszawie na etacie starszego asystenta, od 1 czerwca 1967 do 31 grudnia 1972 r. na etacie pracownika inżynieryjno-technicznego, od 1 stycznia 1973 r. jako starszy inżynier laborato-ryjny, od 1 września 1974 r. – adiunkt muzealny, od 1 grudnia 1989 r. – kustosz. Przeszła na eme-ryturę z dniem 27 września 1991 roku.
Krystyna Juchniewicz w 1971 roku obro-niła pracę doktorską pt. „Flora kopalna Turowa w świetle analizy nabłonkowej”, wykonaną pod kierunkiem prof. Henryka Teleżyńskiego na Wy-dziale Biologii i Nauk o Ziemi Uniwersytetu Warszawskiego. Temat pracy doktorskiej został wybrany przez prof. H. Czeczottową, za co wdzięczna Autorka nazwała jej imieniem nowy dla nauki kopalny gatunek – Nectandrophyllum czeczottii. Wyniki badań nabłonków uzupełniły listę fl orystyczną miocenu Turowa o osiem no-wych gatunków. Pracę doktorską opublikowała w 1975 roku. Jest to pierwsze w polskiej lite-raturze paleobotanicznej i na długie lata jedyne opracowanie cuticulae dispersae, czyli wydo-bytych z osadu drobnych fragmentów kopal-nych liści. Wyniki badań tego typu szczątków kopalnych stanowią ważne uzupełnienie składu każdej fl ory kopalnej i wnoszą istotne dane do jej charakterystyki, trudne bądź niemożliwe do uzyskania w wyniku badań szczątków kopalnych innego rodzaju. Metoda analizy kutykularnej w badaniach węgli brunatnych była w owych latach w Europie w początkowej fazie jej sto-sowania, a w Polsce były to wówczas badania pionierskie. W miarę postępu tych badań stało się oczywistym, że analiza nabłonkowa jest nie-odzowna w badaniach liści kopalnych, warunkuje bowiem ich prawidłowe oznaczenie. Co więcej, metoda ta umożliwiając rozpoznanie facjalne złóż węgla brunatnego, pozwala stosunkowo szybko i tanio określić wartość przemysłową węgla brunatnego, w związku z czym ma także duże znaczenie praktyczne.
Dr K. Juchniewicz, w pełni zdając sobie z tego sprawę, zamierzała wykorzystać metodę analizy nabłonkowej opracowując projekt kom-pleksowych interdyscyplinarnych badań facjal-no-genetycznych mioceńskich węgli brunatnych na przykładzie fl ory Turowa (rok 1974). Projekt ten jednak nie wszedł w etap realizacji z przy-czyn od Autorki niezależnych. Należy zauważyć, że tego typu badania były wtedy w Europie w po-czątkowym stadium.
Krystyna Juchniewicz brała czynny udział w wielu krajowych i zagranicznych konferen-cjach naukowych, referując wyniki swoich badań oraz propagując metodę analizy nabłonkowej. Uczestniczyła m.in. w XII Międzynarodowym Kongresie Botanicznym w Leningradzie (1975) i w Sympozjum International Association for Angiosperm Palaeobotany w Liblicach (ČSSR, 1977). Dzięki znajomości języków obcych (nie-miecki, francuski, rosyjski, angielski) nawiązała kontakty naukowe z wieloma wówczas wybit-nymi paleobotanikami, nie tylko w Europie, ale i w obu Amerykach. W ramach delegacji służ-bowych Muzeum Ziemi wyjeżdżała kilkakrotnie za granicę, w tym do NRD (1963), ZSRR, gdzie w 1969 roku odbyła trzymiesięczny staż w In-stytucie Botaniki im. Komarova Akademii Nauk ZSRR w Leningradzie, a także do Czechosło-wacji (1972). Dzięki tym wyjazdom była do-skonale zorientowana w aktualnych trendach w badaniach paleobotanicznych trzeciorzędu i mogła pogłębiać swoją wiedzę w zakresie ana-lizy nabłonkowej fl or mioceńskich. Z wyjazdów zagranicznych przywoziła także bogate materiały porównawcze. W 1977 roku przebywała w Ogro-dzie Botanicznym w Suchumi, który był wów-czas jednym z centrów badań paleobotanicznych pod kierunkiem wybitnego paleobotanika, pro-fesora A. A. Kolakovskiego.
Dzięki swoim zagranicznym kontaktom na-ukowym wzbogaciła także zbiory biblioteczne Działu Paleobotanicznego Muzeum Ziemi PAN o ponad 600 sztuk odbitek prac paleobotanicz-nych, głównie z zakresu analizy nabłonkowej roślin kopalnych i współczesnych. Doceniała znaczenie popularyzacji badań paleobotanicz-nych publikując artykuły popularno-naukowe.
Była także m.in. Autorką konspektu wy-stawy zatytułowanej „Z czego powstał wę-giel”, zorganizowanej w Muzeum Ziemi PAN, adresowanej głównie do młodzieży szkolnej; ponadto brała czynny udział w przygotowaniu w Muzeum Ziemi PAN wystaw czasowych z zakresu paleobotaniki. Samodzielnie opra-cowała część paleobotaniczną wystawy stałej z zakresu geologii historycznej, a wspólnie z dr Katarzyną Krajewską opracowała część mery-toryczną wystawy czasowej pt. „Rośliny lasu karbońskiego”.
Krystyna Juchniewicz odznaczała się zawsze dużą niezależnością, jako pierwsza – i jedyna z całego zespołu Pracowni Paleobotanicznej Muzeum Ziemi PAN – ukończyła doktorat za czasów kierownictwa prof. Hanny Czeczottowej. Miała dużą i wszechstronną wiedzę paleobota-niczną oraz doskonały warsztat pisarski, wyróż-niający się logicznym, precyzyjnym i zwięzłym językiem. W miarę upływu lat stan jej zdrowia utrudnił jej prowadzenie intensywnych badań naukowych, ale nie ograniczył możliwości poznawczych i intelektualnych, które skiero-wała na inny obszar zainteresowań. W wieku 72 lat podjęła studia teologiczne na Papieskim Wydziale Teologicznym w Warszawie, które ukończyła w 1997 roku pracą magisterską wy-konaną pod kierunkiem ks. dr. hab. J. Miazka i, wykorzystując swoje umiejętności pisarskie, przystąpiła do pisania książek, które zostały opublikowane w wydawnictwach kościel-nych.
ŹRÓDŁA
JUCHNIEWICZ K. 1998. Pracownia Paleobotaniczna Muzeum Ziemi Polskiej Akademii Nauk – 50-lecie istnienia.
Wiadom. Bot. 42(2): 67–70.
JUCHNIEWICZ K. 2006. Mój Ojciec. W: B. BUCHALCZYK
(red.), Magdalenka. Historia-Przyroda-Ludzie. Część II. Biuro Usług Turystycznych „Mokotów”, Warszawa, s. 242–249.
JUCHNIEWICZ K. Moja korespondencja. Archiwum Zakładu Paleobotaniki Instytutu Botaniki im. W. Szafera PAN w Krakowie.
MIREK Z., MUSIAŁ L., WÓJCICKI J. J. (red.) 1995. Kto jest kim w botanice polskiej. Polish Botanical Studies, Guidebook Series 14: 1–436.
ZASTAWNIAK E., KÖHLER P. 2001. Polskie Badania Paleo-botaniczne Trzeciorzędu. BotanicalGuidebooks25: 3–159.
Ewa ZASTAWNIAK-BIRKENMAJER SPIS PUBLIKACJI DR KRYSTYNY JUCHNIEWICZ
Z ZAKRESU PALEOBOTANIKI
JUCHNIEWICZ K. 1966. O metodach badania anatomicznego liści w paleobotanice. Wiadom. Bot. 10(2): 115–121. JUCHNIEWICZ K. 1967. Kolekcja okazów
paleobotanicz-nych z Wiesa bei Kamenz. Prace Muzeum Ziemii10: 217–219.
JUCHNIEWICZ K. 1970. X-lecie młodzieżowego koła PT-MNoZ w Wałbrzychu. Przegląd Geologiczny 18(2): 112.
JUCHNIEWICZ K. 1970. Nowe dane o fl orze kopalnej Turowa na podstawie analizy nabłonkowej. Kwartalnik Geolog-iczny 14(4): 810–818.
JUCHNIEWICZ K. 1971. Flora kopalna Turowa koło Bogatyni w świetle analizy nabłonkowej. Autoreferat rozprawy doktorskiej. Archiwum Zakładu Paleobotaniki Instytutu Botaniki PAN, Kraków.
