Prof. Dr. Satimin
Hadiwidjaja,
dr., PAK, MARS
AN
ly
IA
,TOMI
ANAT
Editor:
Hasan Doewes, dr., SU, MARS. PAK
/--\
a*Xrh
w
e r b u a t a n d a n a Y a t 1 (satu) iah), atau a n y a k R P ' rkan atau
Hak CiPta a d e n g a n ranyak RP
Satimin
Hadiwidjaja
NOMINA
ANTOMICA
sive
TERM
I NOLOG
IA ANATOM
I CA
fo. UNS
KATA
PENGANTAR
Puji syukur saya panjatkan kehadirat Allah Subhanahu Wata'ala karena atas perkenannNya, penulisan buku NOMINA ANATOMICA ini dapat diselesaikan. Penulisan buku ini didorong oleh munculnya kecenderungan untuk tidak konsisten lagi dalam menggunakan istalah-istilah anatomi di kalangan medis baik di media cetak maupun dalam penggunaan kesehariannya.
Nomina Anatomica atau Terminologia Anatomica merupakan istilah-istilah dasar anatomi yang bersifat universal, dinodai oleh para pengguna-nya sendiri dengan mencampur adukkan dengan berbagai istilah yang bersifat regional, sehingga makna universalitas Nomina Anatomica menjadi tidak sakral lagi. Dalam memaknai istalah anatomi melalui Nomina omica tidak hanya bagaimana mengucapkan yang benar, tetapi juga uslah ditulis berdasarkan kaidah-kaidah penulisan anatomi yang benar
l a .
Banyak istilah-istilah anatomi ditulis dengan cara diterjemahkan ke m bahasa Indonesia (misalnya uterus diganti dengan rahim), serta
ak istilah-istilah anatomi yang ditulis hanya berdasar pada kesamaan inya saja (misalnya pharynx diganti dengan faring), yang justru ukan oleh kalangan medis sendiri; padahal seharusnya merekalah yang untuk pengemban dalam menyelamatkan kaidah-kaidah pelafalan
p e n u l i s a n i s t i l a h - i s t i l a h N o m i n a A n a t o m i c a in i . Kalau demikian halnya,
mahasiswa kenal dengan Nomina Anatomica?.
&'lerasa terpanggil untuk ikut bertanggungjawab dalam menyelamatkan istilah-istilah dalam Nomina Anatomica ini, penulis menyajikan Itomina Anatomica ini sebagai pegangan bagi penyelenggara
an Kedokteran dan Kesehatan pada umumnya serta para praktisi
u ini masih banyak kekurangan dan kesalahan di-sana-sini, maka rendah hati saya siap menerima kritik, saran dan pendapat lain demi
buku ini pada edisi berikutnya,
buku ini bermanfaat bagi para penggunanya.
Surakarta, Juni 20L1 Hormat saya,
Kata pengantar Daftar isi
B a b 1 . B a b 2 . B a b 3 . B a b 4 . B a b 5 . B a b 6 . B a b 7 . B a b 8 . B a b 9 . Bab 10. B a b 1 1 . B a b 1 2 . B a b 1 3 .
Bab 14. B a b 1 5 . B a b 1 6 . B a b 1 7 . B a b L 8 . B a b 1 9 . Bab 20.
DAFTAR
ISI
P e n d a h u l u a n . . . I T e r m i n i g e n e r a l e s . . . . : . . . 3
Osteologia 11
Arthrologia 4t
Myologia 53
S p l a n c h n o l o g i a - 1 ( A n g i o l o g i a , a r t e r i a e ) . . . 7 3 S p l a n c h n o l o g i a - 1 ( A n g i o l o g i a , v e n a e ) . . . . 9 9 S p l a n c h n o l o g i a - 1 ( A n g i o l o g i a , s y s t . l y m p h a t i c a ) 1 1 3 Splanchnologia-2 (Systema respiratorium) 721
V
vi
S p l a n c h n o l o g i a - 3 ( S y s t e m a d i g e s t o r i u m ) . . . .
S p l a n c h n o l o g i a - 4 ( S y s t e m a u r o g e n i t a l e ) , . . . . S p l a c h n o l o g i a - 5 ( G l a n d u l a e e n d o c r i n e ) . . , . . . . Systema nervosum (Meninges, medulla spinalis, r h o m b e n c e p h a l o n d a n m e s e n c e p h a l o n ) . . . . Systema nervosum (Prosencephalon-diencephalon) ... Systema nervosum ( Prosencepha lon-telencephalon) . Systema nervosum periphericum
S y s t e m a n e r v o s u m a u t o n o m i c u m . . . .
