The Formation, the Extension and the fall of the “Shapurkhast City” based on Historical Resources and Archaeological Evidences
Mahtab Eslami Nasab1 & Behrouz Afkham 2 & Habib Shabazi Shian3 (1-25)
Archaeological studies of ancient cities have a significant role in understanding their formation, their development, the fall and destruction in different historical periods. According to the historical sources (the 10th to 14th century A.D) there has been an ancient city named Shapurkhast on the western of Iran, which its history dates back to Sasanian era. In these sources, the city has constructed by Shapur I (240-272 A.D). Life in the city had continued during the Islamic period until the 14th A.D. The city reached its peak in the 11th century AD. The remnants of the old city have been founded at south-eastern parts of the modern city of Khorram Abad especially from the excavations in 2007. The present research analyses the data derived from the historical resources and archaeological evidences in order to study and investigate the factors in settling in the area. This study deals with the formation, development and prosperity and then the fall of Shapurkhast city. The results of this study imply that the main period of occupation of Shapurkhast was Islamic era that its foundation has been made at pre-Islamic periods, and probably even Parthian era. Having appropriate environmental conditions and also lying at the middle of west to east and north to south communication routes, the south plain of Khorram Abad has potentially provided suitable living conditions for forming the city. It seems that Shapurkhast has been abandoned at the 13th or 14th A.D and modern Khorram Abad began to function as the central town of the region. Environmental and ecological conditions are the most important factors for the collapse of the city.
The present study is based on a "holistic" approach and based on two categories of historical and archaeological information which has provided new information about one of the early Islamic cities in Iran. The data is based on historic sources from the 10th to 14th AD, and archaeological evidences from the excavation at southeastern Khorram Abad in 2007 and then archaeological surveys at Khorram Abad gorge in 2000 and 2016.
The most important questions in this research are the following:
1. When did the settlement in the city of Shapur Khasta begin and what were the reasons for the formation of the city?
2. In what period and based on which components are the peak of prosperity and urban development introduced?
3. What were the factors that cause the collapse and fall of the city in the Middle of Islamic period and the transfer of its population to the northwest of the town?
The research hypothesis is that Shapurkhast city was an important early Islamic city, which its foundation was made before of Islamic period. There has not been much research about the city of Shapurkhast from the formation to the fall. Additionally, available researches are relatively old and no new comprehensive research has been done on the city with archaeological viewpoint,
1. PhD student, Department of Archaeology, University of Mohaghegh Ardabili. Ardabil. Iran.
. Associate Professor, Department of Archaeology, bafkhami@uma.ac.ir
Corresponding Author Email:
. 2
University of Mohaghegh Ardabili . Ardabil. Iran .
3. Assistant Professor, Department of Archaeology, University of Mohaghegh Ardabili. Ardabil. Iran .
Journal of Archaeological Studies Vol 12, Is 3 - Serial Number 23, Autumn 2020
10.22059/jarcs.2020.255895.142554Print ISSN: 2676-4288- Online ISSN: 2251-9297https://jarcs.ut.ac.ir
Received: 15 April, 2018; Accepted: 19 January, 2021
2 / لکش رهش طوقس و هعسوت ،یریگ تساوخروپاش
رب هداد ساسا ناتساب یاه
یخیرات نوتم و یتخانش
and some of the reports have not been published. Therefore, we will try to use archaeological evidences, written sources and the historical maps aiming to provide suitable information about one of the unknown cities in Iran.
Urban development and urbanization was formed as a manifestation of the power of the Sassanid Empire in Iran and in competition with the Roman Empire (Moqimizade, 2017). the development of urban settlements has been subject to environmental, economic and social conditions; That is, urban settlements were centers of communication, recreation, and redistribution of commercial goods to subordinate cities and states. Around the city of Shapurkhast; Suitable ecological substrates including important Zagros highlands around, rich water resources especially KhorramAbad and Karganeh rivers, flat and fertile plain south of the valley, and most importantly being located in the east-west and north-south communication routes from The main factors in the formation of settlements in the south of Khorramabad valley, followed by the formation of urban settlements. We know very little about the formation of the city. Due to the development of the Silk Road in the Parthian period and the location of the city in the communication routes east and west of the region and south to north, the urban life of Shapurkhast city probably took place in the Parthian period. Due to the existence use of the name "Shapur" in archaeological evidence, this city was developed during the Sassanid period. The existence and permanence of the king's name on the coins (Figure 14) left over from the Sassanid period certainly indicates the double and strategic importance of the city in the Sassanid period, which proves the Sassanid rule in these areas. The distribution of Sassanid sites in the Khorramabad valley is another proof of this claim (Figure 4). Our knowledge indicates that the first time, Sassanid Shapur in order to develop individual power to urban development for change the social structure of Iran, cities has undergone changes and developed and in this process the name "Shapur" on most cities as Shapurkhast "was established. Archaeological evidence from the excavation does not prove that urban development is a process, meaning that urban development has been accompanied by ups and downs. Among the reasons could be the decline of the Sassanid rule and repeated invasions of Iran. In the Islamic period from the fourth and fifth centuries onwards, when the Seljuks ruled in the Middle East in Iran, Iraq, and Asia Minor; the golden age of prosperity and development of the city began and the Seljuk’s (10th to 12th AD) of Iraq made Khorramabad one of the most important strategic points and connections with the Seljuks of Iran. The granting of coins to Al- Hasnawiyah and the existence of local coins were minted in the name of local governors clearly and significantly increase the importance of the city. In the Islamic period, this city has completely passed the urban life and has had a mosque, a mint and a government fortress. Due to its importance, the city has been repeated many times in geographical and historical books.