JUCHNIEWICZ K. 1972. Zastosowanie analizy nabłonkowej w badaniach paleobotanicznych. Streszczenia Komu-nikatów 40 Zjazdu Polskiego Towarzystwa Botanic-znego, Warszawa, 19–22 września 1972 r., s. 55. JUCHNIEWICZ K. 1973. Rośliny kopalne turoszowskiego
węgla. Problemy 3: 35–36.
JUCHNIEWICZ K. 1973. Piękna Abchazja. Przyroda Polska
11: 25.
JUCHNIEWICZ K. 1973. 50 lat Polskiego Towarzystwa Botan-icznego i XL Zjazd PTB. Przegląd Geologiczny 21(4): 237–238.
JUCHNIEWICZ K. 1973. Analiza nabłonkowa jako nowa samodzielna metoda badawcza w paleobotanice.
Przegląd Geologiczny 21(11): 579–584.
JUCHNIEWICZ K. 1973. Rośliny kopalne turoszowskiego węgla. Problemy 3(324): 35–36.
JUCHNIEWICZ K. 1973. Zastosowanie analizy nabłonkowej w badaniach paleoekologicznych. Wiadom. Bot. 17(4): 209–217.
JUCHNIEWICZ K. 1974. XLI Zjazd Polskiego Towarzystwa Botanicznego. Przegląd Geologiczny 22(4): 173–174. JUCHNIEWICZ K. 1974. Flora mioceńska z Kreuzau (recenzja).
D. K. Ferguson – The Miocene fl ora of Kreuzau, Western Germany, I. The leaf remains. Przegląd Geologiczny
22(11): 572–573.
JUCHNIEWICZ K. 1975. Flora kopalna Turowa w świetle analizy nabłonkowej. 1. Cuticulae dispersae zawarte w iłach. Prace Muzeum Ziemi 24: 65–132.
JUCHNIEWICZ K. 1975. Stosunki paleohydrologiczne i geneza węgli brunatnych facji markoduriowej. Przegląd Geo-logiczny 23(3): 110–112.
JUCHNIEWICZ K. 1975. Przydatność analizy nabłonkowej w badaniach stratygrafi cznych oraz petrogra fi i węgla.
Przegląd Geologiczny 23(4): 184–187.
CZECZOTT H., JUCHNIEWICZ K. 1975. Monocotyledoneae – Palmae. W: H. CZECZOTT (red.), Flora ko palna Turowa koło Bogatyni. Prace Muzeum Ziemi 24: 57–64. JUCHNIEWICZ K. 1975 (recenzja). H. Walther. 1972. Studien
über tertiäre Acer Mitteleuropas. Wiadom. Bot. 19(1): 96–97.
JUCHNIEWICZ K. 1976. Autochtonia i allochtonia węgla z punktu widzenia paleobotaniki. Przegląd Geologiczny
24(1): 15–18.
JUCHNIEWICZ K. 1976. XLIII Zjazd Polskiego Towarzystwa Botanicznego w Toruniu. Przegląd Geologiczny 24(2): 110–111.
JUCHNIEWICZ K. 1976. XII Międzynarodowy Kongres Bo-taniczny (sprawozdanie). Przegląd Geologiczny 24(1): 58–59.
JUCHNIEWICZ K. 1977. Międzynarodowe sympozjum paleo-botaniczne. Przegląd Geologiczny 25(12): 676. JUCHNIEWICZ K. 1978. Classifi cation and identifi cation
of cuticulae dispersae of Miocene Angiosperms. W: Z. KVAĆEK, F. SCHAARSCHMIDT (red.), Proceedings of the International Symposium on Advances in Angio-sperm Palaeobotany, Liblice (ČSSR), June 13–17, 1997.
Courier Forschungsinstitut Senckenberg 30: 95–99. JUCHNIEWICZ K. 1978. Biografi a naukowa prof. Hanny
Czec-zotowej. (maszynopis). Archiwum Muzeum Ziemi PAN, Warszawa.
CZECZOTT H., JUCHNIEWICZ K. 1980. Palmae II. W: A. SKIRGIEŁŁO (red.), Flora kopalna Turowa koło Bogatyni. Prace Muzeum Ziemi 33: 23–29.
JUCHNIEWICZ K. 1984. Tropikalny las w Turoszowie. Poznaj Swój Kraj 27(279): 23.
JUCHNIEWICZ K. 1992. Uwagi o paleoekologii flory mioceńskiej w sferosyderytach Turowa. Przegląd Geo-logiczny 40(3): 166–168.
JUCHNIEWICZ K. 1996. Flora nabłonkowa. W: L. MA
-LINOWSKA, M. PIWOCKI (red.), Budowa geologiczna Polski. Atlas skamieniałości przewodnich i charaktery-stycznych. 3a Kenozoik. Trzeciorzęd. Neogen. Polska Agencja Ekologiczna, Warszawa. s. 932–939. JUCHNIEWICZ K. 1996. Profesor Anna Czeczott (1888–1982).
Wiadom. Bot. 40(3–4): 85–89.
JUCHNIEWICZ K. 1998. Pracownia Paleobotaniczna Muzeum Ziemi Polskiej Akademii Nauk – 50-lecie istnienia (Pal-aeobotanical Laboratory of the Museum of Earth, Polish Academy of Sciences – 50th anniversary of establish-ment). Wiadom. Bot. 42(2): 67–70.
PROFESOR ROMANA IZMAIŁOW, POWAŻNY UCZONY I DYDAKTYK1
Prof. Romana Izmaiłow – a serious scientist and didactician
Profesor Romana Maria Izmaiłow jest Ma-łopolanką, ukończyła studia biologiczne na Uniwersytecie Jagiellońskim w roku 1963. Magisterium zdobyła pod naukową opieką pro-fesor Marii Skalińskiej w Katedrze Anatomii i Cytologii Roślin. W pracy magisterskiej pt. „Badania embriologiczne nad gatunkiem Ra-nunculus cassubicus” opisała bardzo rzadko spotykane apomiktyczne drogi rozmnażania, a wyniki Jej badań zostały szybko opublikowane m.in. w Acta Biologica Cracoviensia. Tuż po magisterium odbyła staż asystencki w Katedrze Anatomii i Cytologii Roślin Uniwersytetu Jagiel-lońskiego. Niestety wobec braku etatu nie została zatrudniona na uczelni, pomimo to pracowała
1 Tekst referatu wygłoszonego przez prof. Józefa Bednarę w czasie uroczystej sesji naukowej pt. „Dokonania embrio-loga, lichenologa i fi togeografa w nauce” w auli Collegium Novum UJ, w dniu 27 czerwca 2011 roku, patrz Wiadomości Botaniczne 55(3–4): 90–95 (2011).
w Katedrze przez cztery lata jako asystent – wo-lontariusz. Ostatecznie w roku 1967 mgr Romana Izmaiłow została zatrudniona na Uniwersytecie Jagiellońskim najpierw jako asystent naukowo-techniczny, później asystent i starszy asystent. Wówczas prowadziła już liczne zajęcia dydak-tyczne, jednocześnie przygotowywała pracę dok-torską i publikowała na bieżąco wyniki swoich badań. Już pierwsze Jej publikacje zostały za-uważone i docenione. Wiele fotografi i, cytatów i obszernych komentarzy z publikacji Romany Izmaiłow zostało zamieszczone w znanym pod-ręczniku Embriologia roślin kwiatowych, który w tym czasie pisał Profesor Bohdan Rodkiewicz, pracujący na uniwersytetach w Łodzi i Lublinie. Jak wiadomo podręczniki są specyfi cznymi pu-blikacjami, gdzie ze względu na ograniczoną objętość tekstu mogą być zawarte jedynie
ważniejsze i bardzo wiarygodne materiały do-stępne z wszelkich źródeł na świecie. Wyniki badań Romany Izmaiłow stanowią bodaj naj-obszerniejszą część wspomnianego podręcznika przyjętą od jakiegokolwiek pojedynczego autora. Ten fakt trzeba traktować jako formę uznania dla młodego naukowca ze strony osoby z dużym doświadczeniem, a jednocześnie krytycznym umysłem, nie ulegającym nieuzasadnionym fa-scynacjom.
W kolejnych podręcznikach również znalazły się owe wcześniejsze oraz późniejsze materiały Romany Izmaiłow, zwłaszcza w rozdziałach o apomiksji, bo w tej dziedzinie stała się Ona wysokiej klasy specjalistą.
Romana Izmaiłow doktoryzowała się w roku 1972 na podstawie pracy „Zagadnienia mechani-zmów różnicowania kariologicznego w obrębie
Ryc. 1. III Konferencja Embriologów Roślin, Lublin , 18–21.06.1986 (własność archiwum Zakładu Cytologii i Embriologii Roślin).
