if a r g o e G n a r a j a l e b m e P n a d r a j a l e
B Page1 28
B A B X
R A J A L E B M A L A D R E T K A R A K N A G N A B M E G N E
P GEOGRAFI
.
A PENDAHULUAN .
1 Deskrips iSingkat
a tr e s r e b , r e t k a r a k n a k i d i d n e p i a n e g n e m n a k ij a s i d n a k a i n i B A B a d a P
a t a m a d a p r e t k a r a k n a k i d i d n e p n a g n a b m e g n e p a g g n i h r e t k a r a k n a k i d i d n e p i s n e g r u
.i f a r g o e g n a r a j a l e p .
2 CPMK p a d
A un Capaian Pembelajaran Mata Kuilah yang dibebankan pada mater i :
h a l a d a i n i
.
a Mampumendesk irpsikanpengeritankarakte .r .
b Mampumendesk irpsikanpendidikankarakte.r .
c Mampumendesk irpsikanurgens ipendidikankarakte.r .
d Mampumenganailsi spengembanganpendidikan karakte rpadamatapelajaran .i
f a r g o e g
.
B PENYAJIAN .
1 Pengeritankarakter
g n a y g n a r o e s e s u k a li r e p r e b n a d r i k i p r e b a r a c n a k a p u r e m r e t k a r a K
a s g n a b , t a k a r a y s a m , a g r a u l e k p u k g n il m a l a d a m a s a jr e k e b n a d p u d i h k u t n u s a h k
e m a s i b r e t k a r a k r e b g n a y u d i v i d n I . a r a g e n n a
d mbua t keputusan dan siap
g n u g g n a tr e p m e
m -jawabkan keputusanyangdibuatnya( Suyanto ,2010) .Nliai-n lia i n
a g n e d n a g n u b u h r e b g n a y a i s u n a m u k a li r e
p Tuhan Yang maha Esa ,d ri isendiir , , p a k i s , n a ri k i p m a l a d d u j u w r e t g n a y n a a s g n a b e k n a g n u k g n il , a i s u n a m a m a s e s
e
p rasaan ,perkataan dan perbuatan berdasarkan norma-norma agama ,hukum dan .)
0 1 0 2 , t a j a r d u S ( t a d a it s i t a d a n a d a y a d u b , a m r a k a t a t
u k a l h a k g n it r e b g n a r o e s e s a n a m i a g a b n a k k u j n u n e m r e t k a r a K
.) 0 1 0 2 , s a n k i d n e m e K
( Mempersiapkan siswa d imasamendatang itdak hanya dar i n a k i d a j n e m u p m a m n a k p a r a h i d a s g n a b r e t k a r a k i ri d i t a j , n u m a n n a u h a t e g n e p l a k e b
. a li s a c n a P r e t k a r a k r e b n a g n e d l a b o l g n a s a w a w r e b , l u g g n u g n a y a w s i
s Mengacu
i a li n r e t k a r a k r a li p n a li b m e s t a p a d r e t , t u b e s r e t p e s n o k a d a
p -nlia iluhu runiversal ,
u T a t n i c u ti a
y han dan segenap ciptaan-Nya ,kemandi iran dan tanggung jawab ,
if a r g o e G n a r a j a l e b m e P n a d r a j a l e
B Page1 29
, n u t n a s n a d t a m r o h , s it a m o l p i d , h a n a m a / n a r u j u j e
k dermawan , suka tolong-
, s a r e k a jr e k e p n a d i ri d a y a c r e p , a m a s a jr e k / g n o y o r g n o t o g n a d g n o l o n e m
e l o t , it a h h a d n e r n a d k i a b , n a li d a e k n a d n a n i p m i m e p e
k ransi , kedamaian , dan
i s a r o b a l e g n e m ) 0 1 0 2 ( a i s e n o d n I n a k i d i d n e P n a ir t n e m e K , u ti a r a t n e m e S . n a u t a s e k
u ti a y , h a l o k e s i d n a k g n a b m e k h u b m u ti d u lr e p g n a y a s g n a b r e t k a r a k i a li n 8 1
a r , s it a r k o m e d , ir i d n a m , fi t a e r k , s a r e k a jr e k , n il p i s i d , i s n a r e l o t , r u j u j , s u i g e l e
r sa
, i s a t s e r p i a g r a h g n e m , ri a h a n a t a t n i c , n a a s g n a b e k t a g n a m e s , u h a t n i g n i
,i a m a d a t n i c , fi t a k i n u m o k /t a b a h a s r e
b gema rmembaca ,pedul i ilngkungan ,pedul i .
b a w a j g n u g g n a t n a d , l a i s o s
u p m a m g n a y n a r a j a l e b m e p m e t s i s i k il i m e m f it k e f e h a l o k e S h u b m u n e
m -kembangkan n -liain lia ikarakte rpadadri ipesetra didik .Dalam katian n
a k p a t e ti d h a l e t l a n o i s a n a r a c e s u
ti Standa rProse sPembelajaran Nasiona lyang i d n a r a j a l e b m e p n a k a n a s k a l e m , n a k a n a c n e r e m m a l a d u r u g a u m e s i g a b u k a lr e b
, n a k t u b e s i d t u b e s r e t r a d n a t s m a l a D . h a l o k e
s bahwa dalam pembelajaran
, fi t a ri p s n i g n a y n a r a j a l e b m e p u ti y , k o k o p l a h n a p a l e d a d a p u c a g n e m n a k t a r a y s i d
, a s r a k a r p n u g n a b m e m , i s a v it o m e m , n a k g n a n e y n e m , g n a t n a n e m , fi t k a r e t n i
.) 7 0 0 2 , s a n k i d n e m r e P n a ri p m a L ( n a ir i d n a m e k n a d s a ti v it a e r k
i k il i m e m g n a y i f a r g o e
G kaijan keruangan ,dimana semua fenomena n a k a l a i c o s r o t k a f n u p u a m k i s if r o t k a f k i a b k i m e t s i s a r a c e s i j a k i d u l a l e s a r e f s o e g
k a d it a y n n a s u t u p e k a g g n i h e s a y n n a t a u b r e p i r a d k a p m a d n a k ri k i m e m a s a it n a n e s
k a p u r e m u ti a y n n a k a d n it u rt s u j i p a t e t n a i g u r e k n a k l u b m i n e
m an perbuatan yang
k i a b e
s -baiknya .Pengetahuan geograf isenanitasa memandang penitngnya makna u lr e p , a y a d r e b m u s a k e n a n a k a a y a k g n a y a i s e n o d n I h a y a li w a m a t u r e t h a y a li w
if a r g o e g a w h a b s i g e t a rt s i a li n i a y n u p m e m i n i l a H . l a m it p o a r a c e s a l o l e k i
d mampu
r e b k u t n
u bua tdalam rangka menjaga kelestairan d imuka bumi ,sehingga dar i n t u t n u t i d i f a r g o e G n a k i d i d n e P g n a b a c t u b e s r e t i f a r g o e g g n a t n e t n a u h a t e g n e p
g n a y k i d i d a tr e s e p r e t k a r a k n a k g n a b m e g n e m t a p a d k u t n
u wawasan
o e g e
k graifan,cintat anahari ,danpedul iakan ilngkungan.