Based on the holistic mentality in this study, important information is provided; from written historical resources including geographical and historical books and data from archaeological excavation find such as coins, pottery and the distribution of sites regarding the formation, development and fall of the city of Shapurkhast (Figure 10 and 12). The foundation of the mentioned city was laid in the Parthian period. The city was developed during the Sassanid period due to the importance of the Sassanid kings in the development of cities and their location on trade routes, and was named after Shapur, the second and most powerful Sassanid king. In the Islamic period, after a short break, we see the comprehensive development of the city and the benefit of all urban structures, especially in the Seljuk period. The city was still prosperous until the end of the 14th century AD, when due to the growth of the town of KhorramAbad, its inhabitants merged with the current KhorramAbad and continued urban life. This city has been developed with suitable environmental conditions and being located on ancient roads and has been one of the important cities of the region in the Islamic era. During the patriarchal period, ecological and environmental conditions were among the most important factors in the abandonment of the city.
Keywords: Formation, Shapurkhast, Extension, fall, Islamic period, Sasanian era.
ناتساب تاعلاطم یسانش
، رود ۀ 12
، رامش ۀ 3
، اپ یی ز / 1399 3
لکش طوقس و هعسوت ،یریگ رهش
« تساوخ روپاش »
هداد ساسا رب یاه
ناتساب یخیرات نوتم و یتخانش
بسن یملاسا باتهم
ناتساب یرتکد یوجشناد یسانش
، یلیبدرا ققحم هاگشناد .ناریا ،لیبدرا ،
یمخفا زورهب
رایشناد ناتساب هورگ یسانش
، یلیبدرا ققحم هاگشناد
،
،لیبدرا ناریا .
ناریش یزابهش بیبح
ناتساب هورگ رایداتسا یسانش
، یلیبدرا ققحم هاگشناد
،
،لیبدرا ناریا .
:تفایرد خیرات 26
/ 01 / 1397 :شریذپ خیرات ؛ 30
/ 10 / 1399
هدیکچ ناتساب تاعلاطم لکش یگنوگچ تخانش رد ییازسب شقن ،نهک یاهرهش یتخانش
،هعسوت ،یریگ للاحمضا و طوقس
اهرهش راودا رد
یفارغج و ناخروم تیاور هب انب .دراد یخیرات فلتخم نورق عبانم( یملاسا نارود لیاوا ناناد
3 ات 8 مانب یرهش ،)ق.ه تساوخ روپاش
هش نیا .تسا هداهن ناینب یناساس لوا روپاش نامز رد هک تسا هتشاد دوجو ناتسزوخ هب نادمه هار رس رب ناریا برغ رد نارود رد ر
و هداد تایح همادا یملاسا هب
و ی هژ نرق رد 4 لآ یلحم نادناخ روضح لیلد هب ق.ه ،هقطنم ینادابآ و نارمع هب ناشیا هجوت و هیونسح
رهش .تسا هدیسر دوخ هعسوت و قنور جوا هب تساوخ روپاش
نورق رد 7 ای 8 مرخ یزورما رهش ؛نآ برغ لامش رد و کورتم ق.ه دابآ
نا هلصاف هب مرخ شرتسگ اب .تفرگ لکش ینامز کد
یایاقب ،یزورما دابآ تساوخ روپاش
یرهش تفاب ریز نوفدم
هدش شهوژپ .تسا
هداد و یخیرات بوتکم عبانم تاعلاطا ساسا رب رضاح ناتساب دهاوش زا لصاح یاه
ار ینادیم و یتخانش هب
روظنم یگنوگچ هعلاطم
لکش قس ماجنارس و قنور و هعسوت ،رارقتسا یریگ رهش للاحمضا و طو
تساوخ روپاش ار
هعلاطمدروم ناشن جیاتن .تسا هداد رارق
م ی دهد هتسه ؛ هیلوا ی یناکشا هرود رد رهش ی لکش
تسا هتفرگ تسیز طیارش نتشاد اب رهش نیا .
