• Tidak ada hasil yang ditemukan

BASA BALI KEPARA DIALEK NUSA PENIDA SANE KAANGGEN SAJERONING MABEBAOSAN RING WEWIDANGAN DESA PAKRAMAN NUSASARI, KECAMATAN MELAYA, KABUPATEN JEMBRANA

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Membagikan "BASA BALI KEPARA DIALEK NUSA PENIDA SANE KAANGGEN SAJERONING MABEBAOSAN RING WEWIDANGAN DESA PAKRAMAN NUSASARI, KECAMATAN MELAYA, KABUPATEN JEMBRANA"

Copied!
11
0
0

Teks penuh

(1)

BASA BALI KEPARA DIALEK NUSA PENIDA SANE

KAANGGEN SAJERONING MABEBAOSAN RING

WEWIDANGAN DESA PAKRAMAN NUSASARI, KECAMATAN

MELAYA, KABUPATEN JEMBRANA

N. M. Novalia Pramita Sari

1

,

I W. G. Wisnu

1

, I M. Astika

2

Jurusan Pendidikan Bahasa Bali

Universitas Pendidikan Ganesha

Singaraja, Indonesia

e-mail:

{novaliapramitha0404@yahoo.com, wisnukawiswara@yahoo.com,

tulanggadang@yahoo.com}@undiksha.ac.id

KUUB

Tetilik puniki matetujon nlatarang indik (1) wangun bebaosan krama Desa Nusasari, Kecamatan Melaya, Kabupaten Jembrana, miwah (2) dadalan sane ngawinang krama Desa Nusasari, Kecamatan Melaya, Kabupaten Jembrana kantun ngemanggehang dialek Nusa Penida. Jejering tetilik puniki inggih punika Krama Desa Nusasari, Kecamatan Melaya, Kabupaten Jembrana.Panandang tetilikanyane inggih punika dialek.Tetilik puniki nganggen palihan tetilik deskriptif kualitatif.Tetilikan puniki nganggen tiga kramaning mupulang data inggih punika (1) metode pratiaksa, (2) metode pabligbagan, miwah (3) metode dokumentasi.Data tureksa sane kaanggen minakadi: (1) reduksi data, (2)pangwedar data, (3) panyutetan. Pikolih ring tetilik puniki inggih punika (1) Wangun bebaosan ring Desa Nusasari kabupaten Jembrana inggih punika: ring ranah formal adat kantun nganggen dialek Nusa Penida, ring ranah formal dinas kantun nganggen dialek Nusa penida, ring krama desa kantun nganggen dialek Nusa Penida, krama desa Nusasari sareng krama lian desa menyesuaikan sareng sang sane kairing mabebaosan, lan ring keluarga kantun nganggen dialek Nusa Penida lan polih serapan saking dialek Jembrana. (2) Dadalan sane ngawinang krama Desa Nusasari kantun ngemanggehang dialek Nusa penida inggih punika: dialek punika sampun dados basa ibu utawi budaya saking leluhur, lan dados ceciren saking krama Desa Nusasari, Kecamatan Melaya, Kabupaten Jembrana.

(2)

ABSTRAK

Penelitian ini bertujuan mendeskripsikan (1) bentuk pembicaraan yang digunakan di Desa Nusasari, kecamatan Melaya, Kabupaten Jembrana, dan (2) penyebab masyarakat Desa Nusasari, Kecamatan Melaya, Kabupaten Jembrana masih menggunakan dialek Nusa Penida. Subjek penelitian ini adalah pembicaraan masyarakat Desa Nusasari, Kecamatan Melaya Kabupaten Jembrana.Objek penelitian ini adalah dialek.Penelitian ini menggunakan deskriptif kualitatif.Penelitian ini menggunakan tiga metode yaitu (1) metode observasi, (2) metode wawancara, dan (3) metode dokumentasi.Metode analisis data yang di gunakan adalah (1) reduksi data, (2) pemaparan data, (3) penyimpulan. Hasil penelitian ini adalah (1) bentuk pembicaraan di Desa Nusasari, Kecamatan Melaya, Kabupaten Jembrana adalah: di ranah formal adat masih menggunakan dialek Nusa Penida, di ranah formal dinas masih menggunakan dialek Nusa Penida, di masyarakat masih menggunakan dialek Nusa Penida, masyarakat Desa Nusasari dengan masyarakat lain desa menyesuaikan dengan lawan berbicara, dan di keluarga juga masih menggunakan dialek Nusa Penida dan serapan dari dialek Negara. (2) Bagian yang menyebabkan di Desa Nusasari, Kecamatan Melaya, Kabupaten Jembrana masih menggunakan dialek Nusa Penida adalah: dialek ini sudah menjadi bahasa ibu atau budaya dari leluhur, dan sudah menjadi ciri khas dari masyarakat Desa Nusasari, Kecamatan Melaya, Kabupaten Jembrana.

Kruna kunci :dialek, Bahasa Bali, Nusa Penida.

ABSTRACT

This study aimed to describe (1) form of speech used in Nusasari village, Melaya district, Jembrana districts, and (2) the cause of the villagers of Nusasari vallage, Melaya district, Jembrana district still use a dialect Nusa Penida. The subject of this research was speech the public Nusasari village, Melaya district, Jembrana districts. The object of this research was dialect. This research uses descriptive qualitative technique. This research used three data collection method, such as (1) observation method, (2) interview method, and (3) documentation method. The method of the data analysis used is data reduction, exporsure data, and conclution. The resust of this study is (1) form of speech used in Nusasari village, Melaya district, Jembrana districts is: in the realm of traditional formal still use a dialect Nusa Penida, in the realm of formal service still use a dialect Nusa Penida, the society still use a dialect Nusa Penida, villagers Nusasari with other community village adjust the interlocutors, and in the family still use a dialect Nusa Penida and uptake from dialect Negara. (2) cause in Nusasari village, Melaya district, Jembrana districts still use a dialect Nusa Penida is, this dialect has become the mother tongue or ancestral culture, and have become the hallmark of the community in Nusasari village, Melaya district, Jembrana districs.

Key word: dialect, Bali Language, Nusa Penida.