.
2 PendidikanKarakter
, ) 3 0 0 2 ( il m a R . T t u r u n e
M pendidikan karakte rmemiilk iesens idan makna n
a g n e d a m a s g n a
y pendidikan mora ldan pendidikan akhlak .Tujuannya adalah k
u t n e b m e
m p irbad ianak ,supayamenjad imanusiayangbaik ,wargamasyarakat ,
if a r g o e G n a r a j a l e b m e P n a d r a j a l e
B Page1 30
n a
d warga negara yang baik . Adapun krtieira manusia yang baik , warga t a k a r a y s a m u t a u s i g a b k i a b g n a y a r a g e n a g r a w n a d , k i a b g n a y t a k a r a y s a
m atau
i a li n h a l a d a m u m u a r a c e s , a s g n a
b -nlia isosialt etrentu ,ya ng banyak dipengaruh i a
n e r a k h e l O . a y n a s g n a b n a d t a k a r a y s a m a y a d u b h e l
o tiu ,hakika tdar ipendidikan i n k a y , i a li n n a k i d i d e p h a l a d a a i s e n o d n I i d n a k i d i d n e p s k e t n o k m a l a d r e t k a r a
k
i a li n n a k i d i d n e
p -nlia i luhur yang bersumbe r dar i budaya bangsa Indonesia a
k g n a r m a l a d , ir i d n e
s membinakep irbadiangeneras imuda. r
e t k a r a k n a k i d i d n e
P berpjiak dar ikarakte rdasa rmanusia ,yang bersumbe r a
m a g a i r a d r e b m u s r e b g n a y ) t u l o s b a t a fi s r e b ( l a s r e v i n u l a r o m i a li n i r a
d yang j uga
i a g a b e s t u b e s i
d thegolden rule .Pendidikan karakte rdapa tmemiilkit ujuan yang i
a li n i r a d k a ji p r e b a li b a p a , it s a
p -nlia ikarakte rdasa rtersebut .Menuru tpara ahl i n a d h a ll A a d a p e k a t n i c : h a l a d a t u b e s r e t r a s a d r e t k a r a k i a li n a p a r e b e b , g o l o k i s p
ciptaann-Nya (alam dengan isinya) ,tanggung jawab ,jujur ,horma tdan santun , g n a t n a p n a d , s a r e k a jr e k , fi t a e r k , ir i d a y a c r e p , a m a s a jr e k n a d , il u d e p , g n a y a s h i s a k
a t n i c , i s n a r e l o t , it a h h a d n e r n a d k i a b ; n a n i p m i m e p e k n a d n a li d a e k , h a r e y n e m
e p a t n i c n a d , i a m a
d rsatuan .Pendapa tlain mengatakan bahwa karakte rdasa r , r u j u j , il u d e p , n a it a h r e p n a d t a m r o h a s a r , a y a c r e p i d t a p a d : ir a d i ri d r e t a i s u n a m
, r e n o i s i v , n il p i s i d , n u k e t , i n a r e b , n a s u l u t e k , n a a r a g e n a g r a w e k ; b a w a j g n u g g n a t
a r a g g n e l e y n e P . s a ti r g e t n i a y n u p n a d , li d
a an pendidikan karakte rd isekolah haru s i
a li n a d a p e k k a ji p r e
b -nlia i karakte r dasar , yang selanjutnya dikembangkan i
a li n i d a j n e
m -nlia iyangl ebihbanyakataul ebih itnggi( yangbersfia t itdakabsolu t ,
i s i d n o k , n a h u t u b e k n a g n e d i a u s e s ) fi t a l e r t a fi s r e b u a t
a dan ilngkungansekolah tiu
.i ri d n e s
s a ti l a u k n a d s a ti s n e t n i n a t a k g n i n e p t u t n u n e m k a h i p k a y n a b i n i a s a w e D
n a t u t n u T . l a m r o f n a k i d i d n e p a g a b m e l a d a p r e t k a r a k n a k i d i d n e p n a a n a s k a l e p
a y n t a k g n i n e m i n k a y , g n a b m e k r e b g n a y l a i s o s a n e m o n e f a d a p n a k r a s a d i d t u b e s r e t
kenakalan remaja dalam masyarakat ,sepetr iperkelahian massa ldan berbaga i n
a k h a B . a y n n i a l l a r o m i s n e d a k e d s u s a
k d ikota-kotabesart e trentu ,gejalat ersebu t h
a l e
t sampa i pada tara fyang sanga tmeresahkan . Oleh karena tiu ,lembaga a
g a b e s l a m r o f n a k i d i d n e
p iwadah resm ipembinaan generas imuda diharapkan n
a i d a b ir p e k n a k u t n e b m e p m a l a d a y n n a n a r e p n a k t a k g n i n e m t a p a
d pesetra didik
s a ti l a u k n a d s a ti s n e t n i n a t a k g n i n e p i u l a l e
m pendidikankarakter.
if a r g o e G n a r a j a l e b m e P n a d r a j a l e
B Page1 31
n e p r a k a p a r a
P didikan pada umumnya sependapa t tentang penitngnya n u m a N . l a m r o f n a k i d i d n e p r u l a j a d a p r e t k a r a k n a k i d i d n e p n a t a k g n i n e p a y a p u
n a a d e b r e p a d a , n a i k i m e
d -perbedaan pendapa t d i antara mereka tentang n
a g n e d n a g n u b u h r e B . a y n n a k i d i d n e p s u d o m n a d n a t a k e d n e
p pendekatan ,
n a t a k e d n e p n a a n u g g n e p n a k n a r a y n e m r a k a p n a i g a b e
s -pendekatan pendidikan
a r a g e n i d n a k g n a b m e k i d g n a y l a r o
m -negara barat , seperit : pendekatan n a t a k e d n e p n a d , i a li n s i s il a n a n a t a k e d n e p , fi ti n g o k l a r o m n a g n a b m e k r e p
n a i g a b e S . i a li n i s a k if ir a l
k yang lain menyarankan penggunaan pendekatan i
a li n n a m a n a n e p i u l a l e m i n k a y , l a n o i s i d a
rt -nlia isosialt etrentu dalam dri ipesetra .