رب نتفرگ رارق و بسانم یطیحم
هار رس یناتساب یاه هعسوت
ی هتفا هدوب یملاسا نارود رد هقطنم مهم یاهرهش زا و یطیحم و یکیژولوکا طیارش یناخلیا هرود رد .تسا
هلمجزا مهم رت ی ن رهش ندش کورتم لماوع هدوب
دنا .
هژاو یدیلک یاه :
لکش ،یریگ تساوخ روپاش .یناساس هرود ،یملاسا نارود ،طوقس ،هعسوت ،
همانایار
:لوئسم هدنسیون ی
bafkhami@uma.ac.ir
4 / لکش رهش طوقس و هعسوت ،یریگ تساوخروپاش
رب هداد ساسا ناتساب یاه
یخیرات نوتم و یتخانش
1 . همدقم
لکش قس و هعسوت ،یریگ یناتساب یاهرهش طو
هلمجزا هنیمز ه یتاعلاطم یا هجوتدروم
ناتساب رد .تسا یسانش
هداد لیلحت لصاح یاه
زا یسررب هنامگ و اه ینز
اه ناتساب ی یسانش
یخیرات بوتکم عبانم کمک اب
، ییازسب شقن
لکش دنور یگنوگچ هعلاطم رد نآ لوفا و طوقس ات یناتساب یاهرهش یریگ
افیا اه .دیامن یم رب
نوتم ساسا
یقاب نینچمه و یناساس هرود زا هدنام ناتساب تاعلاطم
هرود نیا ،یتخانش و یزاسرهش رد ییلاط راودا زا یکی
بوسحم ناریا رد ینیشنرهش شرتسگ یم
دوش . هب هرود نیا رد یاهرهش ،لوا روپاش و ریشدرا نامز رد هژیو
دنتفای شرتسگ و هتخاس یرایسب تسا یناساس ناهاش نیا مان لماح اهرهش نیا مان هک
هرود یاهرهش بلاغ .
و هداد تایح همادا زین یملاسا نارود رد ،یناساس هجوتدروم
یفارغج ،ناخروم یملاسا نارود ناحایس و ناناد
.دنتفرگ رارق
یناساس یاهرهش و یناساس یزاسرهش نوماریپ تاعلاطا هکنیا هب هجوت اب -
دادعت هب تبسن یملاسا
یاجرب یاهرهش دایز سب نارود نیا زا هدنام
رد یشلات و هدش ماجنا اتسار نیا رد شهوژپ نیا ،تسا کدنا رای
روپاش رهش تخانش یاتسار .تسا یملاسا نارود رد ناتسرل هقطنم رد تساوخ
یناتساب رهش تساوخ روپاش
هلمجزا یاهرهش ریاس رانک رد نآ مان هک تسا ییاهرهش هتخاس
هدش هب سو ی هل لوا روپاش هیحان رد
« لابج
» ای
« هوک یاه رل
» ناتسزوخ هب نادمه یناتساب هار رس رب یملاسا نارود نوتم رد
هدشرکذ همادا نارود نیا رد هک
هداد و نوتم نیا ساسا رب .تسا هداد تایح ناتساب یاه
مرخ هرد یبونج همین رد رهش نیا ،یتخانش ناتسا رد دابآ
ناریا برغ رد ناتسرل هتفرگرارق
تیعقوم ،یخیرات نوتم اب قباطم .تسا یم ار رهش
ناوت هب لکروط هرد رد ی
رخ م ؛تسناد ناتسزوخ هب نادمه یناتساب هار رس رب دابآ ا امک
ی هکن ناتساب دهاوش قیقد تاعلاطا یتخانش
زا یرت
مرخ هرد رد رهش نیا تیعقوم دابآ
تسد هب یم
ملاسا زا شیپ رهش قیقد ناکم .دنهد هب
تسرد
؛تسین صخشم ی
هداد ساسا رب اما زا لصاح یاه
ی و یحطس یسررب ک
لصف ناتساب شواک تیعقوم ،رانماپ هطوحم رد یتخانش
رهش تساوخ روپاش مرخ یزورما تفاب یقرش بونج رد یملاسا رصع
یرجآ هرانم فارطا و دابآ عت
یی ن هدش تسا
(
ملاسا ی بسن ،نارگید و 1396
: 22 )
ریوصت 1 : تیعقوم روپاش تساوخ رد همین بونج ی مرخ هرد ریوصت( دابآ هراوهام
)ثرا لگوگ یا
bad Valley (Google A
in the southern half of the Khorram ity
Shapurkhast c ocation of
The l Figure 1:
) Earth satellite image
ناتساب تاعلاطم یسانش
، رود ۀ 12
، رامش ۀ 3
، اپ یی ز / 1399 5
2 . شهوژپ هنیشیپ یناساس هرود نوتم رد ناتساب دهاوش نینچمه و
هبیتک هلمج زا یتخانش اه
هراشا هب یا رهش
« تساوخروپاش »
.تسا هدشن هب ًلاامتحا
یاهرهش ریاس هب تبسن نآ تیمها مدع لیلد هتخاس
هدش هرود نیا رد .تسا هدوب
رد اما
یفارغج نوتم نرق ات یملاسا هیلوا نورق ناخروم و ناناد
8 تسا هتفر یتاراشا نآ مهم ژد و رهش نیا هب ق.ه .