PURWAKA

Basa Bali wantah basa sane kanggen antuk Krama Bali ri sajeroning mabebaosan. Manut Oka Granoka, dkk (1996:2) basa Bali madue tigang wangun, inggih punika; (1) Basa Bali Kuna inggih punika basa Bali sane kanggen pinaka piranti mabebaosan ring aab tur kajantenang ring prasasti, (2) Basa Bali Tengahan inggih punika Basa Bali sane keanggen nyurat kriya sastra minakadi kidung-kidung, babad, geguritan lan sane tiosan, miwah (3) Basa Bali Modern utawi basa Bali Kepara, inggih punika basa Bali sane kantos mangkin kantun kanggen piranti mabebaosan ring sajeroning kahuripan krama Bali.

Basa Bali Kepara madue makudang-kudang wangun dialek , pinaka tata wangun babaosan manut pangwedaran saking pamaosnyane. Wangun (variasi) dialek punika kakepah dados kalih dialek inggih punika dialek Bali Aga landialek Bali Dataran (Antara, 2003:9). Dialek Bali Aga ketahnyane kanggen antuk krama Bali sane magenah ring wewengkon pagunungan utawi pasisi. Mabinayan sareng dialek Bali Dataran, kasengguh dialek Bali dataran sawireh pamaosnyane magenah ring wewengkon sane doh saking pegunungan utawi pasisi. Dialek Bali Aga landialek Bali Dataran madue kalih ceciren, inggih punika yening dialek Bali Aga mabebaosan ketah ring ungkur suaranyane nganggen suara /a/

(3)

lan nenten nganggen sor singgih basa. Punika taler dialek Bali Dataran, yening ring ungkur suara /a/ kaucapang /é/ lan ring dialek Bali Dataran puniki nguningin sor singgih basa (Granoka, dkk. 1996:10). Basa Bali dialek dataran pamaosnyane akehan yening kasaihang sareng pamaos basa Bali dialek Bali Aga.

Ring wewidangan pulo Bali, basa sane ketah kanggen mabebaosan inggih punika basa Bali Kepara dialek Bali Dataran. Dialek Bali Dataran punika, minakadi dialek sane kanggen ring 8 kabupaten lan asiki kota madya ring dataran Bali. Sajabaning punika taler wenten dialek sane kadruenin antuk krama Bali sane wewidangannyane magenah ring selat segara inggih punika Nusa Penida sane ngranjing ring Kabupaten Klungkung lan Serangan sane ngranjing ring Denpasar. Ring wewidangan punika madue dialek soang-soang sane matiosan. Sumangdane uning sane ngawinang dialek punika mabinayan prasida kacingak saking tata cara ngawedarang basa rikala mabebaosan lan kawentenan wangun kruna sane wantah mawit saking soang-soang pagenahan krama pamaos. Ceciren dialek kakantenang minakadi ri tatkalaning krama ring Buleleng mabebaosan, mabinayan sareng ri tatkalaning krama ring Jembrana utawi Gianyar mabebaosan.

Manut Granoka, dkk. (1996:9) dialek sane nglimbak ring kabupaten Buleleng punika, ketah dialeknyane nganggen basa standar (bahasa baku) sajeroning mabebaosan nganggen basa Bali. Imbanyane ring Buleleng nika /sing kanggoangə/ yening ring Gianyar sampun matiosan kabaos inggih punika /sing kanggoang/ lan yen ring Kabupaten Jembrana /sing kanggoa/. Punika imba dialek sane mabinayan ring pulo Bali. Yening kaselehin malih, ring pulo Bali wenten kalih desa ring kabupaten sane wenten ring Bali madue dialek matiosan sareng dialek ring Kabupatennyane. Prasida kacingak ring Kabupaten Klungkung inggih punika Nusa Penida, lan Denpasar inggih punika Serangan. Ring wewidangan punika madue dialek malianan. Dialek Nusa Penida lanDialek Serangan dialeknyane wantah kanggen ring

wewidangan Nusa Penida lan Serangan manten.

Ngeninin indik dialek sane wenten ring pulo Bali, dialek sane katilikin inggih puunika dialek Nusa Penida.Yening mirengang indik /lepeh awak/ ring krama Nusa Penida pastika kruna punika sampun lumrah kapirengang. Yening ring wewidangan lian saking Nusa Penida sane mirengang kruna punika, pastika sang sane mirengang uning kruna punika dialek Nusa Penida. Kaunikan sane wenten ring dialek Nusa Penida punika pastika malianan saking dialek sane wenten ring wewidangan pulo Bali (Meta, 2013). Dialek Nusa Penida puniki kantun nglimbak lan kadadosang basa Bali lumrah ring wewidangan Nusa Penida. Nanging prasida kacingak, dialek Nusa Penida nenten je wantah nglimbak

ring wewidangan Nusa Penida

manten.Dialek Nusa Penida puniki wenten sane nglimbak ring wewidangan lian. Kawentenan puniki kasengguh dialektologi.

Nababan (1991:19) maosang kalih genah sane madue dialek utawi basa sane pateh ring wewidangan lian punika kasengguh dialektologi. Ring kawentenan dialektologi prasida kauratiang akeh dialek ring pulo Bali nenten ja nglimbak ring wewidangannyane manten. Kawentenan dialektologi prasida kacingak ring wewidangan Kabupaten Jembrana, Kecamatan Melaya inggih punika Desa Nusasari. Ring wewidangan kabupaten Jembrana inggih punika Desa Nusasari. Ring pagenahan punika, dialek Nusa Penida kantun nglimbak lan kanggen sarana mabebaosan antuk krama desa. Dialek punika kanggen ring bebaosan serairaina antuk kaluarga utawi krama desa sane magenah ring Desa Nusasari.