Fig. 1. 3rd Conference of Plant Embryologists, Lublin, 18–21.06.1986 (from the archive of the Department of Plant Cytology and Embryology).
gatunku zbiorowego Ranunculus cassubicus L.” Promotorem pracy, podobnie jak przy magiste-rium, była profesor Maria Skalińska, chociaż praca powstała już w Zakładzie Cytologii i Em-briologii Roślin UJ, bowiem w 1970 roku na-stąpiła zmiana nazwy Katedry Anatomii Roślin na Zakład Cytologii i Embriologii Roślin. Praca habilitacyjna dr Romany Izmaiłow została sfi na-lizowana w roku 1989 i była kontynuacją tego samego nurtu tematycznego, choć dotyczyła in-nych gatunków roślin, a mianowicie kariologii i biologii rozmnażania 11 gatunków z rodzaju Alchemilla. Zarówno praca doktorska jak i ha-bilitacyjna wyróżniały się; pierwsza została na-grodzona Nagrodą III stopnia Ministra Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki, druga Na-grodą Jego Magnifi cencji Rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Tytuł naukowy profesora dr hab. Romana Izmaiłow otrzymała od Prezydenta Rzeczypo-spolitej Polskiej w 2005 roku.
Zainteresowania naukowe profesor Romany Izmaiłow konsekwentnie dotyczą procesów re-produkcyjnych roślin, zarówno na drodze roz-mnażania płciowego jak i apomiktycznego oraz kariologii roślin nasiennych. Znajduje to odbicie w dorobku publikacyjnym, który daje się po-dzielić na trzy grupy tematyczne.
1. Kariologia i cytotaksonomia roślin okry-tozalążkowych.
2. Badania procesów reprodukcyjnych u taksonów apomiktycznych lub wykazujących tendencje do występowania elementarnych pro-cesów apomiktycznych.
3. Wpływ zanieczyszczeń środowiska na procesy reprodukcyjne roślin.
Ryc. 2. Konferencja Embriologów Roślin Słowacji, Czech i Polski, Nitra, 20–23.09.1993. Od lewej: prof. dr hab. Romana Izmaiłow, prof. dr hab. Krystyna Turała-Szybowska, prof. Karol Erdelsky (własność archiwum Zakładu Cytologii i Em-briologii Roślin).
Fig. 2. Conference of Slovak, Czech and Polish Plant Embryologists, Nitra, 20–23.09.1993. From the left: Professor Romana Izmaiłow, Professor Krystyna Turała-Szybowska, Professor Karol Erdelsky (from the archive of the Department of Plant Cytology and Embryology).
Zwłaszcza w odniesieniu do dwu ostatnich grup tematycznych pani prof. Romana Izmaiłow wykazała ogromną intuicję naukową. Odpo-wiednie badania zostały podjęte nieco wcześniej niż tematyka ta spopularyzowała się i była reali-zowana w innych ośrodkach badawczych. Były to badania pionierskie, co zapewniło pierwszeń-stwo cytowania w piśmiennictwie światowym, w wymiarze merytorycznym rzuciły one światło na powstawanie gatunków i ich współczesną ewolucję. Zwraca przy tym uwagę niezwykła
rzetelność badań. Opracowywane przez profesor Romanę Izmaiłow gatunki były najpierw badane kariologicznie (ustalano liczby chromosomów), następnie analizowano ich drogi reprodukcji, a wreszcie wykonywano eksperymentalne krzy-żowania. Te wnikliwe badania wzbogaciły wiedzę o tym, jak współcześnie powstają nowe gatunki roślin oraz jakie mechanizmy mogą wpływać na zmianę sposobu rozmnażania z seksualnego na apomiktyczne. Wiarygodność tych wyników podnosi fakt, że część badań przeprowadzono nie tylko na roślinach z populacji polskich, ale także z krajów ościennych, np. Słowacji i Niemiec.
Wpływ zanieczyszczeń środowiska na pro-cesy reprodukcyjne roślin jest nowym i mało zbadanym zagadnieniem opracowywanym przez prof. R. Izmaiłow. Z pionierskich wyników badań opisujących struktury reprodukcyjne
Ryc. 3. Spotkanie uczestników programu SOCRATES ERA-SMUS w Ośrodku Recepcyjno- Konferencyjnym Rektora UJ w Modlnicy, maj 1996. Od lewej: dr hab. Maria Kościńska-Pająk, dr hab. Andrzej Jankun, prof. dr hab. Romana Izma-iłow (własność archiwum Zakładu Cytologii i Embriologii Roślin).
Fig. 3. Participants of the SOCRATES ERASMUS pro-gramme during the meeting in the Jagiellonian University Rector’s Conference and Reception Centre in Modlnica, May 1996. From the left: assistant professor Maria Kościńska-Pająk, assistant professor Andrzej Jankun, Professor Romana Izmaiłow (from the archive of the Department of Plant Cy-tology and Embryology).
Ryc. 4. Prof. dr hab. Romana Izmaiłow podczas sesji po-sterowej, 22nd Conference on Embryology; Plants, Animals, Humans, Osieczany, 14–17.05.1997 (własność archiwum Zakładu Cytologii i Embriologii Roślin).
Fig. 4. Professor Romana Izmaiłow during the poster session, 22nd Conference on Embryology; Plants, Animals, Humans, Osieczany, 14–17.05.1997 (from the archive of the Depart-ment of Plant Cytology and Embryology).
roślin rosnących na terenach poprzemysłowych o podwyższonej zawartości metali ciężkich wynika, że niektóre gatunki nie wykazują za-burzeń rozwojowych i mogłyby być stosowane do zagospodarowania skażonych nieużytków. Z kolei u innych taksonów stwierdzono liczne zakłócenia struktur embriologicznych zarówno w męskiej, jak i żeńskiej linii płciowej. Te ob-serwacje są niezwykle wartościowe, stanowią bowiem istotne uzupełnienie badań nad relacjami pomiędzy roślinami a toksycznymi metalami.
Innym ważnym polem działania profesor Romany Izmaiłow była dydaktyka, tu także Jej dokonania są imponujące. Prowadziła wszystkie typy zajęć i na różnych poziomach kształcenia: wykłady obowiązkowe, monografi czne, ćwi-czenia laboratoryjne, zajęcia terenowe, pracownie magisterskie i seminaria. Pod Jej kierunkiem
powstały liczne prace magisterskie i doktor-skie. Opiekowała się także stażami naukowymi osób z uczelni zagranicznych. Do działalności dydaktycznej trzeba także zaliczyć liczne kon-sultacje na rzecz młodszych pracowników nauki, własnej i innych uczelni, w zakresie trudnych zagadnień.
Należy także wspomnieć o dokonaniach z pogranicza działalności dydaktycznej i orga-nizacyjnej, świadczonych na rzecz własnego wy-działu i uczelni. Mam tu na myśli wieloletnią pracę w Wydziałowej Komisji Rekrutacyjnej jako egzaminatora, wiceprzewodniczącego i przewod-niczącego. Ponadto profesor Romana Izmaiłow aktywnie uczestniczyła w pracach Rady Pedago-gicznej i Programowej Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi, Senackiej Komisji Dydaktycznej, a także rektorskiej Komisji Statutowo-Prawnej. Ponadto Ryc. 5. Aula Collegium Maius Uniwersytetu Jagiellońskiego, wrzesień 2003, podczas promocji habilitacyjnych. Od lewej: prof. dr hab. Lesław Przywara, prof. dr hab. Bogdan Zemanek, prof. dr hab. Romana Izmaiłow (własność archiwum Zakładu Cytologii i Embriologii Roślin).
Fig. 5. During the postdoctoral degree promotion in the Aula of Collegium Maius. Jagiellonian University, September 2003. From the left: Professor Lesław Przywara, Professor Bogdan Zemanek, Professor Romana Izmaiłow (from the archive of the Department of Plant Cytology and Embryology).
Ryc. 6. XII International Conference on Plant Embryology, Kraków, 5–7.09.2005. Od lewej: prof. dr hab. Szczepan Biliński, prof. dr hab. Elżbieta Kuta, prof. Val Raghavan, na drugim planie prof. dr hab. Romana Izmaiłow, prof. dr hab. Stefania Loster (własność archiwum Zakładu Cytologii i Embriologii Roślin).
Fig. 6. 12th International Conference on Plant Embryology, Cracow, 5–7.09.2005. From the left: Professor Szczepan Biliński, Professor Elżbieta Kuta and Professor Val Raghavan. In the background: Professor Romana Izmaiłow, Professor Stefania Loster (from the archive of the Department of Plant Cytology and Embryology).