O r g a n a s e n s u u m ( O r g a n u m v i s u s [ v i s u a l e ] ) . . . . O r g a n a s e n s u u m ( O r g a n u m v e s t i b u l o c o c h l e a r e ) . . . . Organa sensuum (Organum olfactus, organum gustus, i n t e g u m e n t u m c o m m u n e d a n m a m m a ) .. . . .
Daftar pustaka
1 3 1 t45 1 6 1
V V i T 3 11, 41, 5 3 7 3 99 1 1 3 121, L 3 1 t45 161_
163 1_77 1 8 3 t91, 207 211, 219 229 232
!,[omina Anatomica sipe'Iermino fo gia ]natomica
BAB
1
PENDAHULUAN
llomino Anatomico
Nomina Anatomico (NAl adalah Badan resmi tata nama Anatomi, lhususnya yang telah direvisi oleh lnternationol Anotomical Aomencloture Committee yang ditunjuk oleh Kongres International Ahli Anatomi ke-5 (Oxford, 1950) dan disetujui oleh Kongres lnternational Ahli Anatomi ke-6 (Paris, 1955) yang direvisi dan disetujui oleh Kongres ln:ernational Ahli Anatomi ke-7 (New York, 1960), ke-8 (Wiesbaden, 1.965), ke-9 (Leningrad, !9701, ke-10 (Tokyo,1975l, ke-11 (Mexico City, l-c80) dan ke-12 (London, L985). Pada tahun 1998, bersama Federative
ttee on Anatomical Terminology dan 56 Member Associotions of lnternotional Associotions of Anotornrsfs, badan ini resmi diganti gan nama Terminologia Anatomico (TA)
B e r d a s a r k a n e t i m o l o g i , i s t i l a h a n a t o m i d i a m b i l d a r . i b e b e r a p a b u k u , d a ri :
!"J. Field and R.J. Harrison, Anatomicol Terms. Their Originand Derivotion, Heffer, Cambridge,2nd ed .,1957.
Fi.A. Skinner, The Origin of Medicat Terms, William and Wilkins, B a l t i m o r e , 2 n d e d . , 1 9 6 1 .
H. Wain, The Story Behind the Word, Thomas, Springfield, lllinois, 1 9 5 8 .
S a m p a i m e n j e l a n g a k h i r a b a d k e - 1 9 , d i p e r k i r a k a n t e l a h te r k u m p u l
50.000 istilah anatomi yang dipakai untuk sekitar 5.000 struktur m a n u s i a . T e t a p i d i a k h i r t a h u n 1 8 9 5 , t e r d a p a t s e k i t a r 4 . 5 0 0 i s t i l a h
Nomin a Anat o mi ca s iv e'le nnin o fo gia fl 'n at o mi c a
terjadi revisi yang dilaksanakan di Britain, disebut kemudian dengan Birmingham Revision atau BR di tahun 1933, dan di ierman pada tahun 1935 dengan nama Jena Nomina Anatomico atau disingkat dengan J.N.A.
Terminologi yang pertama secara aklamasi telah diterima oleh Anatomical Association of Great Britain and Ireland dan tetap mendasar-kan dengan bahasa Latin sebagai bahasa utama Anatomi, yang kemudian akhirnya dapat juga diterjemahkan ke dalam bahasa lnggris
berdasarkan amandemen di New York tahun 1960, meskipun masih
tetap diharuskan mencantumkan synonim ke dalam bahasa Lotin. Dalam ' menyampaikan ilustrasi tertentu dibenarkan dengan memakai bahasa
negara masing-masing untuk memudahkan proses pemahamannya,
tetapi istilah akhir yang dipergunakan dalam konteks Medical
Terminology haruslah tetap mengacu kepada bahasa lotin.
Nomina Anatomica ini di awali dengan termini generales atau
Anatomia generalis, adalah istilah-istilah anatomi dasar baik tentang
nomina generalia, partes corporis humani maupun plana, linea et
regiones, selanjutnya disusul dengan anatomia systematica secara
keseluruhan.
Ada beberapa pelafalan huruf-huruf tertentu dalam bahasa Latin seperti tersebut di bawah ini yang harus dilafalkan dengan benar.