Desa Nusasari punika wenten santukan persebaran penduduk utawi migrasi saking krama Desa Nusa Penida ka Jembrana sane dados krama ring genah punika. Migrasi krama Desa Nusa Penida ka Jembrana, duaning palemahan ring Nusa Penida nenten jimbar (terbatas). Ring kecamatan Melaya punika dumun leluhur sane migrasi saking Nusa Penida ngarangin alas dados palemahan antuk kramannyane lan kawastanin Desa Nusasari. Irika leluhurnyane malinggih sareng sasemetonan utawi keluarganyane

(4)

lan sayan ngakehan kantos mangkin. Yadiastun magenah ring Kabupaten Jembrana, nanging dialek Nusa Penida kantun nglimbak ring wewidangan Desa Nusasari. Dialek punika sampun ketah keanggen antuk krama Desa Nusasari rikala mebebaosan ring pesawitra saking leluhurnyane.

Dadalan sane wenten ring ungkur prasida katingkesang indik dialek sane wenten ring pulo Bali. Dialek punika madue genah soang-soang lan matiosan. Yadiastun akeh wenten dialek ring pulo Bali, nanging soang-soang dialek punika kantun manggeh ring wewidangannyane. Sekadi sane sampun katlatarang indik krama Desa Nusasari sane megenah ring Jembrana, krama desa punika kantun nglimbak lan ngemangehang dialek Nusa Penida yening mebebaosan sareng pasawitrannyane.

Tatilik indik dialek sampun katilikin antuk Suryantini (2013) sane nilikin “Eksistensi Penggunaan Dialek Bali Aga Dalam Berbahasa Bali di Era Globalisasi”.Tetilikan punika nyantenang dialek Bali Aga kantun nglimbak ring era Globalisasi ring Desa Munduk Lumbang, Kecamatan Baturiti, Kabupaten Tabanan. Saking tatilikan asoroh sane kapolihang ring arep, tetilikan punika nilikin indik dialek, nanging genah sareng dialeknyane sane katilikin mabinayan. Majalaran antuk punika, tetilikan asoroh puniki kaanggen pinaka panuntun ri sajeroning panilikan sane kalaksanayang. Panilik meled nilikin indik kawentenan dialek sane wenten ring siki wewidangan nanging nganggen dialek wewidangan lian sane teges ipun, krama Desa Nusasari Kecamatan Melaya Kabupaten Jembrana mabebaosan kantun ngemanggehang dialek Nusa Penida yadiastun krama punika meneng ring wewidangan Jembrana, sane ketah madue dialek pakraman sane lumrah.

Nganutin panlataran ring ajeng, selanturnyane katilikin bebaosan basa Bali Kepara dialek Nusa Penida ring Kabupaten Jembrana sane mamurda “Basa Bali Kepara Dialek Nusa Penida Sane Kaanggen Sajeroning Mabebaosan ring Wewidangan Desa Pakraman Nusasari Kecamatan Melaya Kabupaten Jembrana”. Sumangdane tatilikan puniki prasida nyawis

pikobet antuk wangun bebaosan krama Desa Nusasari lan dadalan sane ngawinang krama Desa Nusasari akehan nganggen dialek Nusa Penida.

Mapaiketan saking kawentenan ring ajeng, kapolihang pikobet minakadi: (1) Asapunapi bebaosan krama Desa Nusasari, Kecamatan Melaya, Kabupaten Jembrana nganggen dialek Nusa Penida? (2) Napi mawinan krama Desa Nusasari, Kecamatan Melaya, Kabupaten Jembrana kantun ngemanggehang dialek Nusa Penida? Tetilik puniki matetujon (1)Mangda uning wangun bebaosan krama Desa Nusasari, Kecamatan Melaya, Kabupaten Jembrana nganggen dialek Nusa Penida. (2) Mangda uning dadalan sane ngawinang krama Desa Nusasari, Kecamatan Melaya,

Kabupaten Jembrana kantun

ngemanggehang dialek Nusa Penida. Sepat siku-siku sane kanggen tetimbangan ring tetilik puniki minakadi, (1) teori sosiolinguistik, (2) teori dialektologi, (3) dialek, lan(4)Basa Bali.

Manut Nurhayati, dkk. (2012:405) maosang, sosiolinguistik merupakan ilmu yang membahas hubungan antara bahasa dengan lingkungan sosialnya.Pamaparan Nurhayati dkk punika maosang, sosiolinguistik inggih punika wantah paplajahan sane mlajahin indik basa sane wenten ring pantaraning krama (masyarakat).

Sumarsono (2002:9) maosang dialektologi inggih punika kajian indik variasi basa.Dialektologi puniki melajahin indik makudang-kudang dialek basa sane nglimbak ring lian wewidangan. Matetujon antuk ngrereh paiketan kakeluargaan ring dialek-dialek punika miwah perubahan suara, wangun kruna, lan maknanyane saking siki genah ka genah sane lianan. Imbanyane minakadi kruna “apa” wenten tigang lafal inggih punika “[apa], [apo], [ape] (Sumarsono, 2002:10).

Dialek (dialect ring Bahasa Inggris) utawi aksen (accent) tegesnyane pateh sareng kruna tabuh, logat utawi tata cara mabebaosan. Teges dialek ring basa Indonesia inggih punika variasi saking basa. Ring basa Bali variasi dialek wenten kalih inggih punika Dialek Bali Aga lanDialek Bali Kepara (Antara, 2011:9). Pabinayan sane wenten ring Dialek Bali

(5)

