پیش از بحث در باب گونۀ ادبی »ســفینه

هک تسا هتــسیاش ،»هنیفــس« یبدا ۀنوگ باب رد ثحب زا شیپ ،میریگب رظن رد یطــسو نورق تایبدا ۀدرتــسگ رظنم رد ار نآ خاسنتسا رفن کی زا رثا دنچ ای رفن دنچ راثآ نآ رد هک یا هخسن

ضایب ،گنُج ،هنیفس زا معا ،سیون تسد یاه هعومجم .دش یم ،متسیب نرق زاغآ رد ،یسیون هخسن تنــس نایاپ ات ،هعومجم ای جاور ودب زا .دوب موــسرم رایسب نابز یسراف یایند رــسارس رد ۀدننک فرصم« هک ینامز زا هژــیو هب ،یصوصخ یاــه هناخباتک ،یلحم یـنارمکح ای هتــسجرب یداتسا لثم ،»طــسوتم ۀقبط ،اه »هعومجم« ،دــشاب هتشاد گرزب یا هناخباتک تــسناوت یم رگیدکی زا اه نآ صیخشت هاگ هک یروط هب ؛دنتفای رایــسب عونت هک رت یتنس یاه »تایلک« و اه »ن اوید« رب هولاع .تــسا راوشد ۀعومجم و دندرک یم یروآدرگ ار اه نآ ناگدــنیوگ ِدوخ بلغا یقیفلت یاه هنوگ و هنوگ نیدنچ ،دوب رعاــش کی یاه هدورــس و تیفیک رظن زا اه »هعومجم« .دــش موــسرم اه »هعومجم« زا لـماش ،کچوک رایــسب یاه هـعومجم زا ؛دندوب توافتم هزادنا ییاه هعومجم ات ،هلاسر ای یبدا رثا ،فلؤم هس ای ود یاه هتشاگن .تسا فلؤم اهدص راثآ زا گرب اه هد لماش هک زیربت ۀنیفس دننام رد یراثآ ای فلؤم کی یــملع راثآ تــسا نکمم اه »هعومجم«

زا یا هلاسر ًلاثم ؛دنریگربرد ار ،توافتم نافلؤم زا ،عوضوم کی یتاقیلعت و یسیونور شنادرگاش مامتها هب هک یفوص خیش کی کی رد هک یفلتخم راثآ دنویپ ۀتشر هاگ .تسا هدش هدوزفا نآ رب ناوت یم ار یدراوم نینچ .تسین صخشم دنا هدمآ »هعومجم«

تاعطق دننام( مه زا ادج قاروا ًلاومعم هک درک هیبشت ²عَّقَرُم هب یزرط هب هک تــسا )فلتخم تاعوضوم اب یــشاقن ای یطاطخ یبهذم یاهدادیور ای فورعم راعشا و هدش یروآدرگ هنادنمرنه مجعملا دننام رعشلا ملع رد یدج یباتک یتح .دنا هدرک ریوصت ار سیق نب دمحم نیدلا سمــش ۀتشون ،مجعلا راع��شا رییاعم یف یراـتـخاــس اب نآ بـلاطم هک ار ).م 13 /. ـه 7 ۀدــس( یزار تاعطق زا یا هعومجم ناوت یم ،تــسا هتفای مظن هدش باسح .دنا هدش بترم صاخ ییوگلا اب هک تسناد یرعش دیاب اــه هنوگ نــیا نــتخیمآ مهرد زا یرــیگولج یارــب رگیدکی اب اه نآ زا کی رــه توافت هوجو و یلصا تاــیصوصخ

.میسانشب ار زا یقیفلت ای رثن ،مظن راثآ زا یرامش هب )Collection( هعومجم

یصخش یاه هدافتسا یارب اه »هعومجم« .دوش یم قلاطا ود ره تباتک دوخ ۀدافتــسا یارب نادنمــشناد هچ ،دنا هدوب لوــمعم یاه هناخباتک اــی رازاب رد یا هفرح ناــطاطخ هچ و دــندرک یم یهاگ اه »هعومجم« .دنتفرگ یم ار نآ خاسنتسا شرافس گرزب نیزم یا هنادنمرنه زرط هب و یرادرب هخــسن دایز دادعت هب مــه یملع ًابلاغ اه نآ عوضوم و رثن هب ًامومع اه هخسن نیا .دندش یم خیرات و موجن /ینیب علاط ،تایضایر ،قوقح ،تایهلا ،هفسلف :دوب هاگ و اه »هعومجم« .اــیفارغج و خیرات ،یرتمک ّدحرد و ،ءاــیبنا

1

؟تـسـیچ‌هـنـیـفس

*)لیولم(‌اوا‌‌للهدبع‌هزوریف‌

**یرـیپ‌بنیز‌ۀـمجرت

zeinab.piri@gmail.com /یملاسا ندمت و خیرات دشرا سانشراک ** .جیربمک هاگشناد ،کوربمپ جلاک ،همانهاش زکرم ریدم * :ریز ۀلاقم زا تسا یا همجرت هتشون نیا .1 A.Seyed- Firuza Abdullaeva, “What’s in a Safina?”, The Treasury of Tabriz. The Great Il-Khanid Compendium,

Gohrab and S.McGlinn, eds, Amsterdam and West Lafayette, 2007, pp. 59-76.

.مرازگساپس رایسب دندرک حلاصا ار دراوم یخرب و دندناوخ پاچ زا شیپ ار همجرت نیا هک یراهب دنولا و یناویک نیدلادجم رتکد نایاقآ زا :ک.ر ^{E 14} گروبزرتپ تنس یقرش تاعلاطم ۀسسوم زا عّقرم ود ۀنومن یاه یشاقن ندید یارب .2 Islamic paintings and calligraphy from the Russian Academy of Sciences, ed. Yu.Petrossyan et al., 1995, Lugano,228 and the National Library of Russia, Dorn 849, in О.Васильева. Чей альбом? – Восточная коллекция, 2 (17) (2004), 28-41.

لاـکشا ۀمه ،یبدا یاه نیچلگ رگید اب هسیاقم رد ،اه »گنُج«

هک دریگ یمربرد ار ،فلتخم یاـه هزادنا رد ،یـبدا راثآ عاوـنا و یاه یونثم لماش ،فورعم تایعابر ای دیاصق ،تایلزغ رب هولاع و فیاطل ،یسامح راعــشا زا ییاه هراپ ،عجــسم یتاعطق ،هاتوک .دوش یم مه یخیرات ای یمیلعت هاتوک یاه ناتساد

3یرعــش یاه »گنُج« اب یدایز ّدح ات »ضایب« و »گنُج«

یدنم شور توافت میمهفب هک تــسا راوشد رایــسب .دنراد دنویپ دوجو هدش یم قلاطا اه هعومجم نیا هب هک یتاحلاطصا نایم ای »گنُج« هک دسر یم رظن هب ،لاح نیا اب .هن ای تــسا هتــشاد رب لمتــشم یاه هعومجم هب ،»هعومجم« لباقم رد ،»ضاــیب«

کی زا ًلاومعم هس ره نیا .تــسا هدــش یم قلاطا مظن نوتم ساسا رب شنیزگ هک نیا نآ و دننک یم یوریپ یراتخاس لصا اه نیا زج و ،یخیرات ۀرود ،یرعــش ۀقلح ،هدنــسیون ،عوضوم .دریگ یم ماجنا یانعم هب( یــبرع »ۀنیفــس« یارب یلداعم هک ^)Jung(‌گـنُج

ره هب .دشاب هتشاد ار روظنم نیمه دیاش ،تسا )»گرزب یتشک«

کچوک یفراعملا ةریاد نوچمه ار »گنُج« هک تسا لکشم لاح ًلاومعم »گنُج« .مینادب هباشم هنوگ لوکشک ۀعومجم عون ره ای هباشم تاعوضوم اب ،موظنم ًابلاغ نتم دنچ زا هداس یا هعومجم یزیربت فلخ نب نیسحدمحم هک مینادب تــسا بلاج .تــسا ،»یتشک« نینچمه( »گرزب ضایب« ار »گنُج« ،عطاق ناهرب رد