k i d i d
n a k r a s a d r e
B grand de isgn yang dikembangkan Kemendikna s (2010) , ir
i d m a l a d r e t k a r a k n a k u t n e b m e p l a r u tl u k l a i s o s n a d s i g o l o k i s p a r a c e
s individu
, fi t a n o k , fi t k e f a , fi ti n g o k ( a i s u n a m u d i v i d n i i s n e t o p h u r u l e s i r a d i s g n u f n a k a p u r e m
, a g r a u l e k m a l a d ( l a r u tl u k l a i s o s i s k a r e t n i s k e t n o k m a l a d ) k ir o t o m o k i s p n a d
r e t k a r a k i s a r u g if n o K . t a y a h g n a j n a p e s g n u s g n a lr e b n a d ) t a k a r a y s a m n a d , h a l o k e s
o k m a l a
d ntek s totaltia s prose s psikologi s dan sosial-kutlura l tersebu t dapa t i
t a H h a l O : m a l a d n a k k o p m o l e k i
d (Spirtiua land emoitona ldevelopmen)t ,Olah r
i k i
P i(ntellectua l development,) Olah Raga dan Kinesteitk (Physica l and ,)
t n e m p o l e v e d c it e t s e n i
k dan Olah Rasa dan Karsa (Affecitve and Creaitvtiy )t
n e m p o l e v e
d yangs ecaradiagramaitkdapa tdigambarkans ebaga ibeirku.t
.l a r o m n a k i d i d n e p g n a t n e t ir o e t i a g a b r e b n a k a k u m e g n e m h a l e t r a k a p a r a
P
, g n a b m e k r e b g n a y i r o e t i a g a b r e b a r a t n a i d , ) 0 8 9 1 ( . l a . t e , h s r e H t u r u n e
M ada
, l a n o i s a r n a g n a b m e g n e p n a t a k e d n e p : u ti a y ; n a k a n u g i d k a y n a b g n a y i r o e t m a n e
n a g n a b m e g n e p n a t a k e d n e p , i a li n i s a k if ir a l k n a t a k e d n e p , n a g n a b m it r e p n a t a k e d n e p
i s a k if i s a l k n a g n e d a d e b r e B . l a i s o s u k a li r e p n a t a k e d n e p n a d , fi ti n g o k l a r o m
if a r g o e G n a r a j a l e b m e P n a d r a j a l e
B Page1 32
) 9 8 9 1 ( s a il E , t u b e s r e
t mengklasiifkasikan berbaga i teor i yang berkembang n a t a k e d n e p n a d , fi t k e f a n a t a k e d n e p , fi ti n g o k n a t a k e d n e p : i n k a y , a g it i d a j n e m
r u s n u a g it a d a p n a k r a s a d i d i s a k if i s a l K . u k a li r e
p moraltias ,yang biasa menjad i :i
n k a y , i g o l o k i s p n a ij a k n a u p m u
t perliaku ,kognisi ,danafeks.i
n a k i d i d n e p a w h a b n a k s a g e ti d t a p a d s a t a i d n a s a h a b m e p n a k r a s a d r e B
a y a p u n a k a p u r e m r e t k a r a
k -upaya yang driancang dan dliaksanakan secara i
a li n i m a h a m e m k i d i d a tr e s e p u t n a b m e m k u t n u s it a m e t s i
s -nlia iperliaku manusia
T n a g n e d n a g n u b u h r e b g n a
y uhan Yang MahaEsa ,dri isendiir ,sesama manusia , , n a a s a r e p , p a k i s , n a ri k i p m a l a d d u j u w r e t g n a y n a a s g n a b e k n a d , n a g n u k g n il
a m r o n n a k r a s a d r e b n a t a u b r e p n a d , n a a t a k r e
p -norma agama ,hukum ,tata krama , .t
a d a it s i t a d a n a d , a y a d u b
.
3 Urgens iPendidikanKarakter .
a Pemasalahan g n a d n
U -undang No. 20 Tahun 2003 Tentang Sistem Pendidikan ,
3 l a s a P a d a p l a n o i s a
N menyebutkan bahwa pendidikan nasiona l befrungs i g
n a b m e g n e
m kankemampuandanmembentukkarakters etraperadabanbangsa h
e k n a k s a d r e c n e m a k g n a r m a l a d t a b a tr a m r e b g n a
y idupan bangsa .Pendidikan
i d a j n e m r a g a k i d i d a tr e s e p i s n e t o p a y n g n a b m e k r e b k u t n u n a u j u tr e b l a n o i s a n
k a l h k a r e b , a s E a h a M g n a Y n a h u T a d a p e k a w k a tr e b n a d n a m ir e b g n a y a i s u n a m
g n a y a r a g e n a g r a w i d a j n e m n a d , ir i d n a m , fi t a e r k , p a k a c , u m li r e b , t a h e s , a il u m
r k o m e
d aitss etrabetranggungj awab.