Aga lanDialek Bali Dataran inggih punika akehnyane pabinayan kosa basa, tata cara nguncarang (pelapalan), miwah tanjek suara (intonasi). Lian saking punika ring dialek Bali Aga nenten uning indik sor singgih basa. Dialek Bali Aga ketahnyane kanggen basa ring pagubugan desa pakraaman pegunungan utawi gunung. Krama Bali Aga puniki krama Bali sane nenten keni ius basa ring aab sekadi mangkin, utamannyane saking budaya jawa hindu. Dialek Bali aga puniki Basa Bali sane wenten ring Tenganan, Tigawasa, Cempaga, Bugbug, Seraya, Sambiran. Salulung, Sidatapa, Pedawa, Mayong, Blimbing, Bantiran, wewengkon Bintang Danu (Antara, 2011:9). Dialek Bali Aga puniki madue ceciren inggih punika (1) nenten ngemanggehang sor singgih basa lan (2) ring ungkur suaranyane /a/ nenten /e/ pepet (Antara, 2011:7). Dialek Bali Kepara (Bali Dataran) sane marupa Buleleng, Badung, Tabanan, Jembrana, Bangli, Gianyar, Klungkung, Karangasem lan Denpasar (Antara, 2003:10). Ring pagenahan soang-soang kabupaten punika madue dialek basa Bali sane mabinayan. Wenten malih kalih dialek Bali Kepara (Bali Dataran) ring pulo Bali sane megenah ring selat segara inggih punika Nusa Penida lan Serangan. Basa Bali dialek Bali Dataran kawentenannyane sampun kesebar ring wewengkon pulo Bali. Punika taler, basa Bali sampun nglimbak ring pulo Bali saking dumun kantos mangkin lan kadadosang ragam standar (Granoka dkk, 1996:8). Nanging wewidangan Jembrana wenten malih dialek sane kantun manggeh ngantos mangkin inggih punika dialek Nusa Penida. Panlataran antuk dialek Nusa Penida inggih punika Dialek Nuda Penida ketahnyane magenah ring Nusa Penida, nanging ring Kabupaten Jembrana wenten dialek Nusa Penida sane kantun manggeh kantos mangkin. Nusa Penida punika wewidangan ring selat segara marupa pulo sane madue dialeknyane soang-soang. Dialek Nusa Penida punika dumun ngranjing ring dialek Bali Aga. Ring sajeroning kawentenan dialek sekadi mangkin, dialek Nusa penida punika sampun kadadosang dialek Bali Kepara santukan dialek punika kantun manggeh lan lumrah kaangen antuk krama Nusa Penida. Krama Desa Nusa Penida

punika uning sareng sor singgih basa miwah ring ungku bebaosannyane /e/. Lian saking punika dialek Nusa Penida nenten nglimbak ring wewidangan Nusa Penida manten, dialek puniki nglimbak ring wewidangan desa pakraman Nusasari Kecamatan Melaya Kabupaten Jembrana (Laksana, 1977).

Basa Bali manut Gautama (2006:9), sekadi mangkin basa Bali, wantah basa sane sampun ketah mange ring jagat Bali puniki, tur katah sampun kacampuhin antuk makudang-kudang basa saking jagat dura Bali (luar daerah Bali), inggihan saking dura negara (dari luar negeri/asing).Antara (2003:1) maosang basa Bali inggih punika sarana (piranti) sane marupa tutur anggen ngamedalang pakayunan, nyaritayang cipta, rasa, miwah karsa ring sajeroning kaluwarga, sekolahan, miwah pakraman (lingkungan) jagat Bali.Basa Bali wenten 3 (tigang) soroh ring pakraman gumi Bali (Antara, 2003:8), minakadi (1) Basa Bali Kuna puniki mange ring salingkupan krama (masyarakat) Bali Aga.Krama Bali Aga punika marupa krama Bali sane arang pisan keni lelimbakan budaya saking kebudayaan Jawa-Hindu.Suara pinih ungkur masuara /a/ nenten /e/ (pepet) sakadi basa Bali mangkin (Antara, 2003:8).(2) Basa Bali Tengahan, basa Bali sane sampun kacampuhin antuk basa Jawa Kuna (basa Kawi) miwah basa Sansekerta. Awinan agama Hindu saking Jawi sampun ngranjing tur nglimbak marupa basa susastra, budaya, agama, ring saluiring gumi Bali.Susastra Jawa Kuna sampun marupa kabudayaan Bali, sakadi

Negarakertagama, Ramayana,

Mahabharata, Kunjarakrama, Bhomakwya, miwah sane lianan.Duk punika, basa Bali nganggen sor singgih basa (Antara,

2003:8).(3) Basa Bali Anyar

(Kepara/Lumrah), basa Bali sane mange ring tepengan manggkin kewastanin basa Bali Baru (Anyar). Kosabasa basa Bali anyar puniki sampun marupa basa campuhan saking basa nusantara (jawa, sunda,sasak) miwah duranegara (Welanda, Cina, Prancis, Inggris, Portugis, Arab, Jepang, Melayu, Sansekerta/India). Basa Bali puniki sampun kanggen pelajahan ring sekolah wit saking SD, SMP, SMA nyantos Perguruan Tinggi (Antara, 2003: 9). Basa

(6)

Bali Kepara (Modern, Baru) inggih punika basa Bali sane manggeh lan mange ring bebaosan lan sesuratanantuk krama Bali saking dumun kantos mangkin. Teges kruna Kepara ring basa Bali Kepara pateh sareng ketah utawi lumrah, yening ring basa Indonesia inggih punika “umum”. Kasengguh basa Bali Modern santukan Basa Bali Kepara puniki kantun nglimbak ring aab gumine kantos mangkin (Granoka, dkk. 1996:3).

KRAMANING TETILIK

Tetilik puniki wantah tetilik deskriptif kualitatifriantukan matetujon nlatarang wangun bebaosan sane kanggen ring Desa Nusasari, Kecamatan Melaya, Kabupaten Jembrana.

Ngeninin indik penandang (objek) tetilik inggih punika Basa Bali Kepara Dialek Nusa Penida sane kaangen mabebaosan antuk krama Desa Nusasari, Kecamatan Melaya, Kabupaten Jembrana. Bebaosan sane kasengguh iriki inggih punika bebaosan krama Desa Nusasari ring serai-raina. Minakadi bebaosan sane kanggen ring kahanan kaluarga, pantaraning krama Desa Nusasari, miwah bebaosan krama Desa Nusasari sareng krama desa lian wewidangan Desa Nusasari. Jejering (subjek) sajeroning tetilik inggih punika pamaos Basa Bali Kepara Dialek Nusa Penida ring Kecamatan Melaya, Kabupaten Jembrana. Sajeroning tetilik puniki krama Desa Nusasari jagi kanggen ngamolihang data sajeroning tetilik puniki.

Kramaning tetilik sane kamargiang ring tetilik puniki inggih punika kramaning dokumentasilan kramaning sadu wicara. Kramaning dokumentasi kaanggen ngrereh dataindik wangun bebaosan sane kanggen ring krama desa pakraman Nusasari,

Kecamatan Melaya, Kabupaten

Jembrana.Kramaning sadu wicara kaanggen ngrereh dataindik dadalan sane ngawinang krama Desa Nusasari Kecamatan Melaya Kabupaten Jembrana kantun ngemanggehang dialek Nusa Penida.