Ryc. 7. XII International Conference on Plant Embryology, Kraków, 5–7.09.2005. Od lewej: prof. dr hab. Elżbieta Kuta, prof. dr hab. Stefania Loster, prof. dr hab. Romana Izmaiłow (własność archiwum Zakładu Cytologii i Embriologii Roślin). Fig. 7. 12th International Conference on Plant Embryology, Cracow, 5–7.09.2005. From the left: Professor Elżbieta Kuta, Professor Stefania Loster, Professor Romana Izmaiłow (from the archive of the Department of Plant Cytology and Em-bryology).
przez 14 lat pełniła funkcje zastępcy dyrektora Instytutu Botaniki UJ, będąc odpowiedzialną za dydaktykę.
Wielokrotnie była wyróżniania nagrodami JM Rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego, uzy-skała także nagrodę Ministra Nauki, Szkolnictwa i Techniki. Społeczność botaniczna Polski przy-znała Jej zaszczytny tytuł Honorowego Członka Polskiego Towarzystwa Botanicznego.
Odejście z czynnego życia zawodowego za-pewne nie sprawi, że profesor Romana Izma-iłow zrezygnuje ze swojej pasji, jaką jest praca naukowa. Ufam, że Pani Profesor, która jest dla mnie wzorem naukowca i dydaktyka oraz nie-doścignionym wzorem skromności, nadal będzie służyła młodszym kolegom swoją wiedzą i do-świadczeniem oraz że będą się ukazywały Jej kolejne publikacje.
Józef BEDNARA
WŚRÓD POLARNYCH LODÓW I TATRZAŃSKICH TURNI
– ŻYCIORYS NAUKOWY LICHENOLOGA PROF. DR HAB. MARII OLECH1
Amid pack ice and Tatra peaks – scientifi c biography of lichenologist
Prof. dr hab. Maria Olech
Pragnienie poznawania dalekich lądów, od-krywania nowych organizmów, towarzyszyło uczonym od dawna i było potężnym czynni-kiem rozwoju biologii. Pani profesor Maria Olech zrealizowała swoje młodzieńcze pasje.
1 Tekst referatu wygłoszonego przez prof. Alicję Zemanek w czasie uroczystej sesji naukowej pt. „Dokonania embrio-loga, lichenologa i fi togeografi a w nauce” w auli Collegium Novum UJ, w dniu 27 czerwca 2011 roku, patrz Wiadomości Botaniczne 55(3–4): 90–95 (2011).
ROCZNICE, JUBILEUSZE ANNIVERSARIES, JUBILEES
Badała wysokie góry, obszary polarne w oko-licach obydwu biegunów Ziemi, a prace na temat porostów tych regionów opisujące wiele nowych gatunków, przyniosły jej międzynaro-dową sławę.
BIOGRAFIA – NAJWAŻNIEJSZE FAKTY Maria Olech urodziła się w Nowym Sączu, u stóp Beskidu Sądeckiego. Otrzymała na chrzcie imię Maria, ale w środowisku botaników używa do dzisiaj drugiego imienia Agnieszka, a wśród alpinistów i polarników – pseudonimu Agata. Jej matka Maria z Maciuszków, która zajmowała się domem i wychowywaniem czworga dzieci, posiadała chlubną przeszłość konspiracyjną, w czasie okupacji działała pod pseudonimem „Czarnula”, a po wojnie z zaangażowaniem pracowała społecznie. Ojciec Ludwik Olech, absolwent studiów rolniczych, przekazał córce zainteresowanie przyrodą i pasję turystyczną – od dzieciństwa jeździła z nim na wycieczki, najpierw w pobliskie w Beskidy, później dalej – w Tatry. W latach 1947–1954 przyszła pani profesor uczęszczała do szkoły podstawowej w Nowym Sączu. W średniej szkole, w II Liceum Ogólno-kształcącym (1954–1958) w rodzinnym mieście miała bardzo dobrą nauczycielkę biologii, Ewę Berger (zwaną przez młodzież Meduzą), która zachęciła ją do nauki tego przedmiotu. W latach 1958–1963 Maria Olech studiowała biologię na Ryc. 1. Początki eksploracji lichenologicznych. Lata 60. XX wieku (fot. J. Nowak).
Fig. 1. Beginnings of lichenological explorations, 1960s. (phot. J. Nowak).
Uniwersytecie Jagiellońskim, któremu pozostała wierna do dzisiejszego dnia. W czasie studiów (Ryc. 1) zainteresowała się roślinami i zdecydo-wała, że będzie pisać pracę magisterską w In-stytucie Botanicznym, w ówczesnej Katedrze Systematyki i Geografi i Roślin. Botanikę wykła-dali wówczas jedni z czołowych przyrodników w tej części Europy, tworzący tzw. krakowską szkołę geobotaniczną. Żył jeszcze długo-letni mistrz tej szkoły prof. Władysław Szafer (1886–1970), który już nie wykładał, ale jego idee ochrony przyrody były bardzo żywe w śro-dowisku. Dużą popularnością wśród studentów cieszyły się wycieczki fl orystyczne prof. Bogu-miła Pawłowskiego (1898–1971), systematyka i fi tosocjologa, jednego z najlepszych znawców fl ory europejskich gór, wielkiego miłośnika Tatr. Zajęcia botaniczne prowadził również prof. Jan Kornaś (1923–1994), fi togeograf, fi tosocjolog i taksonom, w późniejszych latach badacz afry-kańskich paprotników, uczony ogromnej wiedzy, bardzo wymagający od siebie i pracowników. Od początku studiów Maria Olech miała nietypowe zainteresowania, pasjonowały ją bowiem rośliny
niższe – mchy i porosty. Żaden z botaników pra-cujących wówczas w Instytucie nie zajmował się porostami. Opiekunem jej pracy magisterskiej został prof. Bronisław Szafran (1897–1968), ba-dacz mszaków, autor klasycznych opracowań dotyczących mchów Polski, człowiek niezwy-kłej skromności i życzliwości dla ludzi. W 1963 roku M. Olech obroniła pracę magisterską pt. „Zbiorowiska porostów naziemnych w Dolinie Kobylańskiej”. Badania nad porostami były przez długi czas zaniedbane w Polsce, również i w środowisku krakowskim. Dopiero w drugiej połowie XX wieku zwiększyło się zaintereso-wanie tą grupą organizmów, kiedy okazało się, że bardzo silnie reagują na zanieczyszczenia i mogą być indykatorami skażeń powietrza. W poznawaniu porostów przyszła pani profesor była początkowo samoukiem, później pomagał jej dr Janusz Nowak (1930–2004), doktor Uni-wersytetu Jagiellońskiego, później profesor Instytutu Botaniki im. W. Szafera Polskiej Akademii Nauk. Janusz Nowak należał wtedy do najlepszych znawców porostów w naszym kraju, był współautorem pierwszego polskiego Ryc. 2. Promocja doktorska, Collegium Novum UJ, 1969 (ze zbiorów M. Olech).
klucza do ich oznaczania. W latach 1964–1968 Maria Olech była słuchaczem studiów dokto-ranckich w Instytucie Botanicznym UJ. W1969 roku obroniła pracę doktorską pt. „Stosunki lichenologiczne Beskidu Sądeckiego” (Ryc. 2) wyróżnioną nagrodą Ministra. Promotorem pracy był pierwotnie prof. B. Szafran, ale zmarł na rok przed obroną, dlatego promotorstwo przejął prof. J. Kornaś. W 1968 roku M. Olech rozpoczęła pracę na stanowisku starszego asystenta, trzy lata później (1971) została adiunktem Zakładu Taksonomii Roślin i Fitogeografii Instytutu Botaniki UJ. Była pierwszym profesjonalnym lichenologiem zatrudnionym na Uniwersytecie Jagiellońskim.
Dużo wcześniej, bo już w czasie studiów, zaczęła rozwijać swoją drugą oprócz nauki pasję – poznawanie i eksplorowanie gór. Przyjęta w po-czet członków Klubu Wysokogórskiego, zrobiła wiele dróg wspinaczkowych, najpierw w Tatrach, później w Alpach i innych górach. Uczestniczyła też w eksploracjach jaskiń w Polsce i na Ukrainie (Ryc. 3). Zdolność do pokonywania trudnych górskich tras miała się okazać nie tylko szkołą charakteru i wytrzymałości, ale również umie-jętnością bardzo przydatną przy opracowywaniu rozprawy habilitacyjnej. Praca ta dotyczyła bo-wiem porostów wysokogórskich i zatytułowana była „Zbiorowiska porostów w wysokogórskich murawach nawapiennych w Tatrach Zachodnich” (1985). Zawierała ona wnikliwe opisy zbioro-wisk piętra subalpejskiego i alpejskiego, złożo-nych w dużej mierze z porostów. Zanalizowała je zmodyfikowaną metodą fitosocjologiczną Braun-Blanqueta (była to jedna z pierwszych tego typu prac w górach systemu alpejskiego). W 1985 roku Maria Olech po pomyślnym ko-lokwium uzyskała habilitację, a w 1986 roku została docentem Uniwersytetu Jagiellońskiego. Była już wtedy cenionym badaczem porostów gór i można było przypuszczać, że dalej rozwijać się będzie głównie w tym kierunku.