4)»زاهج« و »دنــشاب هدیــشکن راب ریز هب ار وا زونه هک یرتــش«

و »هنیفس« ،»ضایب« یانعم رد یو هنافــسأتم .تسا هدرک انعم .تسا هتشونن یزیچ »هرکذت«

راعــشا یروآ عمج یارب یرتفد ناوــت یم ار ^)Bayaz(‌ضاـیب نآ هب یــســـیـلـگنا رد .تــسـناد جــــیار و رادـــفرـطرـپ یگژیو »ضایب« اهدعب .دــنیوگ یمCommonplace book

.دش طلخ »گنُج« اب و داد تسد زا ار دوخ صاخ دارفا ای ارعــش یاه همان یگدنز زا تــسا یا هــعومجم هرـکذت

اه نآ راعــشا زا ییاه هنومن اب بلغا هک ،رثن هب ،رگید ۀتــسجرب اه نآ یـــسیلگنا رد هک یـیاه هـعومجم بلغا .تــسا هارمه نیا هچرگا ؛دنا »هرکذت« ًلاوــمعم ،دــنمان یم anthologies ار یضعب .دوش یم قلاطا زین اه »ضایب« و اه »گنُج« هب حلاطصا نیرـت مـهم زا ؛دنا هدــش هدیمان »هرکذت« زین یخیرات نوــتم زا :فیلأت نایاپ لاــس( یناخ میقم خیرات ای یناخ میقم ۀرکذت اه نآ ءاقب هجاوخ نب یشنم فسویدمحم ۀتشون ،).م1704ـ 5/1116 ادها ناخ میقم هب هک تسا ،ناخ میقم رفظملاوبا یــشنم ،یخلب .تسا هدش اه هعومجم رگید عاونا زا شیپ و اهرابرد رد ًارهاظ »هرکذت«

و هدش یم لماــش ار یرتــشیب یمومع تاعلاطا و هتفای روهظ ؛یملع فادها ات تسا هدوب یمرگرس رتشیب نآ نیودت زا ضرغ و یبدا نیچلگ نیب یزیچ هک ،»هرکذت« هک نیا رت مهم هــمه زا هچ و ناگدنسیون دادعت رظن زا هچ ،تسا یتخانش باتک گنهرف .تسا هدوبن »هنیفس« و »گنُج« یگدرتسگ هب راثآ دادعت قبط رب هــک تفگ ناوت یم ًلاک»هـنیفــس« دروــم رد اــما چیه هاگ هک اج نآ ات دراد یرت عیــسو یعوضوم ۀرتسگ ،نئارق هب .درادن دوجو نآ یازــجا نایم یدوهــشمِ یعوضوم طابترا قاروا نآ رد هک تــسا رت کیدزن عّقرم هب »هنیفــس« ،ظاحل نیا ،دنا هتفرگ رارق دّلجم کی رد و مه رانک رد ًاــنیع ییاه شخب ای هک هن ،دننک ظــفح ار یبلاج نوــتم هک روظنم نــیا هب ًاــفرص نیرت مهم زا .دنروآ دیدپ صخــشم یراتخاــس اب یا هعومجم ،»گنُج« لثم یبدا یاــه هنوگ رگید اب »هنیفــس« توافت هوجو هک تــسا هدنروآدرگ ِرت گنرمک روضح ،»هرــکذت« و »ضاــیب«

وا ۀنیــشیپ و تیلصا ،هقیلــس دناوت یم نآ رد دوجوم راثآ طــقف »هنیفس« هک راب نیتــسخن تفگ ناوتب راوـــشد .دنک سکعنم ار ییانعم هچ هتفر راک هــب یملع ای یبدا یاــه هـعومجم یارــب »تاـجن ۀـنـیفس« ،لـصا رد هک دسر یم رظن هب .تسا هتــشاد هدوـب یـنید راـثآ یارب جـیار یناوـنع »تـیب لـها ۀنیفــس« ای

:ک.ر هنومن ندید یارب .3 О.Акимушкин. Описание персидских и таджикских рукописей Института Востоковедения. Поэтические сборники, альбомы, 10, М., 1993.

و »ضایب« و »هنیفس« ،»گنُج« یرعش راثآ اهنت باتک نیا رد نیکشوم یکآ .)کیجات و یسراف یاه موبلآ و یرعش یاه هعومجم یطخ یاه هخسن حیضوت(

.تسا هداد حیضوت ار اه »هعومجم«

.روپ یدیعس دمحم ششوک هب ،عطاق ناهرب ،یزیربت فلخ نب نیسحدمحم .4

ریسافت یارب ار حلاطصا نیا ،18 و 17 یاه نرق رد اما .تــسا - هدرک یم هدافتسا ⁵هباــشم تاعوضوم اب راثآ زا یا هعومجم ای نآ ناوتب یسیلگنا رد دیاــش هک

-

حلاطصا نیا هک نیا زا .دنا یبدا تاعطق هب ینامز هچ

-

درــک هــمجرت Ship of Faith ار حلاطصا نیا دیاش .تسین تسد رد یقیقد علاطا ،هدش لقتنم »حونلا ةنیفس« لثم ،هتفریذپ رثا یبدا راثآ رد یرگید » ِیتشک« زا هنومن کی لقادح دــیاب زیچ ره زا نآ رد هک »حوــن یتــشک« ای .دشاب دوجوم ناونع رد »هنیفس« حلاطصا هک ییاه هعومجم تسا یهیدب نامأوت ،دنتسه رگید یا هنوگ زا عقاو رد یلو ،تــسا هدمآ اه نآ ،نآ ناگدنروآدرگ هب حلاطصا نیا ندوب مهبم .دنا هتشاد دوجو عمج اج کی ار توافتم و فــلتخم راثآ هک داد یم ار هزاجا نــیا - نیا هشیمه دنچره .دنروآ دیدپ ار یعقاو یفراعملا ةریاد و دننک دهد یم ناشن ⁶بئاص ۀنیفس یاه هخسن ،لاثم یارب .دوبن روط راتخاس رد و هدش یم یبدا راثآ لماش اهنت دیاش اه »هنیفــس« هک .دنا هتشادن یتوافت »گنُج« و »ضایب« اب نزخم زا یا هخسن ،»هنیفــس« یاه هنومن نیرتزراب زا یکی ،⁷گروبزرتپ تنس یقرش تاعلاطم ۀــسسؤم یطخ یاه هخسن نب مظاکدمحم هک تــسا ،)E-12( نشلگ ۀخــسن هب موــسوم مهدجه نرق مود ۀــمین رد »روجهم« هــب فورعم اــضردمحم ۀخسن نوچمه هخسن نیا .تسا هدرک لماک و هدروآدرگ ار نآ

459 لماش ،)رتم یتناس 70 × 45( گرزب یعطق رد زیربت ۀنیفس و رعش رثا 200 رب لمتشم و تسا روتاینیم یــشاقن دص و گرب هب رعاش /هدنسیون 116 زا ،فلتخم یاه هنوگ و اه هزادنا رد ،رثن ،وتشپ ،یرلا ،یناروگ ،یدرک ،ییاتغج ،یرذآ ،یسراف( نابز 11 .تسا )ینمرا و یجرگ ،یدنه ،یکلیگ هک نیا هلمج زا ؛دیآ یم شیپ مه یرگید لئاسم اج نیا رد نیلوا ؟ارچ و دش جیار برعریغ یایند رد »هنیفس« ینامز هچ زا ؟دوب هچ نآ یلصا عــبنم و دمآ دیدپ ینامز هچ ینینچ نیا رــثا ؛تسا نکممریغ ًابیرقت باب نیا رد عطاق رظنراهظا هنافــسأتم .دز ناوت یم ییاه سدح اما