Piranti tetilik mapaiketan ring kramaning tetilik sane karincikang anggen mupulang data. Piranti sane kaanggen ring tetilik puniki inggih punika piranti dokumentasi sane marupa kartu data

miwah piranti saduwicara sane marupa unteng-unteng pitaken sane pacang katakenang majeng ring narawakia.

Ri sampun data punika kapolihang, raris kamargiang data tureksa. Ngeninin indik pamargi data tureksa sane kalaksanayang ring sajeroning tetilik puniki, minakadi reduksi data, pangwedar data, miwah panyutetan.

PIKOLIH miwah TETEPASAN

Pikolih miwah tetepasan ring tetilik puniki mawit saking kalih bantang pikobet, inggih punika (1) wangun bebaosan ring Desa Nusasari, Kecamatan Melaya, Kabupaten Jembrana, miwah(2) dadalan sane ngawinang dialek Nusa Penida kantun manggeh ring Desa Nusasari, Kecamatan Melaya, Kabupaten Jembrana.

Saking tetilik sane sampun kamargiang, kapolihang wangun bebaosan pantaraning krama ring peparuman Desa Nusasari, Kecamatan Melaya, Jembrana. Basa sane kanggen ri kala mabebaosan ring peparuman krama Desa Nusasari yening kacingakin saking bebaosan ring ajeng, basa utawi dialek sane kanggen inggih punika dialek Bali Dataran, Basa Bali Kepara nganutin Sor Singgih Basa sane kanggen ri tatkala peparuman. Wenten malih bebaosan sane kanggen olih krama Desa Nusasari ring peparuman kaserap saking basa Indonesia lan basa Inggris, minakadi basa Indonesia sane kanggen “yang jelas di bawah pohon manga tidak ikut. Diluar pohon manga”, miwah basa Inggris sane kanggen minakadi kruna “deal”. Nanging, ring peparuman punika, wenten dialek Nusa Penida sane kanggen, minakadi: kolə “tiang”, édə”ragan”, apə”napi”, məlu”dumun”. Lian saking punika, ri kala mabebaosan logat sakingkramaDesaNusasari, logat sane kanggen kantun nganggen logat Nusa Penida utawi ciri khas Nusa Penida, minakadi lengkara puniki, “meli toye ditu, ngidih toye ditu”.

Lian saking punika wangun bebaosan pantaraning krama ring ranah formal adat inggih punika ngraos ring pawiwahan Desa Nusasari, Kecamatan Melaya, Jembrana. Basa sane kanggen ri kala mabebaosan ring ngeraos pawiwahan krama Desa Nusasari yening kacingakin saking

(7)

bebaosan ring ajeng, basa utawi dialek sane kanggen inggih punika dialek Bali Dataran, Basa Bali Kepara nganutin Sor Singgih Basa sane kanggen ri tatkala peparuman. Nanging, ring ngeraos punika, wenten dialek Nusa Penida sane kanggen, minakadi: kəne “kéné”, smengan ”semengan”, miwah barəng “bareng”. Dilek Nusa Penida punika kanngen mabebaosan ri kala majelis alit nguningayang sumangdane pengantin nenten supek ring tongos negak. Bebaosan sane lianang kaunggahang ring data lepitan.

Makedadosnyane, bebaosan ring ranah formal adat Desa Nusasari, Kecamatan Melaya, Kabupaten Jembrana punika pastika nganggen dialek Bali Dataran sane nganutin Sor Singgih Basa. Nanging wenten dialek Nusa Penida sane kantun kanggen ri kala krama desa punika mabebaosan, umpaminyane bebaosan sane nenten ngranjing ring bebaosan formal adat.

Wangun bebaosan sane kanggen mabebaosan ring kantor desa, minakadi: ləncar “gelis”, məsuk “ngranjing”, kelon “asli”, ahə “napi”, Ėda “ragane”, duang “kalih”, lə “tiang” miwah sane lianan. Saking bebaosan punika, krama Desa Nusasari, Kecamatan Melaya, Kabupaten Jembrana yening mabebaosan ring formal dinas minakadi ring Kantor Desa kantun nganggen dialek Nusa Penida lan polih serapan-serapan saking basa Indonesia utawi basa Inggris minakadi imbanyane, nanging logat sane kanggen kantun nganggen logat Nusa Penida.

Lian saking bebaosan ring kantor desa, wenten bebaosan ring pertemuan ri sajeroning bebaosan ranah formal dinas punika, nenten wenten bebaosan sane nganggen dialek Nusa Penida. Akehan ring bebaosan sane kapolihang, nganggen basa Indonesia.

Makedadosnyane, ring ranah formal dinas ri kala mabebaosan wenten ranah-ranah utawi genah-genah sane kaanggen antuk sikut utawi batasan. Minakadi imba ring bebaosan. Yening mabebaosan pantaraning krama rin kantor utawi sesama anggota ring kantor desa punika dialek Nusa Penidanyane kantun kanggen utawi kantun manggeh santukan bebaosan punika nenten ring pertemuan utawi rapat,

nanging yening sampun ngeranjing ring pertemuan sekadi penyampaian visi lan misi, dialek utawi basa sane kanggen inggih punika basa Indonesia miwah basa Bali sane nganutin Sor Singgih Basa.

Wenten malih wangun bebaosan pantaraning krama serahina-rahina. Saking bebaosan sane kapolihang kacingak ring penganggen kruna miwah lengkara bebaosannyane kantun nganggen dialek Nusa Penida. Kacingak wenten makudang-kudang wangun dialek Nusa Penida sane kanggen.Sane kabaos dialek Nusa Penida saking pikoli, minakadi kruna takonaŋa “takonanga”.Punika taler kruna duang “dogen”. Kruna “takonaŋa” lan “duang” punika ngeranjing saking dialek Nusa Penida. Lian saking punika wenten bebaosan sane kanggen pabinayan.Ri sajeroning bebaosan punika wenten dialek Nusa Penida sane kanggen. Minakadi dialek Nusa penida japə “kija” sane kabaosan antuk I Nyoman Tendra. Lian saking punika bebaosan ring ajeng punika, makesami sane kabaosan antuk Bapak I Nyoman Tendra, logat sane kaanggen logat saking Nusa Penida. Yening I Ketut Gingsir miwah Gede Suardana nenten kacingak logat saking Nusa Penidanyane.