a w h a b s a l e j , l a n o i s a n n a k i d i d n e p n a u j u t n a d i s g n u f n a k r a s a d r e B
a n u g s it a m e t s i s a r a c e s n a k a r a g g n e l e s i d s u r a h , g n a j n e j p a it e s i d n a k i d i d n e p
r e t k a r a k n a k u t n e b m e p n a g n e d n a ti a k r e b t u b e s r e t l a H . t u b e s r e t n a u j u t i a p a c n e m
d i d a tr e s e
p ik sehinggamampu bersaing ,bereitka ,bermoral ,sopan santun dan .t
a k a r a y s a m n a g n e d i s k a r e t n ir e
b
g n a b m i e s g n a y n a u d a p r e p n a k a p u r e m r e t k a r a k n a k i d i d n e
P diantara
i t a h h a l O . a g a r h a l o n a d , a s a r h a l o , ri k i p h a l o , it a h h a l o , u ti a y l a h t a p m e
, a t a k r e b a n k a m r e
b bersikap ,dan berperliaku jujur .Olah pik ri ,cerda syang a ti c i k il i m e m a y n it r a a s a r h a l O . n a u h a t e g n e p n a k h u t u b m e m a s a r e m u l a l e
s -ctia
a y a r e s n a t a h e s e k a g a j n e m a y n a n k a m a g a r h a l o n a d , r u h u
l menggapa ictia-ctia
m e e k g n a b m i e s a r a c e s n a k u d a m e m n a g n e D . t u b e s r e
t pa tanasi rkep irbadian tiu,
if a r g o e G n a r a j a l e b m e P n a d r a j a l e
B Page1 33
k i d i d a tr e s e
p akan mampu menghayat idan membaitnkan nliai-n lia i luhu r .r
e t k a r a k n a k i d i d n e p
h e l o n a k u t n e ti d k a y n a b g n a r o e s e s n a s e s k u s e k n a p a g g n a r e b g n a y k a y n a B
( s i n k e t n a u p m a m e k n a d n a u h a t e g n e
p hard skill )saja .Sesungguhnya itdaklah i p a t e t , a t a m e s s i n k e t n a u p m a m e k n a d n a u h a t e g n e p h e l o n a k u t n e ti d a li b r a n e b
( n i a l g n a r o n a d i ri d a l o l e g n e m n a u p m a m e k h e l o n a k u t n e ti d n a n i m o d h i b e
l sof t
ll i k
s ) .Kesuksesan hanya dtientukan sek tia r20 persen oleh hard skill dan h
e l o n e s r e p 0 8 a y n a s i
s sof tskill .Bahkan orang-orang t ersukse sd idunia bisa n
a u p m a m e k g n u k u d i d k a y n a b h i b e l n a k a n e r a k i d l i s a h r e
b sof tskill dairpada
ll i k s d r a
h .Hali n imengisyaratkan bahwa pendidikan karakte rsanga tpenitng .
n a k g n a b m e k i d k u t n u
t k a r a k n a k i d i d n e p h a l a s a m a r a c i b r e
B er , tentu itdak telrepa s dar i i
a li n n a k a p u r e m r e t k a r a K . ir i d n e s u ti r e t k a r a k n a it r e g n e
p -n lia i perliaku
a m a s e s , ir i d n e s i ri d , a a t p i c n e P g n a S n a g n e d n a g n u b u h r e b g n a y a i s u n a m
, p a k i s , n a ri k i p m a l a d d u j u w r e t g n a y n a a s g n a b e k n a d , n a g n u k g n il , a i s u n a m
e p , n a a s a r e
p rkataan ,dan perbuatan berdasarkannorma-normaagama ,hukum , .
t a d a it s i t a d a n a d , a y a d u b , a m a r k a t a
t Dengan demikian, pendidikan karakte r i
a g a b e s i a n k a m i d a l u p t a p a
d suatu sistem penanaman nliai-nlia i karakte r n
e p n e n o p m o k i t u p il e m g n a y h a l o k e s a g r a w a d a p e
k getahuan ,kesadaran dan
i a li n n a k a n a s k a l e m k u t n u n a k a d n
it -nlia itersebut ,baik terhadap Tuhan Yang a
s E a h a
M ,dri isendiir ,sesama , ilngkungan ,maupun kebangsaan sehingga .l
i m a k n a s n i a i s u n a m i d a j n e m
, n a a i s e n o d n i e k s k e t n o k m a l a
D penerapan pendidikan karakter b
e k n a k a p u r e
m utuhan yang itdak dapa tdtiawar-tawa rlagi. Para purta purt i k
a y n a b h a l e t a s g n a
b pemborong medal idalam seitap kompeits ioilmpiade l
a n o i s a n r e t n i s n i a
s .Merekamerekamembutuhkanpenghargaans ebaga ibagian N
. r e t k a r a k n a k i d i d n e p i s a t n e m e l p m
i amun d isisil ain ,kasu ssiswa-sisw icaca t i
w s i s i tr e p e s l a r o
m married by accident ,aks ipornogra if ,kasu s narkoba , i s a i h g n e m k a r a m a s a it n a n e s , a y n s i n e j e s n a d , n a ij u m a l a d e m s it a i g a l p
a g a b m e l , k i d i d a tr e s e p a d a p s a t a b r e t a y n a h n a k u B . a i d e m h a l m u j e
s -lembaga
g n a r o h e l o i k u d u d i d e n e b a t o n g n a y n a h a t n ir e m e p i s n a t s n i n u p u a m n a k i d i d n e
p -
i s n e d a k e d s u ri v i ti k g n a jr e t t u p u l k a t n u p , s i m e d a k a r a l e g g n a d n a y n e p g n a r o
.l a r o
m
if a r g o e G n a r a j a l e b m e P n a d r a j a l e
B Page1 34
s a ti l a e
R mencengangkan tersebu tdapa tdianalogikan sebaga isebuah r
a P . a s g n a b i g a b s a r e k n a r a p m a
t a stakeholders dan pendidik yang tadinya i
d a j n e m n a k p a r a h i
d ingngarsasungt ulada, i ngmadyamangunkarsa ,dan ttu i
n a y a d n a h i r u
w ,malah lebih menyuburkan slogan sarkasitk :guru kencing i
r a l r e b g n i c n e k d i r u m , i r i d r e
b .
a k i d i d n e p n a g n u k g n il
"
n a t a h e s k a d it e K
" n inliah yang akhrinya
n e rt a y n l u c n u m g n o r o d n e
m homeschooilng dan pendidikan vitrual .Mode l k a T . h i s i s r e t l a m r o f n a k i d i d n e p m e t s i s t a u b m e m n a i k i n i u r a b n a k i d i d n e p
k u t n u a y n k a n a n a k h il a g n e m s a t n a l g n a y k i d i d a tr e s e p a g r a u l e k t i k i d e s
m a r g o r p i t u k i g n e
m homeschooilngkarenakhawait rakanpengaruh ilngkungan k i d i d a tr e s e p g n a r a j k a t , n i a l b a b e y n e P .