8راع��شلاا قئاقد یف رار��حلاا سنوم یبدا رــثا فــشک اب ناضمر رد نآ شراگن هک( یمرجاج نیدلاردب نب دمحم ۀتشون یادتبا رد ،)تــسا هدیــسر نایاپ هب .م1341 سرام /.ق 741 نامز زا و دش بلج نآ هب یبدا ۀعماج هجوت ًاعیرس متــسیب نرق نیرت یمیدق رخاوا نیا ات ⁹یبیبط حلاصریم تمه اب نآ راــشتنا نیا .تفر یم رامش هب ،یسراف نابز هب هدش هتخانش ِیبدا ِنیچلگ

LNS( تیوک رد ةیملاسلاا راثلآا راد فرصت رد نونکا هخــسن یسراف رعش گرزب نیچلگ زا گرب 257 لماش و تــسا )^{9 MS}

میسقت ساسا نیا رب ،ًامامت هن ًاضعب ،لصف یــس هب و دوــش یم

ۀروس زا نآرق مود ۀمین ریسفت ،یدزی نیدلا جات نب یلع مساق نب یلعدمحم نب میقمدمحم ۀتشون ).م1662 /. ـه1072 لاس هب هتفای نایاپ( ةاجنلاةنیفس ًلاثم .5 .).م17 و 16 نرق( تیب لها ۀنیفس ای ،114 ات 78 (Ч.Стори Персидская литература. Био-библиографический обзор в трех частях. Перев., перераб., и дополн Ю.Э.Брегель. Ч.1, Кораническая литература. Всеобщая история. История пророков и ранний ислам. М. 1972, с. 1346, 689)

رعاش ۀدروآدرگ ،)تاسسؤم رگید و یقرش تاعلاطم ۀسسؤم ،گروبزرتپ تنس ،یتنطلس ۀناخباتک ،نارهت( تسا دوجوم نآ زا یدایز یاه هخسن هک بئاص ۀنیفس .6 opisanie. .تسا هتشون هدنروآدرگ ار نآ تیب رازه جنپ هک رعاش 800 راعشا زا تیب رازه25 لماش ).م 1666 ـ 1642( یوفص مود سابع هاش رابرد فورعم .].ش1350/.م1970 ،نارهت ،ات یب ،ینایب یدهم ،یتنطلس هناخباتک یاهباتک زا یدادعت مامتان تسرهف cit,40; M Bayani[ 7. O.Akimushkin. An entire library in a single binding. Manuscripta Orientalia. Vol.4, No 3, September 1998, pp.62- شیامن هب 1912 لاس رد سیراپ (Musee des Arts Decoratifs)69. زویتاروکد یاهرنه هزوم رد نآ رّوصم قاروا زا یکی یتقو ،راب نیتسخن ،هخسن نیا .8 .دش هتشاذگ دید ضرعم هب ندنل رد (galleries of Charles) زلراچ یرلاگ رد 1914 لاس رد هخسن دوخ و هدناسانش رنه خیرات ناصصختم هب دش هتشاذگ :ک.ر نآ پاچ و هخسن نیا روصم قاروا دروم رد رتشیب تاحیضوت یارب S.Carboni. The illustrations in the Mu’nis al-ahrar. Illustrated Poetry and Epic images. Persian painting of the 1330s and 1340s. New York, 1994, pp. 9-47.

:ک.ر یخیرات میهافم و نتم حیضوت ندناوخ یارب و A.H.Morton. The Mu’nis al-Ahrar and its twenty-ninth chapter. Illustrated Poetry and Epic images. Persian painting of the 1330s and 1340s. New York, 1994, pp.49-66.

،مود دلج ،.ش1337 /.م1958 لاس لوا دلج ،نارهت ،یبیبط حلاصریم رتکد مامتها و حیحصت هب ،راعشلاا قئاقد یف رارحلاا سنوم ،یمرجاج نیدلاردب نبدمحم .9 .ش1351/.م1971 لاس

راعشا ،یبدا فلتخم یاه هنوگ هب اه لصف یضعب .تــسا هدــش و اه خیرات هدام ،تایاکش ،یرعش یاه خساپ و شــسرپ ،زومآدنپ و لزغ ، یعابر دننام صاــخ یرعــش یاه بلاق هب رگید یضعب .دراد صاصتخا طّمسم

،یسودرف ۀمانها��ش زا یطوــسبم یاه شخب نینچمه بتاک ۀتشون( رحسلا قئادح و ،ةغلابلا نامجرت زا ییاه تمــسق زین و نآ رد ،رعــش یامنهار یعون ناونع هب ،ار )طاوطو نیدلادیــشر تسا یدایز یاه هتفایون لماــش هعومجم نیا .تسا هدناجنگ

10.مایخرمع هب بوسنم تسا یتایعابر اه نآ نیرت مهم زا هک زا یکی یـگتــسارآ ،هعومجم نــیا زاتمم یگژیو رــگید ؛دیامن یم بیجع هک ¹¹.تــسا ریوصت نیدنچ هب نآ یاه لصف نادنمرنه هجوت دروم نینچ نیا هک همانها��ش زا یقاروا رد نوچ نیئزت هب صاخ هجوت .دوش یمن هدید مه یشاقن کی یتح تسا لوا رعش هس هک دشاب هدوب یور نیا زا تــسا نکمم لصف نیا هاش نامیلس شیاتس رد یدنوار دمحم داتسا ۀدورس ،لصف نیا ،وا زا هدنام یقاب باتک اهنت هب یدنوار ترهش¹².تسا یقوجلــس .تسا )قوجلس لآ خیرات رد( رودصلاةحار نیرت یمیدق رــخاوا نیمه ات راــشتنا ودب زا ار رار��حلاا سنوم ،زیربت ۀنیفس زا نونکا .دنتسناد یم یسراف نابز هب یبدا نیچلگ /.ق 736 -.م1321 /.ق 721 یاه لاــس رد دجملاوبا ۀتــشون

؛دشاب دوجوم »هنیفس« نیرت یمیدق هک دیآ یمرب نینچ .م 1335 تمدق ار »هنیفس« نیودت ۀقباــس هک تسه یرگید دهاوش اما .دهد یم یرتشیب ای نابیدا دروم رد دهاوــش نیرت یمیدق بلغا هلاقمراهچ زا )یخرف و انیس یلعوبا ،مایخ ،یسودرف نوچمه ( هتسجرب یاملع هلاقمراهچ فیلأت ،یدنقرمس یضورع یماظن .دیآ یم تــسد هب نینچ وا ۀتشون زا .تــسا هدناسر مامتا هب .م1157 لاــس هب ار راعشا ندناوخ و ،رعاش مان رکذ اب ،»هنیفــس« نیودت هک دیآ یمرب نارعاــش راختفا نیرتلااب و جیار یمــسر یمومع عماجم رد وا مود لصف زاغآ رد ریز ۀدننک نشور اما هاتوک ترابع .تسا هدوب :تسا هدمآ باتک نیا رد و دَوُب یوگ شوخ ترواحم سلجم رد هک دیاب رعاش و ...