Makedadosnyane, krama Desa Nusasari, Kecamatan Melaya, Kabupaten Jembrana yening mabebaosan pantaraning krama ring masyarakat utawi serahina-rahina sareng krama desa, kantun nganggen dialek Nusa Penida sekadi bebaosan sane wenten ring ajeng.Miwah logat saking bebaosan krama desa kantun kental nganggen logat Nusa Penida.

Penganggen basa antuk mabebaosan sareng krama lianan kaartiang pinaka bebaosan sane kanggen antuk krama Desa Nusasari, Kecamatan Melaya, Kabupaten Jembrana sareng krama desa lian saking Desa Nusasari, Kecamatan Melaya, Kabupaten Jembrana. Sekadi bebaosan saking krama Desa Nusasari sareng krama Desa Pangkung Buluh, desa punika magenah ring asiki wewidangan Kabupaten Jembrana.

Bebaosan saking pikolih sane nyihnayang wangun bebaosan ring krama Desa Nusasari, kecamatan Melaya, Jembrana sareng krama lian Desa Nusasari desa Pangkung Buluh. Basa sane kanggen

(8)

ri kala mabebaosan inggih punika yening kacingakin saking bebaosan ring pikolih nganggen dialek Bali Dataran inggih punika Dialek Jembrana utawi Negara, minakadi: angkel“sangkaning”,entunga“sabatang”,gan “dugas”,ado“wenten”,sin“ring”,gas“dugas”mi wah sane lianan. Wenten malih kruna pengiring dialek Jembrana ring bebaosan punika, minakadi: sa, bo, to, yo, o.

Lian saking punika wenten bebaosan krama Desa Nusasari miwah krama lian Desa Nusasari inggih punika krama saking Desa Grokgak, Kabupaten Buleleng. Bebaosan saking pikolih punika, nyihnayang bebaosan sane kanggen olih krama Desa Nusasari, Kecamatan Melaya, Kabupaten Jembrana sareng krama lian Desa Nusasari inggih punika krama Desa Gerokgak, Kabupaten Buleleng. Bebaosan sane kanggen nganutin sareng sang sane kairing mabebaosan, nenten ja nganggen dialek Nusa Penida. Santukan sang sane kairing mabebaosan nenten ja krama asli saking Desa Nusasari, krama punika ngambil istri saking Desa Nusasari inggih punika semeton saking I Kadek Tresna. Bebaosan sane nyihnayang nganggen dialek Buleleng inggih punika nedeng “sedeng”.

Makedadosnyane, manut bebaosan sareng Agus Hermawan (Pabligbagan, 4 April 2015) yening krama Desa Nusasari punika mabebaosan sareng krama lian Desa Nusasari, krama Desa Nusasari nganggen dialek menyesuaikan sareng sang sane kairing mabebaosan. Yening krama punika mabebaosan sareng krama sane nenten kenal utawi lian saking krama Desa Nusasari, ketahnyane krama desa Nusasari nganggen Basa Bali sane nganutin Sor Singgih Basa utawi dialek ring

genahnyane soang-soang.

Makedadosnyane, bebaosan krama Desa Nusasari, Kecamatan Melaya, Kabupaten Jembrana yening mabebaosan sareng krama desa lian Desa Nusasari nganggen dialek Bali Dataran utawi menyesuaikan sareng sang sane kairing mabebaosan inggih punika basa Bali Kepara dialek Bali Dataran sane nganutin genah nyane.

Bebaosansaking pikolih punika nyihnayang wangun bebaosan ring keluarga krama Desa Nusasari, Kecamatan Melaya, Kabupaten Jembrana. Ring angga

kaluarga krama Desa Nusasari, Kecamatan Melaya, Kabupaten Jembrana sajeroning mabebaosan nenten ja nganggen basa utawi dialek Nusa Penida kemanten. Basa sane kanggen ri kala mabebaosan wewidangan kaluarga yening kacingakin ring ajeng nganggen basa Bali Kepara dialek Nusa Penida. Nanging wenten basa utawi dialek sane sampun kena iusan utawi

serapan saking dialek

BaliDataraninggihpunika dialek Jembrana yening mabebaosan.Minakadi kruna “megélan”, yening kaselehin kruna punika ngrajing saking dialek Bali Dataran inggih punika dialek Jembrana. Wenten malih kruna banat, krunapunika ngranjing saking dialek Jembrana, miwah sane lianan.

Lian saking bebaosan ring ajeng, wenten bebaosan sane kaanggen pabinayan saking bebaosan sane kalaksanayang ring keluarga. Bebaosan punika kacingak ring penganggen kruna miwah lengkara bebaosannyane sane kantun nganggen dialek Nusa Penida. Kacingak wenten makudang-kudang wangun dialek Nusa Penida sane kanggen. Sane kabaos dialek Nusa Penida saking pikolih ring ajeng, minakadi kruna eda “ragane”. Punika taler kruna kole “tiang”. Kruna “eda” lan “kole” punika ngeranjing saking dialek Nusa Penida.

Makedadosnyane, bebaosan ring keluarga krama Desa Nusasari, Kecamatan Melaya, Kabupaten Jembrana kantun nganggen dialek Nusa Penida.Lian saking punika, wenten keluarga sane kantun nganggen dialek Nusa Penida nanging polih serapan-serapan kruna sane ngranjing saking dialek Bali Dataran inggih punika dialek Jembrana.

Tetepasan ring sajeroning tetilikan puniki nyantenang indik sane kapolihang, sajeroning tetilikan puniki. Tetepasan saking tetilikan puniki marupa (1) wangun bebaosan sane kanggen ring Desa Nusasari, Kecamatan Melaya, Kabupaten Jembrana miwah (2) sane ngawinang dialek punika kantun manggeh ring Desa Nusasari, Kecamatan Melaya, Kabupaten Jembrana. Tetepasan punika kaunggahang sakadi ring sor.