W roku 1982 nastąpiło wydarzenie, które zmieniło jej perspektywy badawcze, a w konse-kwencji i całe życie. Profesor Instytutu Geografi i UJ Zdzisław Czeppe (1917–1991) zaproponował jej uczestnictwo w uniwersyteckiej wyprawie na
Spitsbergen. Instytut Geografi i ma długie tra-dycje eksploracji polarnych. W latach 30. XX w. badania geomorfologiczne na Spitsbergenie pro-wadził prof. Mieczysław Klimaszewski (1908– 1995). Jego uczeń Z. Czeppe – geomorfolog i geograf fi zyczny, zorganizował wiele wypraw na Spitsbergen (południowo–zachodni półwysep Sörkapp Land), gdzie prowadzono kompleksowe badania środowiska geografi cznego. Maria Olech wzięła udział w dwóch ekspedycjach, w 1982 i 1985 roku, trwających łącznie 6 miesięcy. Bazą uniwersyteckich wypraw był dwuizbowy domek na Pallfyodden, dawna chata traperska, tzw. hus (Ryc. 4). Mieszkała również przez pewien czas samotnie w innym domku, na Breinesfl yi, bez elektryczności i wody, ale za to w ogromnym luksusie, jakim jest dla przyrodnika bliski kon-takt z naturą. Nad fi ordem Hornsund znajduje się Polska Stacja Polarna Instytutu Geofi zyki PAN, założona w 1957 roku przez Stanisława Siedleckiego (1912–2002) (syna sławnego kra-kowskiego zoologa Michała), geologa, tater-nika, jednego z najbardziej znanych polarników swoich czasów. Był on człowiekiem ogromnej kultury, bardzo lubianym przez kolegów. Młodą polarniczkę darzył osobistą przyjaźnią, o czym świadczy fakt, że specjalnie dla niej napisał
Ryc. 3. W „Jaskini Optymistycznej”, Ukraina (ze zbiorów M. Olech).
Fig. 3. In ‘Optymistyczna Cave’, Ukraine (from the collec-tion of M. Olech).
wiersz o porostach (Pamiątkowa księga... 1992: 210). Zadaniem naukowym Marii Olech było badanie porostów oraz zbiorowisk roślinnych tundry, która występuje na terenach wolnych od lodu. Tundra arktyczna przypomina roślin-ność wysokogórską piętra alpejskiego i cechuje się dużym bogactwem porostów przystosowa-nych do życia w skrajnie trudprzystosowa-nych warunkach klimatycznych. Na Sörkapp Landzie nie było dotychczas lichenologa, stąd też teren ten był bardzo atrakcyjny badawczo. Maria Olech pra-cowała w terenie blisko 20 godzin na dobę, co było możliwe dzięki temu, że w czasie arktycz-nego lata słońce nie zachodzi. Przez pewien czas towarzyszył jej kolega z Instytutu Botaniki UJ – Eugeniusz Dubiel, fi tosocjolog, obecnie eme-rytowany profesor, który koncentrował się na badaniach roślin naczyniowych.
Pod koniec lat 90., już jako znany badacz Antarktyki, Maria Olech powróciła na daleką północ. Francuski żeglarz polskiego pocho-dzenia, dr Janusz Kurbiel, zaproponował jej udział w wyprawie naukowo-odkrywczej, która
miała na celu opłynięcie jachtem wszystkich lądów wokół bieguna północnego. Podróż zapla-nowana została na wiele lat. Jej pierwsze etapy odbyły się w latach 1997, 1998 i 1999 (Ryc. 5). W ciągu tych lat (po kilka miesięcy każdego roku) zbadano północne wybrzeże Norwegii, Spitsbergenu, Islandii i Grenlandii (zwłaszcza jej wschodnie wybrzeże dziewicze z licheno-logicznego punktu widzenia). Podróżowano jachtem „Vagabond’elle”, w kilkuosobowej załodze. Celem tego przedsięwzięcia była do-kładna eksploracja obszarów niedostępnych dla samolotów i dużych statków polarnych. Podczas gdy jacht stał w pobliżu brzegów, Maria Olech podpływała pontonem na ląd (Ryc. 6), żeby zbierać porosty, glony i grzyby. Pozyskiwanie porostów rosnących na skale polegało na wyku-waniu ich młotkiem – była to ciężka „praca gór-nicza lichenologa”, dochodziło do tego noszenie bardzo ciężkiego plecaka, na zimnie i w wietrze. Dodatkowych emocji dodawała świadomość występowania w tym obszarze niedźwiedzia polarnego. Na szczęście nie doszło do żadnego Ryc. 4. Spitsbergen, baza UJ na Pallfyodden. Od lewej: Kazimierz Walasz (ornitolog, UJ), Maria Olech, Jacek Piasecki (glacjolog, UWr) (fot. B. J. Kapuściński).
Fig. 4. Spitsbergen, Jagiellonian University base at Pallfyodden. From the left: Kazimierz Walasz (ornitologist, Jagiellonian University), Maria Olech, Jacek Piasecki (glaciologist, Wrocław University) (phot. B. J. Kapuściński).
niebezpiecznego spotkania. Wyprawa ta zyskała duży rozgłos jako wyczyn sportowy.
W 1986 roku rozpoczęła się antarktyczna przygoda badawcza Marii Olech. Została wtedy zaproszona do wzięcia udziału w XI wyprawie polarnej Polskiej Akademii Nauk do Stacji An-tarktycznej im. Henryka Arctowskiego. Stacja założona w 1977 roku należała do Zakładu Bio-logii Antarktyki PAN. Położona jest na Wyspie Króla Jerzego, nad Zatoką Admiralicji, w archi-pelagu Szetlandów Południowych w zachodniej Antarktyce. Wyspa znajduje się w odległości ok. 120 km od wybrzeży Antarktydy. Założycielem stacji i jej długoletnim kierownikiem był prof. Stanisław Rakusa-Suszczewski. Maria Olech od-była łącznie 10 wyjazdów w okolice bieguna po-łudniowego – były to głównie polskie wyprawy antarktyczne, trwające od 3 do 17 miesięcy, brała też udział w międzynarodowych projek-tach badawczych koordynowanych przez SCAR (Scientifi c Committee on Antarctic Research). Eksploracje prowadziła w latach 1986–1988,
1989/1990, 1991–1993, 1995/1996, 1998/1999, 2001/2002, 2003/2004, 2005/2006, 2006/2007, 2008/2009. Szerokim echem na świecie odbiły się dwa jej pobyty na dalekim południu. W latach 1991–1993, jako pierwsza w historii kobieta, kierowała XVI wyprawą antarktyczną zimującą na Antarktydzie w Stacji im. H. Arctowskiego (Ryc. 7). Warunki panujące na tej stacji były o wiele lepsze niż w traperskich chatach na Spitsbergenie. Było tu laboratorium, biblioteka, a uczeni mieli do dyspozycji łodzie i pontony. Były to czasy przemian organizacyjnych nauki polskiej, pojawił się wówczas pomysł likwidacji tej unikatowej placówki. Pani profesor twardo przeciwstawiła się temu projektowi. Odmówiła przerwania wyprawy, i co więcej, zorganizowała międzynarodową akcję, która w konsekwencji doprowadziła do utrzymania stacji działającej z powodzeniem po dziś dzień.
Na przełomie lat 2003/2004 M. Olech była przez 3 miesiące kierownikiem naukowym 23. In-dyjskiej Ekspedycji na Antarktydę zorganizowanej
Ryc. 5. Na jachcie „Vagabond’elle” (ze zbiorów M. Olech).
przez National Centre for Antarctic and Ocean Research. Tym razem polarniczka przebywała na Antarktydzie kontynentalnej, w stacji Maitri, w Oazie Schirmachera. Jest to obszar niezamar-znięty, w którym występuje skąpa roślinność, głównie glony, porosty i mchy. Badania doty-czyły bioróżnorodności i ekologii rosnących tam organizmów. W oparciu o analizę rozmieszczenia gatunków poszukiwano podobieństw i różnic między zachodnią a wschodnią Antarktyką. W wyprawie uczestniczyło osiemdziesięciu Hindusów; ona – jedyna kobieta, była ich kie-rownikiem naukowym (Ryc. 8). Początkowo traktowali ją z rezerwą. Ale wszystko zmieniło się, kiedy razem wyruszyli w teren. Docenili jej doświadczenie, odporność oraz troskę o uczest-ników wyprawy. Kiedy pobyt w Maitri dobiegł końca, byli już przyjaciółmi. Rezultatem tego pobytu na Antarktydzie była monografi a (2010) na temat porostów i grzybów naporostowych Oazy Schirmachera opracowana wraz z hindu-skim współpracownikiem. W pięknie wydanej
pracy zamieszczono opisy 59 gatunków wraz z kolorowymi mapami ich rozmieszczenia, w tym dwóch nowych dla nauki.