’l ir e t s
‘ i g a l k a t g n a y h a l o k e s
n o n h a l o k e s i d s i g o l o k i s p n a n a k e t i m a l a g n e
m -vi trua ldisebabkan interaks i g
r e p n a n a k e t s u l p , r e ti r o t o n a d u k a k u l a lr e t g n a y u r u g n a g n e
d aulanantarsiswa .
t a u b m e m h a l a m , i s u l o s n a k ir e b m e m a y n n a k u b l a u tr i v n a k i d i d n e p , a y n s a a N
. a y n l a i s o s s a ti l a e r n a g n u g g n i s r e p i r a d t u b a c r e t n i k a m e s k i d i d a tr e s e p
i j a k i d n a k i d i d n e p m e t s i s r a g a t u t n u n e m s a t a i d a n e m o n e f i a g a b r e B
s m u l u k ir u k , i n i l a h m a l a D . g n a l
u ebaga istanda rpedomanpembelajaranbelum u ti a y , ir i d n e s u ti n a k i d i d n e p a m a t u n a u j u t n a k h a t n a w a j e g n e m a y n h u n e p e s
n a k u lr e p i d , u ti a n e r a k h e l O . fi s n e h e r p m o k s a d r e c i s a r e n e g k u t n e b m e m
s a ti l a u k a r a t n a n a g n a j n e s e k n a k h il u m e m i m e d , n a k i d i d n e p i s a m r o f e r
u t k e l e t n
i a ldengann liai-nlia imora leitka ,budayadankarakte.r g
n i p m a s i d n a k i d i d n e p s e s o r
P sebaga irtansfe rpengetahuan—seharusnya i
a li n i s a m r o f s n a rt t a l a i d a j n e
m -nlia imora ldan characte rbuliding. .Semakin t
n i k a m e s a y n s u r a h e s , s i g o l a r a c e s , g n a r o e s e s k i d i d r e
t ahu mana jalan yang
s i m e d a k a s a ti l a u k n a d u m li a g g n i h e s , g n a p m i y n e m g n a y n a l a j a n a m n a d r a n e b
. n a k a n u g h a l a s i d k a d it n a k t a p a d i d g n a y
n a k i d i d n e p a m e l b o r p i a g a b r e b b a w a j n e m a y a p u r e b r e t k a r a k n a k i d i d n e P
n e p p e s n o k h a u b e s h a l a d a t u b e s r e t n a k i d i d n e P . i n i a s a w e
d didikan integrait f
a tr e s e p f it i n g o k i s it e p m o k n a g n a b m e g n e p a d a p u p m u tr e b a y n a h k a d it g n a y
.l a u ti r p s n a d , l a r o m , a k it e i a li n n a m a n a n e p a d a p a g u j i p a t e t , a t a m e s k i d i d
a t a m t a u b i d u lr e p h a l k a d it , r e t k a r a k n a k i d i d n e p n a k d u j u w e m k u t n U
i p a t e t , u r a b n a r a j a l e
p uc kup diintegrasikan dalam pembelajaran pada seitap n u s u y n e m u a t a h a b u g n e m n a g n e d f it k e f e g n a y a r a c u t a s h a l a S . n a r a j a l e p a t a m
if a r g o e G n a r a j a l e b m e P n a d r a j a l e
B Page1 35
i a li n u a t a a m r o n n a k p il e y n e m n a g n e d P P R n a d s u b a li
s -nlia idalam kontek s
ir a h e s n a p u d i h e
k -hair . Dengan demikian , pembelajaran n liai-nlia i karakte r n a d , i s a s il a n r e t n i a d a p h u t n e y n e m i p a t e t , fi ti n g o k n a r a t a t a d a p a y n a h k a d it
ir a h e s k i d i d a tr e s e p n a p u d i h e k m a l a d a t a y n n a l a m a g n e
p -har id imasyaraka.t
.l a u t s k e t n o k n a r a j a l e b m e p n a k g n a b m a g n e m n a g n e d a y n u t a s h a l a S
.
b LandasanPedagogi sPendidikanKarakter
a tr e s e p i s n e t o p n a k g n a b m e g n e m k u t n u r a d a s a y a p u u t a u s h a l a d a n a k i d i d n e P
n a g n u k g n il i r a d n a k s a p e li d h e l o b k a d it u ti r a d a s a h a s U . l a m it p o a r a c e s k i d i d
k i d i d a tr e s e p a n e r a k , a y n a y a d u b n a g n u k g n il i r a d a m a t u r e t , a d a r e b k i d i d a tr e s e p
s i p r e t k a t p u d i
h ahkan dalam ilngkungannyadan beritndaksesua idengankaidah- n a k a u ti p i s n ir p h e l o i s a d n a li d k a d it g n a y n a k i d i d n e P . a y n a y a d u b h a d i a k
, i d a jr e t i n i l a h a k it e K . a y n a y a d u b r a k a i r a d t u b a r e c r e t k i d i d a tr e s e p n a k b a b e y n e m
a y n a y a d u b l a n e g n e m n a k a k a d it a k e r e m a k a
m dengan baik sehingga i a menjad i g n a y , g n i s a g n a r o i d a j n e m n i a l e S . a y n a y a d u b n a g n u k g n il m a l a d
” g n i s a
“ g n a r o
i a k u y n e m k a d it g n a y g n a r o i d a j n e m a i d h a l a d a n a k ri t a w a h k g n e m h i b e l
. a y n a y a d u b
i a l u m i d , g n a b m e k r e b n a d h u b m u t k i d i d a tr e s e p n a k b a b e y n e m g n a y a y a d u B a
d r ibudaya d i ilngkungan terdeka t(kampung ,RT ,RW ,desa )berkembang ke l a s r e v i n u a y a d u b n a d a s g n a b l a n o i s a n a y a d u b u ti a y s a u l h i b e l g n a y n a g n u k g n il
u h e l o t u n a i d g n a
y ma tmanusia .Apabliapesetradidik menjad iasingdar ibudaya t
a k e d r e
t , maka dia itdak mengena ldengan baik budaya bangsa dan dia itdak a i d , n a i k i m e d i s a u ti s m a l a D . a s g n a b a y a d u b a t o g g n a i a g a b e s a y n ir i d l a n e g n e m
k u t n u g n u r e d n e c n a k h a b n a d r a u l a y a d u b h u r a g n e p p a d a h r e t n a t n e r t a g n a s
a g n a b m it r e p s e s o r p a p n a t r a u l a y a d u b a m ir e n e
m n .Kecenderungan tiu tejrad i
t a p a d g n a y a y n l a n o i s a n a y a d u b i a li n n a d a m r o n i k il i m e m k a d it a i d a n e r a k
. n a g n a b m it r e p n a k u k a l e m k u t n u r a s a d i a g a b e s n a k a n u g i d
a l u p t a u k n i k a m e s , n a g n a b m it r e p r a s a d i k il i m e m g n a r o e s e s t a u k n i k a m e S
i d a j n e m g n a b m e k r e b n a d h u b m u t k u t n u n a g n u r e d n e c e
k warganegarayang baik .