تاعلاطا هدش هراشا
نآ رب مکاح ماظن و یرهش راتخاس دروم رد بن
هکلب ؛هدو یدنمشزرا تاعلاطا یواح
هرابرد
یریگرارق و اهرهش نیب تفاسم رهش
هار نیب رد تساوخروپاش یناتساب یاه
تسا . نورق زا 8 و 9 نیا مان ،ق.ه
فذح نوتم زا رهش هدش
مرخ مان و هدروآ دابآ
هدمآ ماجنا تاعلاطم بلاغ .تسا د هدش
هب هقطنم نیا ر هلیسو
یلحم نارگشهوژپ ههد رد هانپدزیا دیمح تاعلاطم هلمجزا .تسا هتفرگ تروص
1350 نامز رد هک تسا ش.ه
ناتساب راثآ ،یو مرخ قرش بونج رد رهش اب طبترم یتخانش
هک رهش راثآ زا یریواصت و تسا هدوب نایامن دابآ
پاچ ناشیا باتک رد ،هتفرگرارق ضرعت و بیرخت دروم کنیا ( تسا هدش
ج ،هانپدزیا 2
، 1376
119:
) . نیدباعریم
یلباک لاس رد یاه 1360 و 1363 هپت رد و نادلج و روسام یاه نایژاراگ نارمع نینچمه
لاس رد 1378 رد
هپت هنامگ دابآریخ و قدنخاغچ ،ناشیورداغچ یاه دومن میرح نییعت و ینز
ه دنا (
:یناجزاربزورون و یداوج 1379
رد ).
هپت نایم ،هدش یسررب یاه هلمج زا روسام هپت
هپت نیرتگرزب مرخ یبونج تشد یاه
هیلا یاراد هک تسا دابآ یاه
یناساس - و هدوب یملاسا اب ًلاامتحا
تساوخروپاش رهش .تسا هدوب طبترم
لاس رد 1379
یسررب ش.ه ییاه
مرخ هرد زا یحطس هب دابآ
ناتساب تئیه هلیسو یحطس ییاسانش فدهاب ناتسرل یگنهرف ثاریم نامزاس یسانش
ت یتامدقم و هپ
مرخ هرد یاهراغ یفرعم و اه رد و دش ماجنا دابآ
2 ناتسرل یگنهرف ثاریم دانسا زکرم رد دلج
یم یرادهگن لاس رد زیورپ دمحا .دوش
1380 لپ یسررب هب ش.ه لآ تموکح ورملق رد ناتسرل یخیرات یاه
-
هار هنیمزرد یدیفم تاعلاطا یواح هک تخادرپ هیونسح رد هقطنم یطابترا تیعقوم و اه
نرق 4 تسا ق.ه
،زیورپ(
1380
لاس رد ).