هجرد نادب وا رعش هک دیاب و .یورــشوخ ترــشاعم سلجم رب ]...[ و دشاب روتــسم راگزور ۀفیحص رد هک دشاب هدیــسر نیدب رعش نوچ و ]...[ دنناوخب نئادم رد و دنسیونب نئافــس دریمب دوخ دنوادخ زا شیپ و دَوُبن رثا ار وا ریثأت دشابن هجرد

‌رلکس‌روترآ‌هـعومجم‌رد‌رارـحلاا‌سنوم‌ۀراـگن یدـنوار‌دمحم‌زا‌یرـعش‌یواح

‌و‌»ناگدازهاش‌راکش‌سلجم«‌،باتک‌زاغآ‌سلجم‌،رارحلاا‌سنوم ةیملاسلاا‌راثلآا‌راد‌،»ناگدازهاش‌مزب‌سلجم«

.49 ص ،نامه ،نوتروم ردناسکلا .10 ۀزوم ؛جیربمک ،رلکس .م .روترآ ۀزوم :دنوش یم یرادهگن هدحتم تلاایا یمومع یاه هعومجم رد نونکا دنا هدرک هئارا ار لصف نیا تاحیضوت هک یگرب شش .11 .یس ید نتگنشاو ،ریرف رنه یرلاگ و کرویوین ،نتیلپورتم رنه ۀزوم رد هخسن ود ؛ترگ تربار ۀعومجم ،نوتسنیرپ هاگشناد ۀناخباتک ؛دنلویلک رنه .)51 ص ،نامه ،نوتروم ردناسکلا( تسا هدش شکشیپ ورسخیک و هاش نامیلس ،لرغط هب هک دراد دوجو نآ زا هخسن هس مک تسد لاحره رد .12

و بابش ناوفنع رد هک لاا دسرن هجرد نیدب رعاــش اما ]...[

دریگ دای نامدقتم راعشا زا تیب رازه تسیب یناوج راگزور رد

13...دنُک مشچ شیپ نارخأتم راثآ زا هملک رازه هد و راعــشا زا یا هعومجم ًافرص ار »هنیفــس« نتم نیا ،یور ره هب ای( رحبتم یرعاــش یارب نآ اب ییانــشآ هک دنک یم فــیصوت تسا بلاج هتکن نیا رکذ .تسا هدوب یرورض )ناگدناوخ سرد عمج ار »نئافس« ،هلاقمراهچ رب دوخ یشاوح رد ،نیعم دمحم هک

14.تسا هتشون »ضایب و رتفد« ینعم هب »هنیفس«

»هعومجم« یانعم دح رد ،ظفاح زا یلزغ علطم رد »هنیفس«

:تسا هدمآ تــسا لَلِخ زا یلاخ هک یقیفر هــنامز نــیا رد تــسا لزــغ ۀنیفــس و باــن یــِم یــحار ُص زین رثا نیا هک دــش رکذتم دیاب ،میدرب مان هلاقمراهچ زا هک لاح رد ریهاشم باب رد ییاهراتفگ ۀعومجم ؛تــسا هعومجم یعون یرابرد یلصا ۀفرح راهچ زا یکی هــب مادکره هک شخب راهچ .تــسا هتفای صاـصتخا )بــط و موـجن ،یرعاــش ،یرــیبد(

ۀدنرادربرد نابیبط و ناــمجنُم ،ناریبد هب طوبرم یاــه شخب صاخــشا گرم و یگدنز زا بیجع و ردان عــیاقو زا یــتایاکح )یــسودرف و مایخرمع یگدنز زا ییاهدادیور دــننام( فورــعم تاعطق زا ولمم ،نارعاــش هب طوبرم لصف هک نآ لاح .تــسا تسا کرد لباق و یعیبط .تــسا نانآ راثآ یاه هنومن و رعــش یلاعتم ار شا هفرح هدرک یعس و هدوب رعاش شدوخ یماظن هک

15.دهد هولج نینچ :تــسا یــسررب لباق رگید ۀلأــسم دنچ اــج نیا رد ،دنا هدروآ دیدپ ینابطاخم هچ یارب و یناــسک هچ ار ییاه باتک روط نامه ؛تسا هدش سکعنم اه نآ رد یناــسک هچ ۀقیلــس و

قیقحت یارب ًامومع روــثنم یملع راثآ ۀعومجم ،دــش رکذ هک یبدا یاه نیچلگ بطاخم اــما ؛دندــش یم یروآدرگ هعلاطم و )نارعاــش ،ناریبد هلمج زا یرابرد لغاــشم( صصختم دارفا تیباذج .دنا هدوب ،دوخ یصخش یاهزاین یارب ،ناتــسودرنه و هک تــسا هدوب یلوصا ظاــحل زا هژیو هب یــبدا یاــه نیچلگ نیا .تــسا هتفر یم راک هب اه نآ رد دوــجوم راعــشا باختنا رد تلایامت و قیلاس ریثأت تحت و یصخش رظن اب هک ،اه هعومجم یمومع دنسپ فّرعم تسا نکمم ،تــسا هدمآ دیدپ هدنروآدرگ یارب هک یبیترت نایم توافت هب هجوت .دشابن ای دشاب دوخ ۀنامز رد و ،تــسا هتفر یم راک هب یعامتجا فلتخم تاقبط ناــبحاص )صوصخم ای( ۀدروآدرــگ یاه باتک ۀــسیاقم ،ناکما تروص .تسا بلاج هداعلا قوف ،نانز و نادرم نورق لیاوا زا ،هــک یداوــساب نانز دایز دادعت هب هجوت اب تسا نکمم ¹⁶،دنا هتشاد تکرش باتک دیلوت لحارم رد ،یطسو هدمآ مهارف ناــنز یارب ای نانز تمه هــب مه یــیاه هعومجم یلامتحا یاه هنومن زا .دیآ یمنرب نینچ رما رهاوظ زا اما ؛دــشاب یقرش ۀناخباتک نزخم رد هک تــسا »یگنُج« اه هعومجم نیا نیا .دوش یم یرادهگن )Ms382( گروبزرتپ تنــس هاگــشناد تــسا هنابزود یرعــش نیچلگ کی زا یمیدق یا هنومن باــتک یادتبا نارعاش ات هتفرگ یدعس زا ،ناگدنیارس یرایسب راثآ هک هک دهد یم ناــشن باتک راتخاــس .درادرب رد ار ،مهدزون نرــق و هدرب یدایز نامز نآ تــباتک ًلاامتحا و هدــشن تباتک هراب کی هک تسا یهیدب .تسا هدش یم هفاضا نآ هب دیدج تاعطق ًابترم یلاخ قاروا اریز ؛هدوب رــظن ّدم باتک نیودت زاغآ زا حرط نــیا

،.ش1375/.م1995 ،نارهت ،نیعم دمحم رتکد مامتها هب یبدا تاکن حیضوت و تارابع و تاغل حرش و ددجم حیحصت اب ،هلاقمراهچ ،یدنقرمس یضورع یماظن .13 .47 ص .اج نامه .14 رگا اما .تسا هتشاد یا هدرتسگ تلایصحت و شناد ًانئمطم وا .دنتسه یبوخ نامجنم شرتخد و وا هک دنک یم رکذ لامجا هب ،شیاه ناتساد زا یکی رد ،یماظن .15 ،فوخم یروغ نیسح نیدلاءلاع رسپ ،هوکزوریف هدازهاش ،دوخ ِیماح و راثآ ِیلصا ۀدنناوخ ،تشاذگ یم بط و موجن ،تایضایر تایئزج رکذ یارب ییاج یماظن هتفر نیشیپ گرزب ناداتسا رب هک دوب یم یتبقاع نامه رظتنم دیاب دنک مرگرس ار هدازهاش تسناوت یمن رعاش نیا رگا .دناجنر یم دوخ زا ار ،زوسناهج هب فورعم .تسا هدروآ انیس یلعوبا و ینوریب دروم رد شهاتوک ۀلاقم رد هک نانچ ؛تسا هدوب هب لاغتشا هک یزاریش یلومعم ۀداوناخ کی رد اهراک ۀنارهام میسقت ۀرابرد .).م1576 /. ـه 984 .ف( ینیوزق قادوب رابخلاا رهاوج باتک زا یدهاش هب هجوت .16 288 ،ینیوزق قادوب( دندوب فاحص و بوکلاط اهرسپ و رگراگن اهرتخد ،شاقن بلغا رهوش ،طاطخ ًلاومعم نز ،اه هداوناخ نیا رد .تسا یفاک دنا هتشاد باتک دیلوت :ک.ر نینچمه ،)^{109 rv}گرب ،هیسور یلم ۀناخباتک ،^Ms О.Акимушкин. Персидская рукописная книга, – Рукописная книга в культуре народов Востока, М., 1987, с. 374.