Contoh:
ae diucapkan seperti oe diucapkan seperti
u diucapkan seperti
c didepan a,o,u dan
di depan huruf konsonan
diucapkan seperti c didepan e, i, y
diucapkan seperti ch diucapkan seperti
g diucapkan seperti
v diucapkan seperti
e (dalam bea)
oi(dalam oikumene)
u (dalam udang)
k (dalam katak)
s (dalam susu)
kh (dalam khusus)
dengan r t a h u n n J.N.A. ra oleh
adser--YANB
Inggris m a s i h D a l a m ra hasa annya, ledicol
s atau -'ntang rea et secara
r Latin
!,[omina flnato mic a s irt e'Te rmino b gia flnatomi c a
BAB 2
Termini
Generales
Termini generales atau Anatomia generalis adalah istilah dasar anatomi, yang di dalamnya termasuk nomina generalia, partes corporis h u m a n i d a n p l a n a , l i n e a e t r e g i o n e s .
A d a b e b e r a p a h a l p e n t i n g y a n g p e r l u d i p e r h a t i k a n d a l a m m e m a k n a i l,lomina Anatomica atau Terminologia Anatomica ini, yaitu:
1- lstilah yang terdapat dolam kurung kotok l--l berarti sinonim atau a lternatif
Misalnya: - a). arteria dorsalis nasi [arteria nasi externa] - b). sulci arteriosi [arteriales]
- c). cavitas [regio] abdominalis
C o n t o h b ) d a n c ) s e b a g a i a l t e r n a t i f h a n y a u n t u k b a g i a n t u b u h d e n g a n sebutan lengkap, atau "full term"
Untuk struktur yang sifatnya bilateral, dilengkapi dengan dexter / srnister; misalnya pulmo dexter/ sinister.
H a l y a n g h a m p i r s a m a , u n t u k m e m b a n d i n g k a n s t r u k t u r p a d a la k i - l a k i dan perempuan; misalnya, nervi scrotales / labiales posteriores tstilah yang terletak dolom kurung bioso (*-J mempunyai beberapa
Menunjukkan struktur yang "inconstant"
Contoh: (ossa suturalia); (sutura frontalis [sutura metopica]) il4en unjukka n istilah alternatif penting lainnya
Contoh: tractus corticopinalis (tractus pyramidalis) nucleus nervi
t [omina lnatomica sirte ftrninotogia jnatomica
facialis (nucleus facialis)
c. Menunjukkan komponen penting tertentu yg sering dipakai
Termini generales atau Anatomia generalis
Verticalis Frontalis Superficialis Horizontalis Occipitalis Profundus M e d i a n u s S u P e r i o r Proximalis Coronalis lnferior Distalis Sagittalis Cranialis Centralis Dexter C a u d a l i s P e r i P h e r a l i s Sinister Rostralis Radialis Transversalis A p i c a l i s U l n a r i s M e d i a l i s B a s a l i s F i b u l a r i s T i b i a l i s l n t e r m e d i u s B a s i l a r i s Lateralis Medius Palmaris Volaris Anterior Transversus Posterior Longitudinalis Plantaris Flexor
Ventralis Axialis Dorsalis Externus Extensor Internus
Regiones et Partes CorPoris
Arti secara tepat dari istilah regio tidak mudah untuk di-definisikan; t e r m a s u k d i s i n i a d a l a h u n t u k s u a t u a r e a d i p e r m u k a a n t u b u h , y a n g disebut dengan Regiones Superficioles. Definisi dari suatu batasan regio tertentu, misalnya abdomen, terdapat beberapa variasi secara universal; o l e h k a r e n a a d a n y a b e b e r a p a k o n s e p t e r u t a m a a p l i k a s i n y a d a l a m k l i n i k maka definisi secara tepat tidak terlalu penting untuk kesera8aman dalam nomenklatur seperti regio tersebut. Sebagian besar disebutkar
!,{o min a fln at o mi c a s ht e,le rmin o fo gi a,Anat o mi c a
BAB 3
OSTEOLOGIA
l s t i l a h - i s t i l a h y a n g d i p a k a i d a l a m h u b u n g a n n y a d e n g a n s y s t e m a s k e l e t a l e , s e p e r t i y a n g d i s e b u t k a n d i b a w a h i n i .