یاه 1385 و 1386 هب ش.ه روپاش رهش یایاقب تخانش روظنم نوماریپ رد یلداع للاج ،تساوخ
مرخ یرجآ هرانم نورق( یملاسا نارود لیاوا زا یراثآ فشک هب رجنم هک هدومن شواک هب مادقا دابآ
3 ، 5 و 6 )ق.ه
هدش تفای راثآ ،ناشیا رظن قبط و دش یخیرات رهش هب قلعتم
- روپاش ،یملاسا تسا تساوخ
(
رانماپ شواک شرازگ
مرخ ،دابآ 86 -
).1385
لاس رد دنولاد اضردیمح 1388
روپاش ژد یرامعم و خیرات یسررب هب ش.ه ( تساوخ
هعلق
کلف کلافلأا
تسا هتخادرپ نآ اب ژد طابترا و رهش ندش کورتم و طوقس دنیآرف هب و هتخادرپ ) (
،دنولاد
).1388
مرخ هرد نورق رد دابآ 19
هب و هژیو 20 ریغ نارگشهوژپ هجوتدروم یدلایم تاقیقحت رتشیب .تسا هتفرگ رارق یناریا
ریغ نارگشهوژپ شیپ راودا رب ،هرد نیا رد یناریا
هب خیراتزا هنیراپ نارود هژیو
زکرمتم یگنس هدوب
یرنهرس .تسا
لاس رد نوسنیلوار 1836
مرخ هرد زا .م دابآ
مرخ هک دومن داهنشیپ و درک دیدزاب یم دابآ
دناوت هب روپاش یاج
ناکم تساوخ ( ناگرمود کاژ .دوش یبای
1895 ( فاگ رلاک ،) 1961
( یرنلاف تنک و لوه کنارف ،) 1967
ناج ،)
( تپسا 1969 ( نن .یو .ما و ) 1972
مرخ هرد رد زین ) هداد ماجنا یتاقیقحت دابآ
.دنا (دلیف یرنه 1951
ناسنا ) -
سانش یرگشهوژپ نیتسخن ،ییاکیرما دوب
هطوحم دوجو هب هک هنیراپ یاه
مرخ هرد رد یگنس رب دابآ
ساسا
هراشا یجنک راغ یگنس یاهرازبا .درک
مرخ هرد لاس یط ،دابآ
یاه 1963 و 1965 هاگشناد زا لوه کنارف طسوت
فوم روبزم تایه .تفرگ رارق یسررب دروم ناگیشیم هاگشناد زا یرنلاف تنک و سیار ییاسانش هب ق
17 هطوحم
هنیراپ دادعت نیا زا هک دندش یگنس 5
هنیراپ هب طوبرم هیقب و )یرتسوم( ینایم یگنس هنیراپ هب طوبرم هطوحم
6 / لکش رهش طوقس و هعسوت ،یریگ تساوخروپاش
رب هداد ساسا ناتساب یاه
یخیرات نوتم و یتخانش
هنیراپارف و دیدج یگنس دوب یگنس
دن یگنس هاگهانپ و هتفایراغ ،هنجرارگ ،یجنک ،یرمق راغ رد یرنلاف و لوه .
هنامگرگنساپ هدرک ینز
تسد هعومجم یسررب اب دنتسناوت و هتخاس
هنیراپ عیانص یلاوت ،هدمآ تسد هب یاه یگنس
مرخ هرد هئارا ار دابآ نینچمه .دنیامن
لاس رد 1971 مرخ هرد فاگرلاک تیاس اب طابترا رد ار دابآ
رصع زا لبق یاه
آ ( داد رارق یسررب و هعلاطم دروم نه
،یناجزاربزورون . یداوج 1379
.)
تسنرا لاس رد دلفستره 1929
هبیتک هب یا
هزورما هک هب موسوم
« گنس هتشون
» و تسا رهش رد نانچمه
مرخ یم هراشا ،تساجرباپ دابآ مان هک دنک
« تساوخرباس
» نآ رب کح هدش رهش دوجو رب و روپاش
تساوخ نیا رد
یم تللاد هرد دنک
. گنس تئارق اب دلفستره هتشون
دابآ مرخ تشون نینچ
تسا ه :
« مهم ب هبیتک نیا هک تسا نیا ه
مان
« تساوخرباش
» تسا فورعم روپاش دس یانعم هب هک هراشا
هدرک هک ناکم یارب ار ینئمطم تیعقوم یبای
هقطنم یخیرات ییایفارغج رهش ناکم و
هب تسد یم دهد
»
( Herzfeld, 1929: 75 .)
روبزم هبیتک مکاح روتسد هب
و نیدلاریهظ ریبک رلاسهفسا ریما تساوخروپاش زا قسرب نب قسرب دیعسوبا نیکتلرغط ملاسلاا نیعم هلودلا
لآ یلحم یارما ( هاشکلم نبدمحم نبدومحم تنطلس نامز رد هقطنم نارمکح و قسرب
525-511 رس )ق.ه
لاس رد قارع هقجلاس هلسلس 513
ق.ه هلپ ود یاراد نآ هیاپ هک هدش داجیا لکش بعکم نوتس کی یور رب
ص هب هچراپکی تروصب و هدوب هرخ
قرش رد و هدش هتشون یفوک طخ هب هبیتک نیا .تسا هدوب لصتم یعیبط یا
مرخ مرخ هار رس رب یتعیرش نابایخ رانک رد دابآ هدش عقاو ناتسزوخ هب دابآ
یعون هب هراشا نآ نومضم .تسا
تسا جارخ چوک زا هک
یم ذخا اهور تسا هدش
. لاس رد مه نوسناج یروگیرگ و یلن زمیج ،تیار یرنه 1975
لاس رد زین نمرب تیدوج و 1978
شرازگ دومن هئارا هقطنم دروم رد ییاه ه
دنا نیا هرابرد یتاعلاطا نمضتم هک
مرخ هرد یملاسا و یناساس راودا و رهش دابآ
تسا لاس رد قدنخاغچ هپت یتامدقم یسررب . 1978
،نمرب طسوت
ناشن داد ثکا هک هطوحم ر هرود هب طوبرم هرد نیا رد اه
یاه یخیرات یملاسا و یناساس ،یناکشا .دنتسه
نمرب رد
یسررب شیاه تسناوت ؛ 148 دنک ییاسانش ار لحم .