.تسا هدرک یم یشاقن ار اه هتشون ،دوب داوس یب هداوناخ نز رگا ،ینیوزق قادوب ۀتشون هب

راعشا ات تسا هدوب هدش هیبعت نآ لصف ره یاهتنا رد یرایــسب نارعاش یاه هدورس بیترت یب لقن .دوش هتشون اه نآ رد دیدج نیودت هک نیا رب تــسا یدییأت زین هعومجم نیا رد فــلتخم ار دیدج یاهرعــش ًارهاظ .تــسا هتفای ماجنا نامز رورم هب نآ هک ییاه لصف ؛تسا هدوزفا یم لصف ره یاهتنا هب سیون شوخ نتم .تفای ناوت یمن رگیدکی زا اه نآ صیخــشت یارب یرایعم رد ار لدیب و ظفاح ،یدعس یاه هدورــس زا ییاه شخب ای لماک هب ،رفن کی ار باــتک مامت هک نیا .تفای ناوــت یم شخب رــه بحاص دوخ طاطخ هک دهد یم ناشن ،تسا هتشون ،قیلعت طخ زا تــشاددای رتفد کی هیبــش یزیچ هک تــسا هدوب هعومجم ار دوخ نامز روهشم و بوبحم راعشا نآ رد ات هتــساوخ فاحص تانیئزت ،تشاددای رتفد نیا ندوب یصخش ۀناشن رگید .دسیونب حرط ،هحفص ره یتح ،گرب ره رد هک ،تسا نآ صاخ رایــسب ؛دروخ یم مشچ هب ،بّهذُم ۀیــشاح اب ،دابوربا ذغاک زا یتوافتم تروص هب بلغا( هحفص زکرم رد نتم نتشون لحم هک هژیو هب رت بلاج نآ زا .تــسا هدــش صخــشم یطاطخ یارب )بروم ۀمین رد و یطاطخ اب نامز مه ًارهاظ هک تــسا باتک یفاحص هعومجم نیا یفاحص .تــسا هتفای تروص مهدزون نرــق لّوا ظفح دلج یور و تشپ یلصا تانیئزت اما ،هدــش تمرم اپورا رد یا هیور ،دلج یور و تشپ یاهاوقم تظفاحم یارب ؛تسا هدش و لگ و یــسدنه شوقن هب نیزم یگنر ذغاک یور یا هــشیش .تسا هدش هدیشک گنراگنر و بوکلاط لبلب لومعم ان رایسب و یفاضا ینیئزت دلج یور و تــشپ لخاد هک تسا هدش هتخاــس یلکــش لیطتــسم یاه هنیآ زا هک دراد تباث بوکلاط و یسدنه لاکــشا هب نیزم یــسم یاه باق اب دلج یور و تشپ هایگ و لگ حرط نامه باق تانیئزت .دنا هدش .دراد ار باتک ییوناب ۀقیلــس هب باتک هک دیامن یم نینچ لّوا هاگــن رد ضرف نیا رب دشاب یدییأت دناوت یم هک تسا هدش مهارف ناوج

17یگداوناخ یاه موبلآ نتشاد مــسر مهدزون نرق زا شیپ ات هک ۀحفص هخسن نیا .تــسا هدوب هتفر رگید یاه ناکم هب اپورا زا .تــسا هتفاین نایاپ زین نآ یاه لصف زا کی چیه و درادن رــخآ ات ار رثا نیا تسا هتشاد دصق ًارهاظ نآ سیونــ شوخ ای بحاص هچرگا .دهد همادا ،شا یــگدنز نایاپ ات ای ،رتفد گرــب نیرخآ

هک ،هخــسن زاغآ رب هدوزفا گرب نیلوا رد یــهاتوک ۀــمدقم زا مان هب یرعاش ار باتک میبای یمرد ،تسا هتخانشان شا هدنسیون دوخ هک هدرک یروآدرــگ »رهام« صلخت اب ،نیدلادعــس دمحم راثآ وا ،اه نیا رب هولاع .تــسا هدوب راعشا زا یرایسب ۀدنــسیون دوخ راگزور ات هتــشذگ زا کرت و سراف ۀدنــسیون 150 زا شیب لاــس هب هـمدقم نیا .تــسا هدـناجنگ »هـعومجم« نیا رد ار .تسا هدش هتشاگن .م1815 /. ـه 1231 هرود نآ رد نانز یرعــش یاه موبلآ دوجو هچرگا ،هخــسن نیا و »گنُج« نیودت هــک دهد یم ناــشن یلو ،دنک یمن تاــبثا ار نیا زا نانآ یرادرب هخــسن و ،رعــش نارادتــسود دزن »ضایب«

تسا هدوب لوادتم یرما ،یصخش ۀعلاطم یارب ،اه »هعومجم«

یتح و صاخ ۀقیلــس اب ناوت یم اه »هعومجم« نیا قیرط زا و .دش انشآ اه نآ ناگدنناوخ و ناگدنروآدرگ یطارفا اه‌هعومجم‌شزرا رایــسب عبانم اه »هعومجم« نیا فلتخم یاه هنوگ رد یبدا داوم یاه کبس و قیلاس تخانش رد دناوت یم هک تسا یدنمــشزرا نکمم اه »هعومجم« نیا .دننک کمک اه نآ شراگن ۀرود یبدا یاج چیه رد هک دنوــش لماــش زین ار یرگید یبدا راثآ تــسا ای یا هکت کی ،درف هبرصحنم یرثا ًلاثم ،دوــشن تفای یرگید یروآدرگ نیرخآ رد هــک برجم یداتــسا زا یمیدق ییاهراک خر ینامز ریخا هجو .تــسا هدــشن دراو وا »تایلک« ای »ناوید«

هار »یگنُج« ای »هنیفــس« هب ًلابق هک یراثآ نابحاص هک دهد یم هنومن یارب .دننک هــضرع راثآ نآ زا یرگید رــیرحت ،دنا هتفای ۀناخباتک رد .درک دای ).م1414 ـ 1492( یماج ناوید زا ناوت یم

)Ms 365( یبلاج رایسب ۀخسن گروبزرتپ تنس هاگشناد یقرش یزور دنچ ینعی ،1492 ربماون /898 رفص رد هک تسا ظوفحم .م1492 ربماون متشه زور هک( رعاش گرم خیرات زا سپ ای شیپ هخسن نیا هک تسا صخشم .تسا هدش یرادرب هخــسن )هدوب ینیبزاب تسا هتسناوتن وا ًارهاظ و هدش هدامآ رعاش ینیبزاب یارب ناطلس رابرد فورعم طاطخ ار هخــسن نیا .دناسرب نایاپ هب ار .تسا هتشون ،تاره رد ًارهاظ ،یزیربت یلعریم ،ارقیاب نیسح

اه موبلآ نیا .دسیونب نابزیم یارب یتشاددای دش یم هتساوخ یو زا نآ رد هک دندوب نامهیم یارب باتک یعون ناوناب موبلآ ای یگداوناخ یاه موبلآ نینچ .17 .مهدزون نرق رد هیسور گرزب یارعش زا لاثم روط هب تسا هدش تفای اه موبلآ نیا رد ییاهراکهاش .دنتسه یبدا نارگشهوژپ یارب یعقاو یاه هنیجنگ