t a k g n it a d a p f it k e l o k a r a c e s a y a d u b i a li n n a d a m r o n , a y n i s a n i m l u k k it it a d a P
a tr e s e p , n a i k i m e d n a g n e D . a s g n a b a y a d u b i a li n n a d a m r o n i d a j n e m n a k a o r k a m
a r a c , n a s a w a w i k il i m e m g n a y a i s e n o d n I a r a g e n a g r a w i d a j n e m n a k a k i d i d
,r i k i p r e
b cara beritndak ,dan cara menyelesaikan masalah sesua idengan norma
if a r g o e G n a r a j a l e b m e P n a d r a j a l e
B Page1 36
e k i ri c i a li n n a
d -Indonesiaannya .Hali n isesua idengan fungs iutamapendidikan
“ , s a n k i d s i S U U m a l a d n a k t a n a m a i d g n a
y Mengembangkan kemampuan dan
n a y a s g n a b n a b a d a r e p a tr e s k a t a w k u t n e b m e
m g bermatraba t dalam rangka
r u t a g n e m g n a y r a s a d n a r u t a , u ti a n e r a k h e l O .
” a s g n a b n a p u d i h e k n a k s a d r e c n e m
n a s a d n a l n a k ir e b m e m h a d u s ) s a n k i d s i S U U n a d 5 4 9 1 D U U ( l a n o i s a n n a k i d i d n e p
i a g a b e s g n a r o e s e s i ri d i s n e t o p n a h u r u l e s e k n a k g n a b m e g n e m k u t n u h o k o k g n a y
g g n
a otamasyaraka tdanbangsa.
, i s a r u tl u k n e s e s o r p u t a u s h a l a d a n a k i d i d n e
P yangberfungs imewairskann liai- i
a li N . g n a t a d n e m i s a r e n e g e k u l a l a s a m i s a t s e r p n a d i a li
n -n lia idan prestas i tiu
s g n a b h e l o l a n e k i d u ti a s g n a b n a k i d a j n e m n a d a s g n a b n a a g g n a b e k n a k a p u r e
m a-
k u t n u i s g n u f i k il i m e m a g u j n a k i d i d n e p , n a k s ir a w e m n i a l e S . n i a l a s g n a b
i a li n n a k g n a b m e g n e
m -nlia ibudaya dan prestas imasa lalu menjad inliai-nlia i n a k a g n a y a s a m n a d i n i k a s a m n a p u d i h e k n a g n e d i a u s e s g n a y a s g n a b a y a d u b
i s a t s e r p n a k g n a b m e g n e m a tr e s , g n a t a
d baru yang menjad ikarakte rbangsa .Oleh u t a u s i r a d i t n i n a k a p u r e m a s g n a b r e t k a r a k n a d a y a d u b n a k i d i d n e p , u ti a n e r a k
. n a k i d i d n e p s e s o r p
i a li n n a g n a b m e g n e p s e s o r
P -nlia iyang menjad ilandasan dar ikarakte r tiu d
, n a t u j n a l e k r e b g n a y s e s o r p u t a u s i k a d n e h g n e
m liakukan melalu iberbaga imata , if a r g o e g , h a r a j e s , n a a r a g e n a g r a w e k ( m u l u k ir u k m a l a d a d a g n a y n a r a j a l e p
, a m a g a , a k it a m e t a m , A P I , S P I , a i s e n o d n I a s a h a b , i g o l o p o rt n a , i g o l o i s o s , i m o n o k e
m a l a D . ) n a li p m a r e t e k a tr e s , i n e s , a g a r h a l o n a d i n a m s a j n a k i d i d n e p
b m e g n e
m angkan pendidikan karakte rbangsa ,kesadaran akan siapa diirnya dan t a p a d a y n a h t u b e s r e t n a r a d a s e K . g n it n e p t a m a r e t g n a y n a i g a b h a l a d a a y n a s g n a b
n a d n a h a r e c n e p n a k ir e b m e m g n a y h a r a j e s i u l a l e m k i a b n a g n e d n u g n a b r e t
d a y n a s g n a b i ri d a p a i s i a n e g n e m n a s a l e j n e
p i masa lalu yang menghaslikan
n u g n a b m e m s u r a h n a k i d i d n e p , u ti n i a l e S . i n i k a s a m i d a y n a s g n a b n a d a y n ir i d
n a g n u k g n il n a g n e d n a a n e k r e b i a li n n a d n a s a w a w , n a u h a t e g n e p , n a r a d a s e k a l u p
t a k a r a y s a m i d p u d i h g n a y i a li n , )i f a r g o e g ( p u d i h a y n a s g n a b n a d i ri d t a p m e t
(anrtopolog)i ,sistem sosia lyang belraku dan sedang berkembang (sosiolog)i , / k it il o p / n a a r a g e n a t a t e k ( k it il o p n a d n a h a t n ir e m e p , n a a r a g e n a t a t e k m e t s i s
a g r a w e
k negaraan) , bahasa Indonesia dengan cara berpikrinya , kehidupan e
s n a d i g o l o n k e t , u m li , n a i m o n o k e r e
p ni .Aritnya ,pelru ada upaya terobosan i
a li n n a g n a b m e g n e p a p u r e b m u l u k ir u
k -nlia iyang menjad idasa rbag ipendidikan
if a r g o e G n a r a j a l e b m e P n a d r a j a l e
B Page1 37
r e t k a r a k n a d i a li n , n a i k i m e d g n a y m u l u k ir u k n a s o b o r e t n a g n e D . a s g n a b r e t k a r a k
h o k o k t a g n a s n a k a k i d i d a tr e s e p i ri d a d a p n a k g n a b m e k i d g n a
y dan memiilk i
t a m u n a k h a b n a d , a s g n a b , t a k a r a y s a m , ir i d n a p u d i h e k m a l a d a t a y n k a p m a d
. a i s u n a m
i a li n n a k i d i d n e p i u l a l e m n a k u k a li d a s g n a b r e t k a r a k n a k i d i d n e
P -nlia iatau
g n a y n a k ij a b e K . a s g n a b r e t k a r a k n a d a y a d u b r a s a d i a li n i d a j n e m g n a y n a k ij a b e k
rt a i d a j n e
m ibu t suatu karakte r pada dasarnya adalah nliai . Oleh karena tiu, n a g n a b m e g n e p h a l a d a a y n r a s a d a d a p a s g n a b r e t k a r a k n a d a y a d u b n a k i d i d n e p
i a li
n -nlia iyang berasa ldar ipandangan hidup atau ideolog ibangsa Indonesia , i
a li n n a d , a y a d u b , a m a g
a -nlia i yang terumuskan dalam tujuan pendidikan
. l a n o i s a n .