Wenten lima soroh wangun bebaosan sane kapolihang ring Desa Nusasari, Kecamatan Melaya, Kabupaten Jembrana.

(9)

Bebaosan ring ranah formal adat inggih punika peparuman miwah ngraos pawiwahan. Bebaosan punika akehan nganggen basa Bali sane nganutin Sor Singgih Basa, santukan ring ranah formal adat ketahnyane nganggen Sor Singgih Basa manut ring uger-uger adat. Sane pinih kidik kapolihang inggih punika nganggen dialek Nusa Penida, santukan punika ring ranah formal. Lian ring punika, mangda prasida karesepang sajeroning nglaksanayang pabligbagan ring bebaosan ranah formal adat. Bebaosan ring ranah formal dinas inggih punika bebaosan sekaa ring kantor desa miwah bebaosan ri sajeroning ngawedarang visi lan misi kandidat prebekel Desa Nusasari. Sajeroning bebaosan sekaa ring kantor desa akehan nganggen dialek Nusa Penida, santukan bebaosannyane pantaraning krama Desa Nusasari. Wenten basa Indonesia sane kanggen, nanging wantah akidik. Bebaosan ri sajeroning ngawedarang visi miwah misi kandidat prebekel Desa Nusasari, akehan nganggen basa Indonesia. Santukan bebaosan punika ngeranjing ring ranah formal. Bebaosan pantaraning krama Desa Nusasari ring serahina-rahina pastika nganggen dialek Nusa Penida, santukan dialek punika sampun ketah kanggen antuk krama desa. Bebaosan krama Desa Nusasari pantaraning krama lian Desa Nusasari inggih punika nganutin sareng sang sane kairing mabebaosan, minakadi krama Desa Pangkung Buluh utawi krama Desa Gerokgak. Bebaosan ring keluarga akehan nganggen dialek Nusa Penida, santukan anggota keluarga punika asli saking Nusa. Wenten dialek Jembrana kaanggen nanging akidik.

Saking limang soroh bebaosan ring ajeng, dialek sane pinih akeh kanggen inggih punika Dialek Nusa Penida. Punika taler bebaosan sane akidik kapolihang inggih punika Dialek Jembrana.Punika kacihnayang saking bebaosan sane kapolihang mapaiketan antuk teori sosiolinguistik sane kawedarang antuk Nurhayati, dkk. (2012:405) sane maosang suksman sosiolinguistik punika paplajahan sane malajahin indik basa sane wenten ring pantaraning krama.

Dadalan sane ngawinang dialek Nusa Penida kantun manggeh ring Desa Nusasari, Kecamatan Melaya, Kabupaten Jembrana inggih punika krama Desa Nusasari nenten lempas saking dialek Nusa Penida nyane, santukan dialek punika sampun dados basa ibu saking leluhur ngantos mangkin. Lian saking punika krama Desa Nusasari merasa bangga nganggen dialek Nusa Penida nyane, yening krama punika lek nganggen dialek Nusa Penida dadosnyane krama Desa Nusasari punika lali sareng kawitan. Punika sane mawinan jadma Nusasari kantun ngemanggehang dialek Nusa Penida sane dados basa ibu saking dumun ngantos mangkin. Saking dadalan ring ajeng, patut sakadi teori dialektologi sane kawedarang antuk Nababan, (1991:19) inggih punika kalih genah sane madue dialek utawi basa sane pateh ring wewidangan lian.

Ri sajeroning mabebaosan, cutetnyane antuk krama Desa Nusasari, Kecamatan Melaya, Kabupaten Jembrana yadiastun magenah ring wewidangan Kabupaten Jembrana setata nganggen dialek Nusa Penida. Lian ring punika, yadiastun mabebaosan sareng krama lian desa, krama desa prasida nganutin bebaosannyane. Makedadosnyane, bebaosan sane kanggen ring sajeroning Desa Nusasari sampun nganutin teori sosiolinguistik, dialektologi, dialek miwah basa Bali.

PAMUPUT

Wangun bebaosan krama Desa Nusasari, Kecamatan Melaya, Kabupaten Jembrana punika kakepah dados tiga inggih punika ring keluarga, wewidangan krama desa, miwah krama desa sareng lian krama Desa Nusasari. Ring wewidangan desa kakepah malih dados 3 inggih punika: ring ranahformal adat, ranahformaldinas lan ring wewidangan krama desa serahina-rahina. Bebaosan ring keluarga, bebaosan sane kanggen punika dialek Nusa Penida, nanging ring wewidangan kaluarga punika sampun keni iusan antuk serapan saking dialek Bali Dataran inggih punika dialek Jembrana. Yening ring ranah formaldinas, dialek Nusa Penida kantun kanggen ri kalaning mabebaosan, nangig wenten malih serapan-serapan basa Indonesia utawi

(10)

basa Inggris sane wenten ring bebaosannyane. Ranah formal adat punika minakadi ring peparuman lan ring ngeraos pawiwahan, pastika ketahnyane basa sane kanggen punika basa Bali sane nganutin Sor Singgih Basa. Nanging ri kalaning diskusi utawi pabligbagan miwah acara lain-laindialek sane kanggen dialek Nusa Penida antuk mabebaosan. Ring wewidangan krama Desa Nusasari serahina-rahina, krama desa mabebaosan nganggen dialek Nusa Penida. Bebaosan krama Desa Nusasari sareng krama lian Desa Nusasari nganggen dialek Bali Dataran inggih punika dialek Jembrana utawi basa Bali Kepara sane lumrah kanggen ring wewidangan Jembrana utawi nganutin sang sane kairing mabebaosan minakadi sareng krama saking Buleleng.