،اهنآ نایم زا 97
،هپت 11 هپت یور هدش هتخاس یاتسور ،اه
5 و راغ 6 بآ کی و هعلق کی ،لاناک کی ،ناتسربق کی ،لپ کی :نوچمه رگید رثا رابنا
.دندوب ،نیا رب هولاع
شهوژپ یاه یرگید زین طابترا رد قنوراب
رهش روپاش تساوخ هبیتک ساسا رب دوبدای یاه
( رلب لایش طسوت 1992
)
تسا هدش ماجنا
،یناجزاربزورون و یداوج(
1379 : 233 .)
3 . یخیرات نوتم
مان تساوخ روپاش نورق یخیرات نوتم رد
3 ات 8 ق .ه روص هب نوتم نیا و هدمآ یفلتخم صوصخ رد یتاعلاطا
رهش نیا تسد هب
یم .دنهد نهک ،هدمآ نآ رد تساوخ روپاش مان هک یعبنم نیرت نادلبلا
نبا ( هیقف 290 )ق.ه
.تسا یو نینچ یم دسیون :
« ...
تساوخروباش وه و رتسام نطب و ...
»
نبا(
،ینادمه هیقف 1349
: 25
. )
اب طابترا رد
یم عبنم نیمه رد تساوخ روپاش میناوخ
« ...
یرامیب همه زا یاج شش و هناخدور و ناجنیدنب :تسا رتزیخ
رتسام
ناجنز و هعذرب و یر راوخ و و ناگرگ و تسا تساوخروباش هک
» .)نامه(
یبای ناکم رهش
نرق رد تساوخروپاش
موس یرجه هتفرگ رارق هیقف نبا هجوت دروم
؛تسا یبرع رد نطب هرد و تسا دوگ نیمز و هرد ،نیمز یانعم هب
مرخ یم دوخ لکش یفیق تیعضو اب دابآ نامه دناوت
« رتسام لت »
هدوب هدرک دای نآ زا هیقف نبا هک دشاب تسا
.
زا یمان و هدرک دای هرمیص و قذقناجرهم ،ناذبسام زا لبج مهم یاه رهش ندرب مان رد هیقف نبا لاح نیا اب م لت ای تساوخرباش هدرواین مهم یاهرهش فیدر رد رتسا
.تسا نطب و رتسام لت هب هیقف نبا هراشا هب هجوت اب
ناتساب تاعلاطم یسانش
، رود ۀ 12
، رامش ۀ 3
، اپ یی ز / 1399 7
رهش بونج رد روسام یزورما یاه هپت ار رتسام لت رگا ،تساوخروپاش اب اجنآ ندوب یکی ای و یکیدزن و رتسام مینادب دابآ مرخ (
،یناجزارب زورون و یداوج 1379
: 58 - 57 تفگ دیاب ،) هک
یرهش زکارم زا دابآ مرخ هرد یندمت و
دندوب هدنکارپ هاگرُک تشد فرط هب دابآ مرخ رهش یقرش بونج هدودحم (
دنولاد
، 1388 : 29 ).
یاهرهش ریاس رانک رد نوتم نیا رد رهش نیا مان هتخاس
هدش هب سو ی هل یناساس لوا روپاش هدمآ
نآ تیعقوم و رب
سزوخ هب نادمه هار رس هار نیب تفاسم رکذ اب نات
اه هدشرکذ تسا
(
،یناهفصا هزمح 1367
: 46 ؛ ،یرخطصا 1373
:
203 ؛ نبا ،لقوح 1345 : 104
؛ ،یسدقم 1361 : 601 - 600 ؛ لمجم ،صصقلا و خیراوتلا 1318
: 46 و
.)63
همین( یناهفصا هزمح
هدس لوا 4
نایب ار یناساس ریشدرا رسپ روپاش طسوت هدش هتخاس یاهرهش ،ناریا ناهاشداپ رابخا رکذ رد )ق.ه
هدرک
، یم :دسیون
« ...
یب ،روپاشین :تسا هلمج نآ زا ،درک انب زین ییاهرهش و ،روپاشویدنا زا هب ،روپاشداش ،روپاش
شلاب ،تساوخروپاش روپاشزوریف و ،روپاش
» (
،یناهفصا هزمح 1367
: 46
رد یرخطصا .)