W czasie wszystkich ekspedycji Maria Olech nie traciła kontaktu z rodzimą uczelnią, do której wracała po każdej wyprawie, żeby pro-wadzić zajęcia ze studentami oraz opracowywać Ryc. 6. Na Grenlandii (ze zbiorów M. Olech).
Fig. 6. In Greenland (from the collection of M. Olech).
Ryc. 7. Antarktyka, 1993 (ze zbiorów M. Olech). Fig. 7. The Antarctic, 1993 (from the collection of M. Olech).
przywiezione materiały. W 1992 roku uzyskała tytuł profesora nauk biologicznych, w 1993 – stanowisko profesora nadzwyczajnego, a w 2002 – profesora zwyczajnego.
DOROBEK NAUKOWY
Prof. Maria Olech jest autorką lub współ-autorką ok. 350 publikacji naukowych i po-pularnonaukowych, w tym wielu monografi i i rozdziałów w książkach. Jej prace dotyczą głównie taksonomii, geografi i i ekologii po-rostów, w mniejszym stopniu mchów, glonów i grzybów. Terenem jej eksploracji są góry i obszary podbiegunowe. Jest jedyną w świecie znawczynią porostów rosnących w pobliżu obydwu biegunów Ziemi.
BADANIA GÓR
Zestawiając całościowo dorobek dotyczący gór, trzeba podkreślić, iż jej badania poświę-cone są porostom Karpat – ich różnorodności
biologicznej, ekologii, fi togeografi i i reakcji na antropopresję. Jak wspomniano wyżej, rozprawa doktorska Marii Olech dotyczyła Beskidu Sądec-kiego, później prowadziła badania w Beskidzie Niskim. Praca habilitacyjna poświęcona była Tatrom, do których powracała później wielo-krotnie. W 2004 roku opublikowała ważne pod-sumowanie na temat porostów Tatr, pierwszą krytyczną listę porostów Tatrzańskiego Parku Narodowego: Lichens and lichenicolous fungi of the Tatra National Park. A checklist. Porosty Tatrzańskiego Parku Narodowego. Adnotowana lista taksonów.
BADANIA OBSZARÓW POLARNYCH
ARKTYKA
W Arktyce M. Olech prowadziła badania głównie na Spitsbergenie – półwyspie Sörkapp Land nad różnorodnością biologiczną tundry arktycznej, a szczególnie porostów, mszaków Ryc. 8. Maria Olech wraz z hinduskimi asystentami, Antarktyda (ze zbiorów M. Olech).
i grzybów. Wraz z E. Dubielem analizowała strukturę i rozmieszczenie zbiorowisk roślin-nych tundry, opisując 28 nowych zbiorowisk, które zostały przedstawione na mapach. Mapa fi tosocjologiczna (1991) była pierwszym tego typu opracowaniem dla Arktyki. W 2008 roku podobne opracowanie wraz z mapą powtórzyli w tym samym terenie jej uczniowie (Michał Węgrzyn, Maja Lisowska i Piotr Osyczka), co pozwoliło na prześledzenie zmian roślinności, jakie nastąpiły w ostatnim dwudziestoleciu.
ANTARKTYKA
Do najważniejszych prac opublikowanych w rezultacie eksploracji antarktycznych należą:
Cała Antarktyka
– Pierwsza krytyczna lista porostów antark-tycznych – Annotated checklist of Antarctic li-chens and lichenicolous fungi (2001);
– Opracowanie taksonomiczne rodzaju Calo-placa w Antarktyce (1993, 1995, wraz z Ulrikiem Søchtingiem z Uniwersytetu w Kopenhadze);
– Opracowanie taksonomiczne i ekolo-giczne rodzaju Lepraria w Antarktyce (2010, wraz z Martinem Kukwą z Uniwersytetu Gdań-skiego).
Wyspa Króla Jerzego
– Monografi a porostów Wyspy Króla Jerzego – Lichens of King George Island, Antarctica. (2004);
– Monografi a rodzaju Cladonia z Wyspy Króla Jerzego – The lichen genus Cladonia of King George Island, South Shetland Islands, An-tarctica (2005, wraz z Piotrem Osyczką z UJ).
Antarktyda – Oaza Schirmachera
– Monografi a porostów i grzybów naporosto-wych Oazy Schirmachera – Lichens and liche-nicolous fungi of Schirmacher Oasis, Antarctica (2010, współautor Shiv Mohan Singh).
ZAGADNIENIA LICHENOLOGII POLARNEJ (ARKTYKA I ANTARKTYKA)
Wiele problemów badanych przez Marię Olech dotyczy szerokich zagadnień aktualnych dla obydwu biegunów:
– Ekologia porostów ornitokoprofi lnych Ark-tyki i AntarkArk-tyki;
– Pierwotna sukcesja porostów, grzybów i roślin naczyniowych w Antarktyce;
– Antropogeniczne przemiany fl ory i szaty roślinnej;
– Badania ekofi zjologiczne glonów i poro-stów (współpraca z Hubertem Harańczykiem z Instytutu Fizyki UJ).
– Zasiedlanie terenów odsłoniętych spod lodu przez wiechlinę roczną (Poa annua).
OPISY TAKSONÓW NOWYCH DLA NAUKI
W Tatrach, w Arktyce i na Antarktyce M. Olech opisała blisko 100 nowych dla nauki taksonów porostów, grzybów naporostowych i autonomicznych, sinic i glonów, a także 5 wych rodzajów. Współautorami niektórych no-wych opisów taksonów są inni badacze: Piotr Mleczko, Piotr Osyczka (UJ), Jan Bystrek (Uni-wersytet M. Curie-Skłodowskiej w Lublinie), Paweł Czarnota (Uniwersytet Rzeszowski), Te-resa Mrozińska i Andrzej Massalski (Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy Jana Kochanow-skiego w Kielcach), Vagn Alstrup i Ulrich Søchting (Uniwersytet w Kopenhadze).
MONITORING ZANIECZYSZCZEŃ POWIETRZA
Od wielu lat M. Olech prowadzi w Polsce wraz z zespołem współpracowników monito-ring biologiczny, z użyciem porostów jako in-dykatorów skażeń powietrza. Bierze również udział wraz z Piotrem Osyczką w monitoringu biologicznym Antarktydy – prowadzą pomiary skażenia środowiska metalami ciężkimi i radio-nuklidami, współpracując z Instytutem Fizyki Ją-drowej im. Henryka Niewodniczańskiego PAN.
ORGANIZACJA NAUKI
Jako pierwszy specjalista lichenolog na Uni-wersytecie Jagiellońskim pani profesor stworzyła od podstaw warsztat naukowy w zakresie tej spe-cjalności. W 1994 roku zorganizowała w Za-kładzie Taksonomii Roślin i Fitogeografi i IBUJ Pracownię Lichenologii i Lichenoindykacji. W 1996 roku Pracownia ta została połączona z Pracownią Dokumentacji Badań Polarnych
(działającą od 1979 roku w Instytucie Geografi i UJ) i przekształcona w Zakład Badań i Doku-mentacji Polarnej im. prof. Z. Czeppego. Maria Olech kierowała Zakładem w latach 1996–2011. Jest ponadto wiceprzewodniczącą Komitetu Badań Polarnych PAN.
W Instytucie Botaniki UJ zorganizowała dwie międzynarodowe konferencje poświęcone tematyce polarnej, które zgromadziły badaczy z różnych części świata. Pierwsza dotyczyła badań botanicznych Antarktyki (1996) – „Ant-arctic research in coastal and terrestrial areas: Antarctic research on taxonomy and ecology of algae” (1–3 X 1996). Drugą było XXIX Mię-dzynarodowe Sympozjum Polarne (2003) – In-ternational Polar Symposium (19–21 IX 2003). Kierowała wieloma polskimi i międzynarodo-wymi projektami badawczymi.
Zorganizowała międzynarodowy zespół do badań sukcesji pierwotnej w Antarktyce oraz do badań ultrastrukturalnych i molekularnych glonów antarktycznych. Zainicjowała międzyna-rodowy program badawczy dotyczący regionów polarnych „Aliens in Antarctica”.