c Tujuan , Fungsi, danMediaPendidikankarakter
g n a y a s g n a b k u t n e b m e m n a u j u tr e b a y n it n i a d a p r e t k a r a k n a k i d i d n e P
, g n o y o r g n o t o g r e b , n a r e l o tr e b , l a r o m r e b , a il u m k a l h k a r e b , fi ti t e p m o k , h u g g n a t
b , k it o ir t a p a w ij r e
b erkembang dinamis , bero irentas i limu pengetahuan dan n
a h u T a d a p e k a w k a t n a d n a m i h e l o i a w ij i d a y n a u m e s g n a y i g o l o n k e
t YangMaha
. a li s a c n a P n a k r a s a d r e b a s E
i t a h r e b r a g a r a s a d i s n e t o p n a k g n a b m e g n e m ) 1 ( i s g n u fr e b r e t k a r a k n a k i d i d n e P
a d , k i a b n a ri k i p r e b , k i a
b n berperliaku baik ;(2 )memperkua t dan membangun g n a y a s g n a b n a b a d a r e p n a k t a k g n i n e m ) 3 ( ; r u tl u k it l u m g n a y a s g n a b u k a li r e p
i u l a l e m n a k u k a li d r e t k a r a k n a k i d i d n e P . a i n u d n a l u a g r e p m a l a d f it it e p m o k
a m , n a k i d i d n e p n a u t a s , a g r a u l e k p u k a c n e m g n a y a i d e m i a g a b r e
b syaraka tsipli ,
a h a s u a i n u d , h a t n ir e m e p , k it il o p t a k a r a y s a
m , danmediamassa .
.
d Nliai-nlia iPembentukKarakter
h a l e t r e t k a r a k n a k i d i d n e p n a a n a s k a l e p t a u k r e p m e m h i b e l a k g n a r m a l a D
t n a d a y a d u b , a li s a c n a P , a m a g a i r a d r e b m u s r e b g n a y i a li n 8 1 i s a k if it n e d ir e
t ujuan
) 5 ( , n il p i s i D ) 4 ( ,i s n a r e l o T ) 3 ( ,r u j u J ) 2 ( ,s u i g il e R ) 1 ( : u ti a y , l a n o i s a n n a k i d i d n e p
) 0 1 ( , u h a T n i g n I a s a R ) 9 ( , s it a r k o m e D ) 8 ( , ir i d n a M ) 7 ( , fi t a e r K ) 6 ( , s a r e k a jr e K
) 3 1 ( , i s a t s e r P i a g r a h g n e M ) 2 1 ( , ri A h a n a T a t n i C ) 1 1 ( , n a a s g n a b e K t a g n a m e S
a b a h a s r e
B /tKomunikatfi ,(14 )Cinta Damai ,(15 )Gema rMembaca ,(16 )Pedul i r
u k s u P ( b a w a J g n u g g n a T ) 8 1 (
&
, l a i s o S i l u d e P ) 7 1 ( , n a g n u k g n i
L .Pengembangan
h a l o k e S n a m o d e P : a s g n a B r e t k a r a K
&
a y a d u B n a k i d i d n e P n a
d .2009:9-10) .
if a r g o e G n a r a j a l e b m e P n a d r a j a l e
B Page1 38
m a l a d t a p a d r e t a y n i s p ir k s e d n a d i a li
N Lampiran1.
i a li n , l a n o i s a r e p o a r a c e
S -nliait ersebu tbisadiidenit ifkasis ebaga ibe irkut: .
a Nlia ikarakte rdalamhubungannyadenganTuhan .
s u i g il e
R pikrian ,perkataan ,dan itndakanseseorangyangdiupayakan i
a li n a d a p n a k r a s a d r e b u l a l e
s -nlia i Ketuhanan dan/atau ajaran .
a y n a m a g a .
b Nlia ikarakte rdalamhubungannyadengandi irs endiir )
1 Jujur
i a g a b e s a y n ir i d n a k i d a j n e m a y a p u a d a p n a k r a s a d i d g n a y u k a li r e P
n a d , n a k a d n it , n a a t a k r e p m a l a d a y a c r e p i d t a p a d u l a l e s g n a y g n a r o
n i a l k a h i p n a d i ri d p a d a h r e t k i a b , n a a jr e k e p )
2 Betranggungj awab
n a d s a g u t n a k a n a s k a l e m k u t n u g n a r o e s e s u k a li r e p n a d p a k i S
p a d a h r e t , n a k u k a l a i d a y n s u r a h e s g n a y a n a m i a g a b e s a y n n a b ij a w e k
, ) a y a d u b n a d l a i s o s , m a l a ( n a g n u k g n il , t a k a r a y s a m , ir i d n e s i ri d
. a s E a h a M g n a Y n a h u T n a d a r a g e n )
3 Bergayahidups ehat p
u a l a g e
S aya untuk menerapkan kebiasaan yang baik dalam n a a s a i b e k n a k r a d n i h g n e m n a d t a h e s g n a y p u d i h n a k a t p i c n e m
. n a t a h e s e k u g g n a g g n e m t a p a d g n a y k u r u b )
4 Disipiln
a d a p h u t a p n a d b it r e t u k a li r e p n a k k u j n u n e m g n a y n a k a d n i T
. n a r u t a r e p n a d n a u t n e t e k i a g a b r e b )
5 Kejrakeras
Perliaku yang menunjukkan upaya sungguh-sungguh dalam s a g u t n a k i a s e l e y n e m a n u g n a t a b m a h i a g a b r e b i s a t a g n e m
k i a b e s n a g n e d ) n a a jr e k e p /r a j a l e b
( -baiknya.
)
6 Percayadi ir
n a h u n e m e p p a d a h r e t i ri d n e s i ri d n a u p m a m e k n a k a n i k a y p a k i S
a h n a d n a n i g n i e k p a it e s a y n i a p a c r e
t rapannya.