کلاسملا کلامملاو (
321 -
318 )ق.ه هروص رد لقوح نبا و ضرلاا
( 367 )ق.ه ناتسزوخ هب نادمه زا هک یهار ندرک دای شخب لیذ رد
یم هشقن یور ار نآ تیعقوم و هدروآ تساخرباش تروص هب ار تساوخروپاش مان ،نآ تافاسم رکذ و دور زا یا
هدرک صخشم لابج راید تروص .تسا
یرخطصا یم
:دسیون
« تفه دنواهن ات روآدور زا و روآدور ات نادمه زا لوا
ن زا و ،گنسرف یس رول ات تساخرباش زا و گنسرف هدزاود تساخرباش ات رتشلا زا و گنسرف هد رتشلا ات دنواه
ات شمادنا هرطنق زا و گنسرف ود شمادنا رهش ات رول زا و تسین هید و رهش چیه تفاسم نیرد و گنسرف یدنج گنسرف ود روباس
»
،یرخطصا(
1373 : 203
( یسدقم .)
375 رد )ق.ه نسحا
یف میساقتلا هفرعم
میلاقلاا اب
هداج زا هک یفیصوت نیا یسدقم .تسا هدرک نشور یدح ات ار نآ هب طوبرم مهبم تاکن هدومن هئارا ناتسرل یاه
تروص هب ار مان
« ساوُخرُباس
» :تسا هدرب مان ریز حرش هب ار هاگلزنم تشه بیترت هب یو .تسا هدروآ
« جرک زا
4
اقراد ات سپس ،هلحرم کی هدنوارفو ات هتفرگ کی ساوُخرُباس ات سپس ،هلحرم کی ذورخ ات سپس ،هلحرم کی ن
کی رول ات سپس ،هلحرم کی نانامزر ات سپس ،هلحرم کی ناخ ات سپس ،هلحرم کی شیوکرک ات سپس ،هلحرم هلحرم
»
،یسدقم(
1361 : 601 - 600 .)
چیه رد نرق نوتم زا کی 5
یمن هدید روبزم رهش زا یمان ق.ه دجم مشش نرق رد اما ؛دوش
رهاظ نوتم رد نآ مان اد
یم رد .ددرگ لمجم
صصقلاو خیراوتلا (
520 هدروآ لوا روپاش یهاشداپ رکذ رد هدنسیون ،)ق.ه تسا
:
« ...
رد
ریس وپاش هک تسا نانچ کولملا ِر
ریشدرا ملاع ینادابآ و فاصنا و داد ردنا ،تشاد گرزب یتمه اما .ملعا للها و دوب
اش و ردپ ناسرب ذ
وا رتشوش ناور تسملاع بیاجع هک درک
و اش نوچ درک رایسب اهرهش ب
و رو ن اشی ب رو ،
،روباشداش نادب
،روباشویدنا تساوخروباش
، شلاب روباش ...
»
لمجم(
،صصقلا و خیراوتلا 1318
: 46 و 63 .)
همانسراف رد نبا
یخلبلا ( 511 - 498 )ق.ه رهش یانب تساوخ روپاش
هب نب روپاش تبسن ریشدرا
هداد هدش هب و
روپاش طسوت هک ییاهرهش رکذ لابند هتخاس
هدش دنا
، هدروآ تسا :
« ...
رایسب ناهج ترامع رد روپاش راثآ اما و
یب ،تسا هدرک وا اهرهش نیا و تسا
،...روپاشدلاب ،...روپاش تساوخ روپاش
نیا ،ناتسزوخ تساوخ روپاش
ولهپ ء
شلاا رَت تسا پاشذاش )روپاشویدنا( ناتسزوخ روپاشیدنج ، ناسیم زا رو
...
» (
نبا ،یخلب 1363 :
.)63
ثا نبا ی ر تحت هب
هعلق و رهش ندوب ردب فرصت تساوخ روپاش
یم هراشا :دنک
« ،ردب ورملق تساوخ روپاش
دنواهن و درجورب و رونید و
8 / لکش رهش طوقس و هعسوت ،یریگ تساوخروپاش
رب هداد ساسا ناتساب یاه
یخیرات نوتم و یتخانش
هعطق و دابآدسا و هعلق هچره و دوب زاوها لامعا زا یا
دوب وا فرصت رد دوب دودح نیا رد تیلاو و اه
» (
نبا ثا ی ر ج ،
15 ، 1351 :
نبا خیرات رد .)353
عوضوم نیمه هب زین نودلخ هراشا
هدش ( تسا
نبا ،نودلخ 1383 :
.)873
تساوخ روپاش
یم رامش هب ربتعم و مهم یاهرهش زا زین هقجلاس تنطلس ماگنه هب مان یقوجلس هرود بتک زا یرایسب رد و دمآ
نآ هب تارک ( تسا هدمآ
،یناهفصا یرادنب 2536
:
.)201
توقای باتک رد مجعم
نادلبلا ( 623 )ق.ه رد صوصخ مان
هعلق تساوخروباس هدروآ
:
« هنیدم هعلق مسا زب زد
هروهشملا هیونسح نبردب لاوما بلاغ وبا کلملارخف ذخا اهنم و تساوخروباس
» (
،یومح توقای 1383
:
.)67
یو رد
کرتشم هدیزگرب یم نینچ
:دسیون
« تساوخ روپاش هوک رد تسا یمانب ژد و رهش
ناتسزوخ و نادمه زا رل یاه
»
(
،یومح توقای 1362
:
.)109
ناهج خیرات رد اشگ
ینیوج ی (
658 :هدمآ نینچ )ق.ه
« ...