Bardzo ważne było też założenie od pod-staw w UJ zielnika porostów. Obecnie zawiera on okazy z Europy, Ameryki Północnej i Po-łudniowej, Afryki PoPo-łudniowej, Arktyki i An-tarktyki. Jeśli chodzi o porosty polarne (ok. 40000 jednostek), jest to jeden z największych i najcenniejszych zbiorów tego typu na świecie (zwłaszcza ze Spitsbergenu).
DYDAKTYKA
Od początku swojej działalności pani profesor prowadziła zajęcia dydaktyczne ze studentami Uniwersytetu Jagiellońskiego. Najpierw były to ćwiczenia, później wykłady z systematyki roślin, mikologii, lichenologii i lichenoindykacji. Jej kurs biologii polarnej był jedynym tego typu w Polsce. Wraz z geografami prowadziła wy-kład zatytułowany „Środowiska polarne Ziemi”. Jej zasługą stało się zorganizowanie nowego kursu praktycznego „Rośliny zarodnikowe”, prowadzonego w okresie wakacyjnym w Gor-cach. M. Olech wykładała również w innych
uczelniach – Akademii Sztuk Pięknych („Przy-roda Antarktyki”) oraz w Podyplomowym Stu-dium Trenerów Alpinizmu („Ochrona przyrody górskiej”). Prowadziła wykłady za granicą, na uniwersytetach w Kopenhadze, Tokio, w USA, a także w Indiach (National Centre for Antarctic and Ocean Research). Dydaktyka jest jej wielką pasją. Wypromowała 200 magistrów, 8 doktorów, uczestniczyła jako recenzent w 6 przewodach profesorskich. Wśród jej uczniów jest grupa młodych badaczy, którzy „zarazili się” od niej bakcylem eksploracji polarnych i uczestniczą od dawna w wyprawach na Spitsbergen oraz na Antarktykę. Do jej największych osiągnięć należy stworzenie polskiej szkoły lichenologii polarnej.
Pani profesor Maria Olech jest członkiem wielu towarzystw naukowych krajowych i zagra-nicznych. Za swoją działalność naukową i dy-daktyczną była wielokrotnie nagradzana przez rodzimą uczelnię. Otrzymała 8-krotnie nagrody rektora UJ, uhonorowana została nagrodą Mi-nistra Nauki i Szkolnictwa Wyższego. W 1999 roku uzyskała prestiżowy Laur Jagielloński przy-znawany przez najstarszą polską uczelnię najwy-bitniejszym uczonym. Od 2001 roku wchodzi w skład elitarnego Explorers Club, zrzeszają-cego odkrywców z całego świata. Wyrazem uznania przez władze miasta było przyznanie tytułu „Krakowianka Roku 2006”. W 2011 roku dwaj duńscy współpracownicy nazwali jej imieniem gatunek porostu Massalongia ole-chiana Søchting, Alstrup 2011. W Antarktyce, na Wyspie Króla Jerzego istnieje łańcuch wzgórz Olech Hills, upamiętniający działalność polskiej polarniczki.
W książce Zdobywcy świata (Wierzba 2004) jeden z rozdziałów poświęcony jest pani pro-fesor, podobnie jak w opracowaniu Uczeni przed lustrem (Bętkowska 2006). W gazetach ukazały się wywiady na temat jej działalności naukowej i eksploratorskiej (m.in. Lisińska-Kozioł 2004, Bętkowska 2005, 2007). Opublikowano tam wy-jątki z jej polarnego dziennika, którego frag-menty warto przytoczyć:
„Cała zima, wiele długich miesięcy upłynęło w kompletnej izolacji. Chwilami było bardzo
ciężko i mieliśmy problemy. W takich sytu-acjach wychodzi z ludzi to, co najlepsze, ale i te ciemne strony skrywane pod płaszczykiem uprzejmości i ogłady. (...) Myślę, że kobieta na stacji łagodzi obyczaje. Często jednak miewałam ochotę uciec stąd jak najdalej, ale na szczę-ście nie [było] dokąd” (30 października 1992) (Wierzba 2004: 153).
„Wśród ciszy i niezmierzonej przestrzeni człowiek odnosi wrażenie, że był tam od zawsze. Tym razem spędziłam na Antarktydzie trzy mie-siące, ale wydawało mi się, że parę lat. Częściej też widziałam siebie we właściwych proporcjach (…) Człowiek na Antarktydzie znaczy tyle, ile potrafi zrobić dla siebie i innych ludzi (...)” (Li-sińska-Kozioł 2004).
Droga Jubilatko, kochana Agnieszko – w imieniu własnym oraz w imieniu wszystkich kolegów z Instytutu Botaniki UJ składam Ci serdeczne gratulacje i życzenia dalszej wspa-niałej kondycji twórczej, eksploratorskiej oraz wielu sukcesów. Myślę, że głębokim przesła-niem Twojej działalności jest podziw dla przy-rody i pragnienie ocalenia jej od zniszczenia. Sądzę też, że jest Ci bliska mistyka wysokich gór i wielkich polarnych przestrzeni, o których pisało wielu podróżników i artystów. W dziejach Uniwersytetu Jagiellońskiego nie było podobnej do Ciebie kobiety, przetarłaś szlaki eksploracji zarezerwowane dotąd wyłącznie dla mężczyzn. Młodym badaczom i studentom warto przypo-minać Twoje słowa: „Marzeń nie trzeba się bać, tylko trzeba je realizować”.
LITERATURA
BĘTKOWSKA T. 2005. Jestem szczęściarą. Alma Mater, paź-dziernik, 74: 87– 91.
BĘTKOWSKA T. 2006. Jestem szczęściarą. W: T. BĘTKOWSKA, E. DZIWISZ. Uczeni przed lustrem. Wydaw. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
BĘTKOWSKA T. 2007. Nie boję się marzyć. Kraków, wrze-sień, 9(35): 88–90.
LISIŃSKA-KOZIOŁ M. 2004. Zupełnie inny świat. O Antark-tydzie i Hindusach rozmowa z prof. Marią Olech z In-stytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego. Dziennik Polski (Kraków), 113, 16 V 2004, s. 6.
Pamiątkowa księga przyjaźni. Stanisław Siedlecki. 1992.
R. W. SCHRAMM [red.], K. BIRKENMAJER et al. [aut.], nakł. R. W. Schramm, Poznań.
WIERZBA K. 2004. Zdobywcy świata. Wydaw. Esprit S. C., Kraków.
Alicja ZEMANEK
PROFESOR ADAM ZAJĄC – JUBILEUSZ 70-LECIA1
Professor Adam Zając – 70th anniversary
Jubileusz 70-lecia urodzin i 45-lecia pracy naukowej to godne rocznice i dobra okazja do spojrzenia wstecz i prześledzenia przebytej drogi oraz ocenienia dokonań. Takie spojrzenie jest pomocne w ustalaniu dalszej marszruty, w prze-myśleniu zamierzeń. Służy zatem przyszłości. Niekiedy takie oglądanie się za siebie, spoglą-danie wstecz, może przynosić rozczarowania i pewien zawód. Profesor Adam Zając należy jednak do tych osób, których dorobek naukowy, będący owocem przebytych lat, z pewnością nie zasmuci i nie rozczaruje; napełni raczej dumą i ucieszy. Jest to bowiem dorobek liczbowo – znaczący, a jakościowo – bardzo doniosły. Ale po kolei.
1 Tekst referatu wygłoszonego przez prof. Zbigniewa Mirka w czasie uroczystej sesji naukowej pt. „Dokonania embrio-loga, lichenologa i fi togeografa w nauce” w auli Collegium Novum UJ, w dniu 27 czerwca 2011 roku, patrz Wiadomości Botaniczne 55(3–4): 90–95 (2011).
Drogę swoją rozpoczyna w roku 1940, w Bielsku-Białej, a więc w miejscowości, która wydała co najmniej kilku wybitnych profesorów botaniki, nie mówiąc o nie mniej wybitnych pro-fesorach innych specjalności. Z miejscem tym pozostaje złączony szczególnymi więzami do dziś. Studiuje w krakowskiej Wyższej Szkole Pe-dagogicznej, specjalizując się w botanice. Kończy je w roku 1966 pracą magisterską poświęconą taksonomicznej wartości cech morfologii nasion w rodzinie Caryophyllaceae. Do badań tych na-wiąże jeszcze w następnych latach, m.in. w swej rozprawie doktorskiej. Po ukończeniu studiów i obronie magisterium, w tym samym roku 1966 zostaje asystentem w Katedrze Botaniki Syste-matycznej i Geografi i Roślin Uniwersytetu Ja-giellońskiego. Jak sam kiedyś zauważył, botaniką zajmowałby się tak czy inaczej, bo zawsze była ona jego pasją. To jednak, że trafi ł do placówki kierowanej przez jednego z najwybitniejszych polskich fi togeografów, profesora Jana Kornasia, zadecydowało w sposób zasadniczy o kształcie jego naukowej drogi. Swoimi pracami wpisał się w szerokie spektrum uprawianych w Katedrze przez swego Mistrza prac geobotanicznych od fl orystyki, taksonomii i fi tosocjologii po fi toge-ografi ę. Rozpoczyna od prac fl orystycznych na Pogórzu Wielickim i w Beskidzie Wyspowym. Do badań tych, wówczas niedokończonych, wróci po latach i rozwinie je w odniesieniu do innych obszarów beskidzkich, w związku z prze-jęciem po swym Mistrzu Atlasu Karpackiego, ale o tym później.