)
7 Berijwawriausaha
u a t a i a d n a p n a d i ri d n a m g n a y u k a li r e p n a d p a k i
S p un berbaka t
, u r a b i s k u d o r p a r a c n a k u t n e n e m , u r a b k u d o r p i l a n e g n e m
if a r g o e G n a r a j a l e b m e P n a d r a j a l e
B Page1 39
, a y n n a k r a s a m e m , u r a b k u d o r p n a a d a g n e p k u t n u i s a r e p o n u s u y n e m
. a y n i s a r e p o n a l a d o m r e p r u t a g n e m a tr e s )
8 Berpikril ogi ,sk irits ,kreait fdani novatfi a r a c e s u t a u s e s n a k u k a l e m n a d r i k i p r e
B reailsit sdan k irit suntuk .i
k il i m i d h a l e t g n a y a p a i r a d u r a b l i s a h n a k li s a h g n e m )
9 Mandiir
n i a l g n a r o a d a p g n u t n a g r e t h a d u m k a d it g n a y u k a li r e p n a d p a k i S
s a g u t n a k i a s e l e y n e m m a l a
d -tuga .s
) 0
1 Ingint ahu
h i b e l i u h a t e g n e m k u t n u a y a p u r e b u l a l e s g n a y n a k a d n it n a d p a k i S
n a d t a h il i d , a y n ir a j a l e p i d g n a y a p a i r a d s a u l e m n a d m a l a d n e m
.r a g n e d i d ) 1
1 Cinta limu
, n a a it e s e k n a k k u j n u n e m g n a y t a u b r e b n a d p a k i s r e b , ri k i p r e b a r a C
g n it g n a y n a a g r a h g n e p n a d , n a il u d e p e
k git erhadappengetahuan. .
c Nlia ikarakte rdalamhubungannyadengans esama )
1 Sada rakanhakdankewaijbandri idanorangl ain
i d a j n e m g n a y a p a n a k a n a s k a l e m a tr e s i tr e g n e m n a d u h a t p a k i S
i ri d n a b ij a w e k / s a g u t a tr e s n i a l g n a r o n a d i ri d n e s i ri d k a h / k il i m
e s ir i d n e
s traorangl ain. )
2 Patuhpadaaturan-aturans osial
n a r u t a p a d a h r e t t a a t n a d t u r u n e m p a k i
S -aturan berkenaan dengan .
m u m u n a g n it n e p e k n a d t a k a r a y s a m )
3 Mengharga ikaryadanprestas iorangl ain
n a k li s a h g n e m k u t n u a y n ir i d g n o r o d n e m g n a y n a k a d n it n a d p a k i S
a y u t a u s e
s ng berguna bag i masyarakat , dan mempunya isikap .
n i a l g n a r o n a li s a h r e b e k i t a m r o h g n e m n a d i u k a g n e m )
4 Santun
n u p u a m a s a h a b a t a t g n a d n a p t u d u s i r a d k i a b n a d s u l a h g n a y t a fi S
. g n a r o a u m e s e k a y n u k a li r e p a t a t )
5 Demokraits p r e b a r a
C ikri ,bersikap dan beritndak yang menlia isamahak dan .
n i a l g n a r o n a d a y n ir i d n a b ij a w e k
if a r g o e G n a r a j a l e b m e P n a d r a j a l e
B Page1 40
.
d Nlia ikarakte rdalamhubungannyadengan ilngkungan )
1 Peduils osia ldan ilngkungan
n a k a s u r e k h a g e c n e m a y a p u r e b u l a l e s g n a y n a k a d n it n a d p a k i S
a y a p u n a k g n a b m e g n e m n a d , a y n r a ti k e s i d m a l a n a g n u k g n il a d a
p -
p
u ayauntuk memperbaik ikerusakanalam yang sudah t ejrad idan g n a y t a k a r a y s a m n a d n i a l g n a r o i g a b n a u t n a b i r e b m e m n i g n i u l a l e s
. n a k h u t u b m e m )
2 Nlia ikebangsaan
n a k t a p m e n e m g n a y n a s a w a w n a d , k a d n it r e b , ri k i p r e b a r a C
n it n e p e k s a t a i d a r a g e n n a d a s g n a b n a g n it n e p e
k gan dri i dan
. a y n k o p m o l e k )
3 Nasionails p r e b a r a
C ikri ,bersikap, dan berbua tyangmenunjukkan keseitaan , , a s a h a b p a d a h r e t i g g n it g n a y n a a g r a h g n e p n a d , n a il u d e p e k
. a y n a s g n a b k it il o p n a d , i m o n o k e , a y a d u b , l a i s o s , k i s if n a g n u k g n il )
4 Mengharga ikeberagaman e
m p a k i
S mbeirkan respek/horma tterhadap berbaga imacam ha l . a m a g a n a d , u k u s , a y a d u b , t a d a , t a fi s , k i s if k u t n e b r e b g n a y k i a b
n u m a n , a s g n a b r e t k a r a k k u t n e b m e p i a li n 8 1 t a p a d r e t h a l e t n u p i k s e M
a r a c n a g n e d a y n n a g n a b m e g n e p s a ti r o ir p n a k u t n e n e m t a p a d n a k i d i d n e p n a u t a s
melanjutkann lia iprakondisi,s eperitt aqwa ,bersih,r api ,nyaman ,dans opan,yang m a l a D . s a t a i d i a li n 8 1 i r a d n a k s a ti r o ir p i d g n a y i a li n a p a r e b e b n a g n e d t a u k r e p i d
a d e b r e b t a p a d n a k a u t n e t h il i p i d g n a y r e t k a r a k s i n e j n a d h a l m u j a y n i s a t n e m e l p m i
d u t a s a r a t n
a aerah atau sekolah yang satu dengan yang l ain .Ha l tiu t ergantung g
n i s a m n a k i d i d n e p n a u t a s i s i d n o k n a d n a g n it n e p e k a d a
p -masing . D i antara
i a li n i r a d i a l u m i d t a p a d a y n n a a n a s k a l e p m a l a d , n a k g n a b m e k i d g n a y i a li n i a g a b r e b
d h a d u m n a d , a n a h r e d e s , l a i s n e s e g n a
y liaksanakansesua idengankondis imasing- . n u t n a s n a d n a p o s , n il p i s i d , n a m a y n , h i p a r , h i s r e b i n k a y , h a y a li w / h a l o k e s g n i s a m .
e Prose sPendidikanKarakter
g n a y s i g o l o k i s p s a ti l a t o t a d a p n a k r a s a d i d r e t k a r a k n a k i d i d n e p s e s o r P
u n a m u d i v i d n i i s n e t o p h u r u l e s p u k a c n e
m sia( kogntifi ,afektfi ,psikomoto irk )dan n a u t a s , a g r a u l e k m a l a d i s k a r e t n i s k e t n o k m a l a d l a r u tl u k o i s o s s a ti l a t o t i s g n u f