هاـگــشناد ۀـخــسن هک ،¹⁸داز حصفا ناخلاعا ۀتــشون هب نتم نیا زا دوجوم ۀدش هتخانش یاه هخسن اب ار گروبزرتپ تنس نیرت یمیدق هخسن نیا ،هدرک هسیاقم رگید یاه »هعومجم« رد ،یگلاس هاجنپ رد .م1464 لاس رد رعاش هک تسا یماج ناوید فورعم یماج ی��میدق ناوید هب هــک هدناــسر نایاپ هــب ار نآ نیلّوا زا اهنت هــن ،ییاه لزغ و اه هدیصق ،نآ زا ســپ ¹⁹.تــسا و لزغ کی ،اهدنب عیجرت ،اــه هدیصق ۀمه هکلب یــماج ناوید زا دنب بیکرت کی و هدــیصق ود ،وا ناوید نیمود زا یــعابر ود دروم رد یو ۀلاــسر راهچ زا امعم هدجه زین و ناوید نیموــس ناوید نیلّوا یلصا ۀمدقم لماش هخسن نیا .تسا هدمآ اهامعم نآ ندورس ماگنه رد رعاــش تسا هدش رکذ نآ رد هک تــسوا اب باتک رد راثآ نیا نتفرگ رارق بیترت .تــسا هدوب هلاــس هاجنپ اه لزغ یرایسب و تسا توافتم رگید فورعم یاه هخسن ۀمه یارب .تسه رترخأتم یاه هخسن رد و ؛تسین نآ رد اه هدیصق و :دوش یم عورش تیب نیا اب رخآ ناوید زا رعش نیمود ،لاثم

اــجـک مــیوـگ یـمن اــما مـقــشاـع ارـــچ مــناد یـمن نــکـیل مدوــخـیب

:علطم نیا اب وا ناوید نیلوا زا یلزغ و تسا تابن نیکشم نآ بل درگ تطخ

تــسا تایح بآ بــل رــب هتــسر هک

رد .تسا دوخ راثآ باختنا رد هدنسیون ِقیقد ِهاگن ِهاوگ ،هنومن نیا تایلک ای ناوید دننام یرعش گرزب یاه هعومجم ،دراوم یضعب ۀنومن .). ـه 606 .ف( یماظن ناوید دننام ،دنا هدــش دوقفم ًلاک ناوید یروآدرگ دناوتن یرعاــش هک تسا ینامز رگید هباــشم شنادرگاش اهدعب و دناسرب نایاپ هب شا یگدنز لوط رد ار دوخ زا هک ). ـه 791 .ف( ظفاح ناوید دننام ؛دننک یروآ عمج ار نآ رد یمیدق یاه هعومجم .تسا هدمآ دیدپ وا »ضایب« ۀعومجم ۀخسن اه هنومن نیا نیرتهب زا .دندنمشزرا رایسب دراوم هنوگ نیا ،ناتسکیجات یقرش تاعلاطم ۀسسوم ۀعومجم زا 555 ۀرامــش ،رعش( نوگانوگ تاعوضوم رد یبرع و یسراف رثا 25 رب لمتشم

ات مهدزاود نرق زا یفلتخم ناگدنــسیون ملق هب ،)بط ،فوصت هخسن نیرت یمیدق دسر یم رظن هب هک .تسا یدلایم مهدراهچ هدش رکذ راثآ نیا زا یضعب مامتا خیرات .دــشاب ظفاح راعــشا زا لیروآ 12 / 807 لاوش 11 ات 1403 لیروآ / 805 لاوش زا هک نیا زا ر140 - ر136 و پ151 ـر145 ِقاروا یشاوح .تــسا 1405 طخ هب ؛تسا ظفاح راعشا زا هعطق ود و لزغ 41 لماش هخــسن

،ر46 ـ ر45 قاروا یشاوح رد یلاخ یاهاضف .ابیز رایــسب خــسن و خــسن طخ هب لزغ34اب پ154 ،پ152 ،پ141 ،پ140 ،پ139

هدید اه لزغ نتشون رد یصاخ بیترت .تــسا هدش رُپ هتسکش نآ یور زا ار اه لزغ نیا هک یا هخسن دهد ناشن هک دوش یمن لاس 16 ای 15 ًلاثم ؛تسا هدش هتشون ینامز هچ رد دنا هتــشون ساسا هک یو راعــشا زا ییاه هخسن .رعاش تــشذگرد زا سپ هتشادن ار ناوید ییاهن لکــش ،هتفرگ رارق هخــسن نیا تباتک

20.تسا هتفای شرتسگ فلاخم ریــسم رد دنور نیا ًابلاغ ،همه نیا اب و »هنیفس« ،»ضایب« ،»گنُج« لیبق زا یراثآ یلصا عبانم :تسا اه »هرکذت« اهدعب و اه»تایلک« ،اه »ناوید« ًانئمطم »هعومجم«

،هقیلــس

-

هدنروآدرگ دیاقع هک هدوب اه نیچلگ رد اما .دــنا هدوب .دوــش ظفح تــسا هتــسناوت یم

-

وا مان همه زا شیپ و قوذ درگ هناـهاــش نـیمارف هب هــک یــیاـه هـعومجم زا یرایــسب هب و دوب نارعاــش زا نوگانوگ یتاعلاطا یواح تــسا هدمآ یم نینچ نافلؤم .تسا هدش یم شکــشیپ ،نانآ یماح ناهاشداپ و ینیب شیپ ار دوخ یماح ناهاشداپ تلایامت تسیاب یم یراثآ و نادنمتورث هب رصحنم ییاه باتک نینچ دیلوت .دننک هدروآرــب یارب ار راثآ نیا زین هدرک لیصحت صاخشا ؛دوبن ناگداز بیجن عون نیا زا یناوارف یاــه هنومن .دندرک یم یرادرب هخــسن دوخ معا .تسا دوجوم ناهج رــسارس یاه هناخباتک رد اه هعومجم یاه هاگدید و یبدا کبس دنناوت یم دوجوم یاه »هنیفس« بلغا

.م1980ـ1978 لاس رد ار نآ یداقتنا حیحصت هک( یماج ناوید یاه هخسن نیرتربتعم و نیرت یمیدق تسرهف رد ار هخسن نیا ،کیجات داتسا ،داز حصفا . ا .18 :تسا هدروآ )هدناسر پاچ هب Абдаррахман Джами. Фатихат аш-Шабаб. Критический текст и предисловие, М., 1978; Васитат ал-‘Икд и Хатимат ал-Хаййат. Критический текст и предисловие. М., 1980.

.)م .تسا هدناسر پاچ هب 1387 لاس رد بوتکم ثاریم یشهوژپ زکرم ار حیحصت نیا(

).م 1491( تایحلاةمتاخ ،ناوید نیموس و ،).م 1489( دقعلاةطساو ،نآ نیمود سپس ،).م 1479( بابشلاةحتاف دوخ یمسر ناوید نیلوا هک نآ زا شیپ یماج .19 .تسا هدرک یم هفاضا نآ هب ییاهرعش و حلاصا ار نآ ًابترم ،یدامتم نایلاس لوط رد ،دنک رشتنم ار 20 .Г.Галимова. Старейшая рукопись стихов Хафиза. – Проблемы востоковедения, № 4, 1959, 105-112.