Pierwsza jego praca, która ukazała się w roku 1968, ma charakter taksonomiczny, a poświęcona jest rewizji krytycznego kompleksu Carex fl ava w Polsce. Taksonom (z sekcji Fugacia i Cae-spitosa) reprezentującym trudny rodzaj Cera-stium poświęcona jest jego rozprawa doktorska, która ukazała się drukiem w formie obszernej, prawie 100-stronicowej monografi i w roku 1975. Obronił ją jednak znacznie wcześniej, bo już w 4 lata po ukończeniu studiów w roku 1970. W tym pierwszym okresie poświęcił także wiele czasu skrajnie trudnej pod względem taksono-micznym grupie Polygonum aviculare, którą stu-diował m.in. w czasie swego półrocznego pobytu
na stypendium rządu fi ńskiego u wybitnego tak-sonoma i fi togeografa Jaakko Jalasa w Helsin-kach. Równolegle prowadzi niemal od początku kilkutorowe prace wyznaczające później główne kierunki jego pracy badawczej. Są to przede wszystkim prace nad fl orą i roślinnością synan-tropijną, zarówno ruderalną jak i segetalną. Cykl ten, na który w całym pokaźnym dorobku opu-blikowanym do dziś składają się aż 44 pozycje, rozpoczyna „Flora synantropijna linii kolejowej Czechowice–Zebrzydowice” (ukazała się w roku 1969). Później dochodzą badania fl ory miasta Tarnowa (1980) i Krakowa (2003). Na osobną wzmiankę zasługują całościowe opracowania szaty roślinnej Krakowa i okolicy (wspólnie z prof. A. Medwecką-Kornaś) oraz Ziemi My-ślenickiej (1993). Badał także roślinność Czort-kowa na Ukrainie (1981), pisał o nowych obcych przybyszach synantropijnych takich jak Veronica peregrina (1990), czy zbiorowiskach upraw se-getalnych Macedonii (1993) oraz obcych gatun-kach kenofi tów, wkraczających na obszar Karpat (1998, 1999, 2001, 2008) i Sudetów (1999). Wiele publikacji dotyczących fl ory synantropijnej odnosi się do całej Polski. Jest wśród nich współ-autorska praca poświęcona aktualnej liście keno-fi tów występujących w naszym kraju (1998) oraz opublikowane także we współautorstwie prace z 2006 i 2008 roku na temat „Geografi cznych i ekologicznych aspektów rozprzestrzeniania się gatunków obcych w Polsce”.
W ostatnich latach zwraca także uwagę na ważne, z różnych względów, gatunki inwazyjne, zarówno te rekrutujące się spośród rodzimych składników fl ory jak i spośród gatunków ob-cych (2009, 2010). Podejmuje także badania nad drogami migracji obcych gatunków na terenie Polski.
Bardzo wcześnie, bo już z początkiem lat 1970., rozpoczął badania nad zasięgami roślin synantropijnych. W tej grupie szczególnie in-teresowały go stare gatunki antropofi tów, czyli archeofi ty. W roku 1975 opublikował wraz z mał-żonką pełną listę gatunków archeofi tów znanych z obszaru Polski, a w 1977 roku, wspólnie z Alicją Piekiełko, pracę poświęconą archeofi tom w polskim piśmiennictwie średniowiecznym.
Pogłębione studia nad tą grupą zaowocowały obszerną, oryginalną, ponad 200-stronicową monografi ą, omawiającą w sposób całościowy i wieloaspektowy „pochodzenie archeofi tów wy-stępujących w Polsce”. Praca ta, opublikowana w 1979 roku, stała się podstawą habilitacji (1980) i uzyskania w 1981 roku stanowiska docenta. Dziś profesor A. Zając należy do najlepszych znawców środkowoeuropejskich archeofi tów. Poza pracą habilitacyjną, wyniki badań nad ar-cheofi tami zostały później opublikowane w 4 częściach w wersji anglojęzycznej w Pracach Botanicznych Zeszytów Naukowych UJ (1983– 1988). Tematyce dotyczącej archeofi tów pozo-stał wierny do dziś, pogłębiając i poszerzając stale studia nad tą grupą (1997, 1998); zwrócił m.in. uwagę na wymieranie gatunków chwa-stów segetalnych pod wpływem intensyfi kacji upraw; opracował też kilka spośród ginących gatunków tej grupy w formie mini-monografi i do Polskiej Czerwonej Księgi (2001). Warto także wspomnieć o prowizorycznej liście archeofi tów Węgier, którą przygotował wspólnie z małżonką Marią Zając i A. Terpó.
Fitogeografi a, która od początku stanowi punkt ciężkości w badawczych zainteresowaniach profesora Adama Zająca, jest też najbogatsza w osiągnięcia. Do takich należy niewątpliwie wspomniane już studium fi togeografi czne po-święcone archeofi tom. Najważniejszym jednak osiągnięciem jest Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce, którego założenia i me-todykę z inicjatywy profesora J. Kornasia opra-cował w drugiej połowie lat 1970. W tamtym czasie udało mu się także zorganizować ogólno-polską sieć współpracowników, a w roku 2001 – po ćwierćwieczu konsekwentnej i wytężonej pracy – zredagował i opublikował wspólnie z żoną profesor Marią Zając to monumentalne dzieło, którego pełniejsze i uzupełnione drugie wydanie przygotowuje obecnie wraz z tym samym, szerokim gronem współpracowników ze wszystkich ośrodków akademickich kraju. Trzeba przy tej okazji podkreślić ogromne, mo-bilizujące znaczenie tego przedsięwzięcia dla kartografii regionalnej w różnych częściach Polski oraz powstanie narzędzi badawczych,
jakimi są m.in. różne wersje programów kar-tografi cznych zbudowanych przy tej okazji na bazie ATPOL-u oraz wytworzenie pewnego stan-dardu kartografi cznego, jakim stała się sieć kwa-dratów przyjęta w tym opracowaniu. Ważnym pokłosiem Atlasu jest seria problemowych prac poświęconych elementom kierunkowym i innym elementom fl ory Polski (2001, 2011) oraz ca-łościowe opracowanie fl orystycznych podstaw podziału geobotanicznego Polski, które profesor A. Zając opublikował ostatnio (2010) wspólnie z żoną. Warto tu także wymienić pracę dysku-tującą – w świetle danych Atlasu – zasadność wyróżniania ważnej jednostki fi togeografi cznej, jaką jest Dział Północny (Zając, Zając 2001).
Omawiając to najpoważniejsze pole zainte-resowań badawczych profesora A. Zająca, jakim jest fi togeografi a, nie sposób nie podkreślić wagi jego udziału – jako regionalnego współpracow-nika – w wydawanym „Atlasie Flory Europy” – od początku prac nad tym dziełem. Zaangażo-wany do tej pracy jeszcze w latach 1970. przez profesora Jana Kornasia, jako jego asystent, po śmierci Mistrza pełni te obowiązki od lat sa-modzielnie. Pomocą jest mu dziś niewątpliwie ogromna baza danych, którą przez lata zgroma-dził w ramach prac nad Atlasem rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. W każdym z kil-kunastu wydanych dotychczas tomów „Atlasu Flory Europy” jego nazwisko fi guruje wśród kilkunastu innych osób z Polski, współpracują-cych przy wydawaniu tego podstawowego dla Europy dzieła.
Kolejne bardzo ważne przedsięwzięcie kar-tografi czne, to Atlas rozmieszczenia roślin na-czyniowych w Karpatach Polskich. Zostało ono rozpoczęte i przez ponad ćwierć wieku prowa-dzone przez profesora J. Kornasia, a po jego śmierci zostało przejęte i jest kontynuowane przez profesora A. Zająca, który od początku lat 1970. był jednym ze współpracowników, zaangażowanych w przygotowaniu tego dzieła. Przejmując je po śmierci swego Mistrza, zmienił metodykę Atlasu, przechodząc na formę karto-gramu i zaangażował wielu młodszych kolegów, także spoza własnego Instytutu do współpracy. Jest to niewątpliwie jedno z najważniejszych