Systema skeletale
Pars ossea: - periosteum - endosteum
- substantia corticalis - substantia compacta - substantia spongiosa; P a r s c a r t i l a g i n e a :
- p e r i c h o n d r i u m S k e l e t o n a x i a l e
S k e l e t o n a p p e n d i c u l a r e O s lo n g u m
Os breve O s p l a n u m
substantia trabecularis
O s p n e u m a t i c u m Os sesamoideum Os irregulare Epiphysis Diaphysis
#'ifiil'ffi
a p h y s i s
lfomina An ato mica shte'lermin o [o gia flnatomica
- cartilago ePiPhYsialis - linea ePiPhYsialis Tuber
T u b e r c u l u m Tuberositas
E m i n e n t i a Processus C o n d y l u s EpicondYlus Crista
Linea lncisura Fossa S u l c u s
Facies articularis Cavitas medullaris Medulla ossium flava M e d u l l a o s s i u m r u b r a
Foramen nutriciurn (nutriens) Canalis nutricius (nutriens)
Punctum (centrum) ossificationis:p r i m a r i u m s e c u n d u m
SKETETON AXIATE I. CRANIUM:
Cavitas cranii - pericranium - lamina externa - diPloe
- canalis diPloici - lamina interna
- sulcus sinus sagittalis superioris - foveolae granulares
ltomina Anatomica shte terminohgia lnatomicn
BAB 4
ARTHROLOGIA
h-istilah yang dipakai dalam arthrologia adalah seperti tersebut di
t n t .
ARTICULATIONES FIBROSAE SYNDESMOSIS
Ligamentum pterygospinale Ligamentum stylohyoideum l-iga menta interspina lia Ligamenta flava
Liga menta i ntertra nsversa ria [-igamenta supraspinalia [-igamentum nuchae
Syndesmosis [articulatio] radio-ulnaris - membrana interossea antebrachii - chorda o b l i q u a
Syndesmosis [articulatio] tibiofibularis - membrana interossea cruris
- ligamentum tibiofibulare anterius - ligamentum tibiofibulare posterius
Sutura serrata $ltura squamosa
a p l a n a
SVomina Fnatonnca sive (eftxnoh1rn ftnatomtca
Schindylesis
Sutura cranii [cranialqs] - sutura coronalis - sutura sagittalis
- sutura lambdoidea
- sutura occipitomastoidea
- sutura sphenofrontalis
- sutura spheno-ethmoidalis
- sutura sphenosquamosa
- sutura sphenoparietalis
- sutura squamosa
- (sutura frontalis [sutura metopica])
- sutura parietomastoidea
- (sutura squamosomastoidea)
- sutura frontonasalis
- sutura fronto-ethmoidalis
- sutura frontomaxillaris - sutura frontolacrimalis
- sutu ra frontozygomatica
- sutura zygomaticomaxillaris
- sutura e t h m o i d o m a x i l l a r i s - sutura e t h m o i d o l a c r i m a l i s
- sutura sphenovomeriana
- sutura sphenozygomatica
- sutura s p h e n o m a x i l l a r i s
- sutura temporozygomatica
- sutura internasalis - sutura n a s o m a x i l l a r i s
- sutura lacrimomaxillaris
- sutura lacrimoconchalis
- sutura intermaxillaris - sutura p a l a t o m a x i l l a r i s
- sutura palato-ethmoidalis
I[omina fi.natomica s i'u e'Iennin o fo gia flnatomica
BAB 5
MYOLOGIA
di bawah ini sangat familier dengan myologia'
musculus caput venter musculus fusiformis
musculus quadratus
musculus triangularis
musculus unipennatus
musculus bipennatus
musculus multipennatus
musculus sphincter
musculus orbicularis
musculus cruciatus
musculus cutaneus
tendo
vagina tendinis stratum fibrosum
stratum synoviale
- vagina synovialis tendinis mesotendineum
peritendineum aponeurosis
$fomina Anatomica s iue'lc nnin o[ogia.Anatomica
epimysium perimysium endomysium fascia: - superficialis
- profunda intersectic tendinea
trochlea muscularis
bursa synovialis
MUSCULICAPITIS
,J.. MUSCULI BULBI
- musculus orbitalis - musculus rectus superior - musculus rectus inferior - musculus rectus medialis - musculus rectus lateralis
- lacertus musculi recti lateralis - annulus [ a n u l u s ] t e n d i n e u s c o m m u n i s - musculus o b l i q u u s s u p e r i o r
- trohlea
- vagina tendinis musculi obliqui superioris - musculus obliquus inferior
- musculus levator palpebrae superioris - lamina superficilis
- lamina profunda
2. MUSCULT OSSTCULORUM AUDTTORTORUM [AUDTTUS]
- musculus tensor tympani
- musculus stapedius
3. MUSCULI SUBOCCIPITALES
- m. rectus capitis anterior - m. rectus capitis posterior major - m. rectus capitis posterior minor
Nomirc flnatomicc sise terminohgia Arctonica
BAB 6
SPLANCHNOLOGIA
.1
ANGTOLOGTA
(ARTERIAE)
h yang berhubungan dengan angiologia, terutama arteriae r, seperti terlihat di bawah ini.