.دننک سکعنم ار صاخ یا هرود رد هعماج یفسلف ناهاشداپ‌ناتساد ار ام ،یزیربت دوعسم نب دمحم دجملاوبا ۀتــشون ،زیربت ۀنیفس ناگدنسیون و تاعوضوم زا یریظن یب و عیــسو رایــسب فیط اب زا یئازجا ای لقتــسم رثا 209 لماش باتک نیا .دنک یم انــشآ ،یسانش ندعم و یقیسوم ات ینآرق یاهریسفت زا ،فلتخم نوتم و یصخش تابوتکم ات خیرات و رعــش ،قوقح ،یــسانش هژاو زا و .تسا ،یفسلف هداعلا قوف رثا نیا هک دوب یــسک نیلوا ،راشفا جریا داتــسا لیلد همه نــیا ²¹.درک یفرعم ناــسانش ناریا هب ار دنمــشزرا یا هدیدپ هــب ار باتک و تــسا هدنروآدرگ ندوــب صخاــش رب نارگشهوژپ یارب نآ رطــس ره هک دنک یم لدب درف هبرصحنم رتکد ۀلاقم رد هک نانچ و تسا مهم رایــسب نهک نوتم رصاعم .دوش یسررب تقد هب دیاب ،تسا هدمآ ²²بارغ دیس رغصا مینک یم هراشا زیربت ۀنیفس زا یکچوک رایسب شخب هب لاح ًاصوصخ ،زیربت ۀنیف��س و ًامومع ،اه»هنیفــس« هنوگچ مینیبب ات نوچ .دنک یرای رگید نوتم ۀعلاطم رد ار نارگشهوژپ دناوت یم فرص تقو ²³جیربمک ۀمانهاش ۀژورپ یارب لاس هس ًابیرقت نم همانهاش زا ییاه هدیزگ ،زیچ ره زا شیپ ،تسا یعیبط ،ما هدرک هدیزگ هس ؛دنک بلج ار مهجوت ،تسا یسودرف رعــش ۀنومن هک و »وید ناوکا و متسر ناتــساد« ،»بارهس و متسر ناتــساد« زا ًاتبسن شخب اب یتح .»رایدنفسا و متــسر مزر« زا یهاتوک شخب میبای یمرد »بارـهس و مـتسر ناتــساد« زا )گرب 5( یـکچوک .تسا هدش هفاضا همانهاش نتم هب دجملاوبا نامز رد یتایبا هچ یراوشد و تایبا ددعتم یاه طبض لکشم اب یهوژپ همانهاش ره یسودرف ۀدورس لصا هب تروص نیرت کیدزن صیخشت میظع .تسا هجاوم 568 تاحفص( گرب 5 لماش هک ،هنیفس زا رظن دروم شخب

اب اه نآ ۀسیاقم زا .دراد تیب 596 ،تسا )یسکع پاچ زا 576 ـ میبای یمرد ،²⁵قلطم یقلاخ و ²⁴یقایــسریبد رایعم یاه حیحصت رب هفاضا تیب 21 هنیفس نتم اما ؛تسین هنیف��س رد تیب 27 هک حیحصت نیمود اب هنیف��س نتم ۀــسیاقم اب .دراد پاچ ود نامه رد هک هتفایون ۀخسن راهچ رب ینتبم ،همانهاش ²⁶یسور یداقتنا نیرت یمیدق هلمج زا ،دوب هـتخانــشان تسـخن حـیحصت نامز

(M.C. III.106- .م1217 /. ـه 614 ²⁷سنارولف ۀخسن ،اه نآ .دروخ یم مــشچ هب مــه یرتــشیب یاــه توافت، ^II.III.12)

‌،همانهاش‌»ناـتساد‌زاـغآ«‌،زـیربت‌ۀـنیفس‌ۀـخسن یملاسا‌یاروش‌سلجم‌ۀناخباتک

لاس ،ناتسراهب ۀمان :.م2002 /.ش1381 ،نارهت ،»).م 1323 -1320 /.ـه 723 -720 رد یرادرب هخسن و یروآدرگ( زیربت ۀنیفس یسکع پاچ« ،راشفا جریا .21 .354 ـ 342 صص ،2002/3 ناتسمز ،2 ۀرامش ،3 A treasury from Tabriz: a fourteenth century manuscript containing 209 works in Persian and” ،بارغ دیس رغصا یلع .22 .164ـ125 ص ،(2003) Persica XIX ، ” Arabic 23. http:// shahnama.caret.cam.ac.uk

.1374 /1355 ،نارهت ،یقایسریبد حیحصت ،همانهاش .24 .1990 ،کرویوین و اسِم اتساک ،ادزم تاراشتنا ،Bibliotheca persica ،2 دلج ،قلطم یقلاخ للاج حیحصت ،یسودرف ۀمانهاش .25 26. Фирдоуси. Шах-наме. Т.2. Научно-критический текст, разночтения, примечания и приложения М.-Н.

Османова. М., 1992, 115-119.

27. A.M.Piemontese. Nuova luce su Firdausi “Shahnama”. Data to 614/1217 a Firenza. Estrato da Annali dell’Instituto Orientale di Napoli. Vol.40 (N.S.XXX). Napoli, 1980.

نیموس رد ،تمدق ظاحل هب ،هنیفس رد دوجوم تاعطق ،نیاربانب ۀخسن زا لبق و ²⁸ندنل ۀمانهاش و سنارولف ۀخسن زا دعب هبترم خروم ²⁹ )Dorn 329( هیــسور یلم ۀناخباتک فورــعم روصم زا یا هحفص یــسررب رادومن .دریگ یم رارـق .م1333 /. ـه733 :تسا نینچ زیربت ۀنیفس رد همانهاش نتم ،درادن دوجو هنیف��س نتم رد فا نامثع پاچ زا تیب هدجه ؛تسین فا نامثع نتم رد هنیف��س زا تیب راهچ هک نآ لاح هک یرگید یاه هخــسن زا کی چیه رد تیب راهچ نیا ینعی .تسا هدماین دنا هدوب یداقتنا پاچ نیا یروآدرگ یانبم یردق نآ ار یسودرف باتک نتم دجملاوبا هک تسا هجوت بلاج یناتساد دناوتب ات تسا هدرکن هصلاخ دنراد راظتنا یخرب هک تایبا دادعت .دناجنگب دوخ میظع ۀعومجم رد ار لماک زا هخسن نیا هک هژیو هب ؛)123 زا 27( تسا مک مه فوذحم یقاحلا تایبا دقاف دور یم راظتنا و تسا اه هخسن نیرت یمیدق .دشاب اه هخسن ریاس رد دوجوم زین ،قلطم یقلاخ و یقایسریبد یاه هخسن اب ،هیلوا ۀسیاقم ،مود ۀسیاقم و ،)٪4 ًابیرقت( یقاحلا تایبا مک رایــسب رامــش هب رد تیب راهچ( رت مک مــه نآ زا یدصرد هب ،فا نامثع نتم اــب بلغا زا هچنآ اب سایق رد هژیو هب ،ماــقرا نیا .دیماجنا )هــحفص و ،دیآ یم تسد هب )یدلایم مهدفه نرق ات( رخأتم یاه هخسن مهس هک ،دنه ای ناریا بونج هب قلعتم یاه هخــسن ًاصوصخم ۀخسن ًلاثم( دسر یم مه دصرد 60 - 50 هب اه نآ یقاحلا تایبا ۀخسن ،³⁰جیربمک هاگــشناد یزکرم ۀناخباتک ^Or. 1354 )15(

ۀخسن ای ³¹،نیلرب یتلود ۀناخباتک هب قلعتم Ms. Or. fol. 209

شتایقاحلا هک هیــسور یلم ۀناخباتک رد ظوــفحم ^{Dorn 333}

32 .تسا زیچان ،)تسه مه روصم ،تسا ظوفحم دجملاوبا ۀخسن رد هک ]همانهاش زا[ یشخب ییاه تیب زا یرایــسب دقاف ،دور یم راظتنا یدح ات هک روــط نآ

،یقایسریبد ،سلترب( لوادتم یداقتنا یاه حیحصت رد هک تسا رت بیجع یتحِ یــگژیو .دنا هدمآ )فا ناــمثع و قلطم یــقلاخ ۀخسن چیه رد هک تــسا نآ رد تیب نیدنچ دوجو هخــسن نیا ،تسا هدوب یداقتنا یاه حیحصت نیا یانبم هک یرگید یمیدق یهجوت لباق ددــع ،هحفص ره رد تیب راــهچ .دوــش یمن هدید نرق هس لوط رد همانها��ش تیبوبحم هاوگ دناوت یم هک .تــسا نرق زاغآ ات دیناسر نایاپ هب ار نآ یسودرف هک ینامز زا ،دــشاب یاه هخــسن نیرت یمیدق تباتک نامز هک ،یدلایم مهدراهچ ناسیونشوخ ار همانها��ش ،نرق هس نآ لوط رد .تــسا دوجوم هخسن نیدنچ و دنتشون اهراب )کرتشم ناگدنسیون و( نوگانوگ یکی زا یگنرمک حرط .تــسا هتفر نیب زا هک دــش مهارف نآ زا ۀنوگامعم نارود رد هک هدشدیدپان یاه هخسن نـیتسخن نیا زا ۀنیفس رد ،هتفر نایم زا همانها��ش ³³»بوتکم تروص یگدوبان«