Sane ngawinang dialek Nusa Penida punika kantun manggeh ring wewidangan desa pakraman Nusasari, Kecamatan Melaya, Kabupaten Jembrana inggih punika, santukan dialek Nusa Penida sampun kanggen saking dumun ngantos mangkin antuk leluhur krama Desa Nusasari, Kecamatan Melaya, Kabupaten Jembrana lan dialek punika sampun dados budaya antuk krama Desa Nusasari, Kecamatan Melaya Kabupaten Jembrana. Krama Desa Nusasari nenten lempas lan nenten lek ri kala nganggen dialek Nusa Penida, santukan dialek punika dados ciri khas saking krama Desa Nusasari. Dialek Nusa Penida sampun kadadosang basa ibu antuk krama Desa Nusasari, Kecamatan Melaya, Kabupaten Jembrana.Lian saking punika yening krama Desa Nusasari lali saking dialek Nusa Penida, dadosnyane krama desa punika ngicalang kawitan utawi lali sareng leluhur.

Mapaiketan sareng pikolih saking tetilikan Basa Bali Kepara dialek Nusa Penida sane kanggen sajeroning mabebaosan ring wewidangan Desa Pakraman Nusasari, Kecamatan melaya, Kabupaten Jembrana. Piteket sane prasida kaaturang majeng ring pangwacen inggih punika, sakadi ring sor puniki.

Majeng ring Krama Desa Pakraman Nusasari, Kecamatan Melaya, Kabupaten Jembrana utaminnyane krama Desa Nusasari Kecamatan Melaya Kabupaten Jembrana sane mabebosan nganggen

dialek Nusa penida, sumangdane dialek Nusa Penida punika kalestariang. Budaya indik dialek Nusa Penida saking leluhur prasida kamanggehang ngantos anakcucu nyane. Yening sampun makesami krama Desa Nusasari, Kecamatan Melaya, Kabupaten Jembrana nglestariang lan ngamanggehang dialek Nusa Nenida puniki, sinah dialek Nusa Penida nenten ical lan nenten lempas saking dialek nyane. Samaliha ring wewidangan sane jimbar, mangda krama Baline prasida miwah kayun nguratiang kawentenan dialek ring wewidangan Bali puniki, riantukandialek punika pinaka jiwa pramana saking krama Bali ring wewidangan soang-soang.

Sumangdane dialek Bali ring

wewidangannyane soang-soang nenten punah antuk basa-basa asing. Dialek Bali mangda kantun manggeh lan nglimbak kawentenannyane ring pulo Bali.

Majeng ring panilik sane tiosan, sumangdane tetilikan puniki prasida kalanturang, ngenenin indik kawentenan dialek ring pulo Bali puniki. Utaminnyane sane katilikin antuk para yowana sane nilikin indik dialek Bali sumangdane ri kalaning nilikin idik dialek ngamolihang pikolih sane becik. Miwah tetilikan puniki prasida kanggen bantang utawi dasar ri tatkala ngamargiang tetilikan sane tiosan sane ngenenin indik kawentenan dialek ring basa Bali.

KAPUSTAKAAN

Antara, I Gusti Putu. 2003. Sari Tatabasa Bali Pelajahan Kerta Basal lan Tata Lengkara. Singaraja: IKIP Negeri Singaraja.

--- 2011. Morfologi Bahasa Bali. Singaraja: Universitas Pendidikan Ganesha.

Granoka, Ida Wayan Oka., dkk. 1996. Tata Basa Bali Baku Bahasa Bali.Denpasar: Daerah Tingkat I Bali.

Laksana, Darma. 1977. Morfologi Bahasa Bali Dialek Nusa Penida. http://www.nusapenida.nl/index.p hp/nusa-penida-dialect-darma-laksana-1977. (Diakses: 3 maret 2015)

Meta, I Nyoman. 2013. Keunikan Bahasa Nusa Penida. http://inyoman

(11)

meta.blogspot.com/2012/03/keuni

kan-bahasa-nusa-penida.html?m=1. (Diunduh: 21 Maret 2013)

Nababan, P.W.J. 1991. Sosiolinguistik Suatu Pengantar. Jakarta: PT Gramedia Pustaka Utama.

Nurhayati, E.A.A., dkk. 2012. Bahasa Ibu Sebagai Pilar Jati Diri dan Pembentuk Karakter Bangsa yang Majemuk. Denpasar: Udayana Universitas Press.

Sumarsono, Prof. Dr.

2002.Sosiolinguistik.Yogyakarta: Pustaka Pelajar

Suryantini, Ni Made. 2013. Eksistensi Penggunaan Dialek Bali Aga dalam Berbahasa Bali di Era Globalisasi (Studi Kasus Masyarakat Banjar Munduk Lumbang Desa Angsri Baturiti Tabanan). Denpasar: Institut Hindu Dharma Negeri Denpasar.

Referensi

Dokumen terkait

Jadi, dari keenam aspek penggunaan huruf kapital, jumlah persentase tertinggi adalah aspek “K-1” yaitu ketepatan menulis huruf kapital dalam setiap unsur bentuk

Dalam pembahasan kali ini lebih difokuskan pada analisa kekuatan struktur dari FPSO sevan marine yang outputnya berupa hasil tegangan maksimum yang diperoleh

Metode yang dilakukan dalam penelitian ini adalah penelitian pengembangan (Research and Development). Instrumen yang digunakan untuk mengumpulkan data yaitu 1)

Secara umum untuk mengatasi kemikinan di Samigaluh yang terjadi karena aspek ekonomi, kerentanan, keterisolasian dan ketidakberdayaan dapat dilakukan dengan berbagai solusi seperti

: 114/XII/SPMHATMB/1997 tanggal 19 Desember 1997 yang dibuat dan diterbitkan oleh Camat Kecamatan Medan Belawan, Kota Medan ;--- --- Menimbang bahwa sebagaimana diatur di

Dengan menerapkan aplikasi Odoo modul purchase management pada perusahaan, maka proses bisnis perusahaan akan berjalan lebih optimal dan efektif karena PO yang di buat

--- Menimbang bahwa setelah mempelajari perkara ini secara seksama, maka menurut Majelis Hakim pengadilan Tinggi Medan, pihak Pembanding/Tergugat-IV telah

Inflasi inti hingga Oktober 2016 yang rendah yaitu 3,08% YoY dari periode sebelumnya 3,21% YoY disebabkan karena penurunan harga pangan, bukan karena turunnya permintaan barang