- anastomosis arteriolovenularis [arteriovenosaJ
rteria
erteria nutricia Inutriensl erteriola
irulus arteriosus vasculosus
lymphaticus fiymphonodusl
Ifolliculus] lymphaticus lymphaticus
vasculosus venosus arteriosurn mirabile
vasculosum articulare v€nosum
!'{o mina fln at o mi c a s iv e (e rmin o fo g ia' fl nlat o mi c a
- tunica intima - tunica media - valva
- valvula lymphatica - valvula venosa - vas anastomoticum - vas capillare
- vas collaterale - vas lymphaticum - vas sinusoideum
- vasa vasorum
- vena
- vena comitans - vena cutanea - vena emissaria - vena profunda - vena superficialis - venula
PERICARDIUM
- pericardium fibrosum
- ligamentum sternopericardiaca
- pericardium serosum
- lamina parietalis
- lamina visceralis (epicardium) - cavitas pericardialis
- sinus transversus pericardi - sinus obliquus pericardii
coR
- basis cordis
- facies sternocostalis (anterior) - facies diaphragmatica (inferior)
Nomina Anatomica shte,Termino fogia flnatomica
Bab 7
SPLANCHNOLOGIA
-1
d i t u b u h , te r s e b u t d i b a w a h in i
ANGTOLOGTA
(VENAE)
h u b u n g a n n n y a d e n g a n v e n a e i s t i l a h - i s t i l a h y a n g d i p a k a i .
PULMONALES
NAE PULMONALES DEXTRAE
puimonalis dextra superior - r. apicalis
- pars intrasegmentalis
- pars intersegmentalis
- r. anterior
- pars intrasegmentalis
- pars intersegmentalis
r- posterior
- pars infralobaris - pars intralobaris
(intersegmentalis) l o b i m e d i i
- pars lateralis - p a r s medialis
Nomina Anatomica sipe terminotogia irutomica
Vena pulmonalis dextra inferior - r. superior
- pars intrasegmentalis - pars intersegmentalis - v. basalis communis
- v. basalis superior
- radix basalis anterior
- pars intrasegmentalis
- pars intersegmentalis
- v. basalis inferior
2. VENAE PULMONALES SINISTRAE
Vena pulmonalis sinistra superior - r. apicoposterior
- pars intrasegmentalis
- pars intersegmentalis
- r. anterior
- pars intrasegmentalis
- pars intersegmentalis
- r. lingualis
- pars superior - pars inferior
Vena pulmonalis sinistra inferior - r. superior
- pa rs intrasegmentalis - pa rs intersegmentalis - v. basalis communis
- v. basalis superior - r. basalis anterior
- pars intrasegmentalis - pars intersegmentalis
Nomina Anatomica siue Iermin o[ogia fl'aatomi ca
Bab
8
SPLANCHNOLOGIA
-1
ANGTOLOGIA
(SYSTEMA
LYMPHATICUM)
tema lymphatica di tubuh seperti yang tersebut di bawah ini.
TYMPHATICA
- vas lymphocapillare - rete lymphocapillare - vas lymphaticum
- plexus lymphaticus - vas lymphaticum superficiale - vas lymphaticum profundum
NCI LYMPHATICI
- truncus lumbalis dexter/sinister - trunci intestinales
- truncus bronchomediastinalis dexter/sinister - truncus subclavius dexter/sinister
- truncus jugularis dexter/sinister
LYMPHATICI
- ductus lymphaticus dexter (ductus thoracicus dexter) - ductus thoracicus
- arcus ductus thoracici - pars cervicalis
!r[o mina Anat o mi c a s ht e'le nnin o fo gia,4n at o mi c a
- pars thoracica p a r s a b d o m i n a l i s - cisterna chyli
NODI REGIONALES
(CAPUT et COLLUM) - nodi lymphatici
- occipitales - mastoidei
- parotidei superficiales - parotidei profundae - p r e a u r i c u l a r e s - infra auriculares - intraglandulares - faciales
( n o d u s b u c c i n a t o r i u s - nasolabialis - malaris
- mandibularis) - submentales
- submandibulares - cervicales anteriores
- superficiales - profundi
- prelaryngeales - thyroidei - pretracheales - p a r a t r a c h e a l e s - cervicales laterales
- superficiales - profundi
tt4