.دبای یم باتزاب دجملاوبا

35»یگدوبرگد« مــیوگب رتهب ای ³⁴»یــگدوبان« ۀدــیدپ ًلاک نیلّوا همانهاش .دزرا یم هژیو هجوت هب ،نرق هس یارب همانها��ش نیا » ِیگدوبرگد« نرق ود زا دعب یرد یــسراف نابز رد مهم رثا .تسا هدوب »یبرع« ْتایبدا نابز نآ رد هک یا هرود ؛تــسا نابز متفه[ یدلایم مهدزیــس نرق ات هک ،ار یــقاحلا یاــه شخب ًافرص دیابن ،دــنا هدوزفا یــسودرف همانها��ش مجح رب ]یرجه ،تفرگ ملق هــنامحر یب و تــسناد شزرا یب و یلعج تاــفاضا درمش یدنمشزرا یوغل و یتخانــش نابز داوم ار اه نآ دیاب هکلب یتخانش نابز یاه یگژیو زا یتاعلاطا یواح تــسا نکمم هک و هتفر اه نآ ورملق هب اه هدورــس نیا هک دنشاب ییاه نیمزرــس .تسا هدش هبرف :منک دیکأت هلاقم نیا تاکن یضعب رب مهاوخ یم ،همتاخ رد

.دنتسناد یم نتم نیا ۀخسن نیرت یمیدق اه تدم ار .م 1276 /.ـه 675 خروم ،ایناتیرب ۀزوم ۀمانهاش .28 .دوبن سرتسد رد هسیاقم یارب (Hazine 1479) .م 1331 خروم ،یارس یپاقپوت ۀزوم روصم ۀمانهاش نتم هنافسأتم .29 .هراگن 66 یواح ،1800 رد توکلایس رد خاسنتسا .30 .هراگن 167 یواح ،1666 رد ناهفصا رد خاسنتسا . 31 هجوت دروم نآ هاتوک یاه ناتساد یرگریوصت تلع هب هکلب ،همان بساشرگ ای همانوزرب لثم جیار یاه ناتساد ندیشک ریوصت هب ببس هب اهنت هن هخسن نیا . 32 .تسا بلاج و 33. ”non-existence in written form”

34. “non-existence”.

داهنشیپ بوک نیرز یرد یسراف »توکس نرق ود« ۀرود یارب ار نآ دنز .م هک میریگ یم راک هب ار (инобытие) حلاطصا .“other-existence” .35 :تسا هدرک М.И.Занд. Шесть веков славы. Очерки персидско-таджикской литературы. М., 1964, 27-39.

ینوگانوگ تاحلاطصا و دنراد یفلتخم عاونا اــه »هعومجم« .1

،»ضایب« ،»گنُج« ،»هنیفس« هلمج زا ؛تسا هدش عضو اه نآ یارب زا اه نآ صیخــشت ًابیرقت بلغا هک »هرکذت« یتح و »هعومجم«

هتفرگ یبرع زا هک ،»هنیفس« حلاطصا .تــسین نکمم رگیدکی تاعوضوم رد یراثآ لماش هک دوش یم قلاطا یباتک هب ،هدــش هنوگ نیا ۀژیو تایصوصخ و أشنم دناوت یم نیا .تــسا فلتخم یا هنوگ زا هک دــنک راکــشآ ار یملع ای /و یبدا یاه هعومجم ،یبهذمریغ ،رگید راــثآ لماــش یا هعومجم هب یبهذم ًاقلطم هدــش لدبم فراعملا ةریاد یعون هب ماجنارــس و )رعــش و رثن(

هب هک ،»گنُج« یــسراف حلاطصا هک تسا رکذ نایاــش .تسا یاـیند رد ،دشاب »هـنیفــس« نامه یرادرب هترگ دــسر یم رظن یحلاطصا نیدنچ زا یکی هکلب ،تفرگن ار نآ یاج نابز یسراف .دوش یم قلاطا یرعش یاه هعومجم هب ًامومع هک دش ینامز هک یراثآ ظفح رد طقف ییاه هعومجم نــینچ شزرا^‌.2 ظفح رد ای ،دنا هدــش شومارف ًلاماک نوــنکا اما هدوب فورــعم نداد ناــشن رد هکلب ،تــسین روهــشم نوتم زا یــیاه شخب ۀیهت نامز رد هدش هتخانش راثآ ،نآ رد هک تــسه مه یتیعقوم .دش لصاح فوقو اه نآ هب و لقتنم ،اه هعومجم نیا کی یتح هک تسا نیا اه»هنیفــس« اب راک تیزم نیرتمهم راک هب رایسب دناوت یم طــسوتم یرعــش زا کچوک رایــسب ۀکت

لوحت ،نتم ۀچخیرات زا یــناوارف تاعلاطا و دــیآ رگــشهوژپ .دهد تــسد هب نآ یلامتحا ۀخــسن یتح و ،نورق لوط رد نآ راثآ زا وا یبایزرا و هدنسیون هاگن لوحت یریگیپ رد اه»هنیفــس«

.گروبزرتپ تنس هاگشناد یماج ناوید دننام ؛دنیاشگ هار شدوخ یاهتنم زئاح ،هتفایون تایبا فشک ،همانها��ش نتم دروم رد ^.3 یرنه رثا ۀلزنم هب یسودرف ِلیصا تیب ره اریز ؛تــسا تیمها .تسا هدنام یقاب هرازه کی سپ زا هک تسا یدنمشزرا رایــسب فشک یارب ییانثتــسا یتصرف یردان و هداعلا قراخ نتم نینچ یارب هکلب تاــیبدا ناققحم یارــب اهنت هن ،دــیدج یاــه هتفای هتفایون یاه تیب .دــنک یم مهارف زین رنه خیرات نارگــشهوژپ دوخ یاه هخــسن زا هک ار ییاه یــشاقن موهفم تــسا نکمم رــسارس رد ییاه هعومجم رد نونکا و دنا هدــش هدنکارپ و ادج نیرت یمیدق زا اه نیا .دزاس نشور ،دنوــش یم یرادهگن ناهج مهدراهچ نرق لیاوا یسراف یاه باتک رد یــشاقن یاه هنومن زا یریواصت هک ،یا هدنام میتی یاه یــشاقن نینچ .دنا یدلایم یراثآ ۀطساو هب ار دوخ تیوه تــسا نکمم ،دندوجومان نوتم .دنبایزاب »هنیفس« دننام

■

ناریا و ملاسا یملع ثاریم ۀمانلصفود راشتنا

یشهوژپزکرم یزایتما بحاص هب

-

یملاسا ۀرود یروانف و مولع خیرات ۀژیو

-

ناریا و ملاــسا یملع ثاریم همانلصفود .دوش یم رشتنم یرقاب دمحم رتکد یریبدرس و یناریا ربکا رتکد یلوئسمریدم ،بوتکم ثاریم ۀمانهامود و ثاریم ۀنیآ ۀمانلصفود زا سپ ،بوتکم ثاریم یــشهوژپ زکرم ۀیرشن نیموــس ،ناریا و ملاــسا یملع ثاریم .دوش یم رشتنم و پاچ یمئامض اب هک تسا ثاریم شرازگ تاقیقحت و تلااقم ،اه شرازگ ۀئارا اب ات تــسا یملاــسا ۀرود رد یروانف و ملع خیرات یاه شهوژپ ۀژیو همانلصف ود نیا .دنایامنزاب هتشاذگ یاج هب نآ رب ریخا نورق ات هک یتاریثأت و یرشب شناد ۀرتسگ رد ار ملاسا و ناریا مهس ،هدش ماجنا