یرهش تساوخروباش و
هدنامن شیب یمسر روطسم خیراوت رد نآ رکذ و فورعم و روهشم ،تسدوب گرزب ...
»
( ،ینیوج 1387 : 492
للهادمح.)
یفوتسم کچوک رل دابآ یاهرهش رکذ رد
( هدیزگ خیرات رد 730
)ق.ه یم :دسیون
« رومعم هس اجنآ یاهرهش زا و
درجورب ،تسا مرخ و
دابآ دوب یرهش لوا رد نآ و تساوخروپاش و مدرم سنج ره زا و
رایسب و دندوب اجنآ رد
هب اغ ی ت و رومعم و دابآ
ناهاشداپ هاگتخت هبصق نونکا و
تسا
» (
یفوتسم
،ینیوزق 1362 ب : 65
رد نینچمه یو .)
ههزن بولقلا ( 740 یم ناهفصا هب سپس و دنواهن هب دادغب قرط تفاسم رکذ رد )ق.ه :دسیون
« ...
درجورب رهش زا
نسح ات وزا دنامب تسار تسدب هلحرم نیرد )صاخروباش( تساوخروپاش هار گنسرف راهچ )دابانج ،دابایخ( دابآ
نایم ات گنسرف تشه نادور گنسرف راهچ نوس نود ات وزا گنسرف شش جرک رهش ات وزا گنسرف هس رانم ات وزا
دور ناهفصاب تسار تسدب رگید یهار هلحرم نیزا گنسرف شش ناگنس ات وزا گنسرف جنپ نسآ ات وزا
»
یفوتسم(
فلا ،ینیوزق
، 1362 : 171 و 172 .)
4 . ناتساب دهاوش یتخانش
4-1 . زا لصاح دهاوش یسررب
یحطس
هک یحطس یسررب رد هب
سو ی هل لاس رد ناتسرل یگنهرف ثاریم نامزاس 1379
مرخ هرد رد و دش ماجنا دابآ
یم یرادهگن نامزاس نیا دانسا زکرم رد دلج ود رد نآ جیاتن ،دوش
عومجمرد 45
هطوحم هرد نیا رد یناتساب
صخشم دش
لاطا ساسا رب ؛ تاع
هب تسد هدمآ یسررب نیا زا و
نینچمه یسررب
ناگدنراگن لاس رد
1395 هرد رد
مرخ میسقت راثآ نیا ،دابآ یدنب
هدش و هعلاطمدروم هشقن یور رب راثآ نیا تیعقوم .دنتفرگ رارق
یسررب رد هک یا
لاس 1379 هیهت دش ( تسا صخشم ، ریوصت
2 .)
ناتساب تاعلاطم یسانش
، رود ۀ 12
، رامش ۀ 3
، اپ یی ز / 1399 9
ریوصت 2 هطوحم : مرخ هرد یناتساب یاه و یداوج( دابآ
ناجزارب زورون ی
، 1379 : 22 )
: 22) 2001 bad valley (Javadi and Nowruz Borazjani, A
ncient sites of Khorram Figure 2: the most a
10 / لکش رهش طوقس و هعسوت ،یریگ تساوخروپاش
رب هداد ساسا ناتساب یاه
یخیرات نوتم و یتخانش
ناگدنراگن راودا هب ار هرد نیا یحطس راثآ ،رضاح شهوژپ رد
یناکشا ،یناساس ، رخاوا
یناساس - یملاسا هیلوا نورق
نرق راثآ و 4
رخاوا ات ق.ه میسقت یرومیت هرود
یدنب هدرک دنا . ااب ی ن دوجو ، هطوحم یرگید یاه هب
و ی هژ هب طوبرم
هب اهنت ناگدنراگن هک دنراد دوجو هرد رد یناکشا هرود هطوحم زا یدادعت تاعلاطا
هتشاد یسرتسد اه .دنا
هطوحم -
مرخ هرد یناتساب یاه دابآ
و هدوب رتمک یناکشا هرود لیاوا رد شنکارپ ظاحل هب هب
ردت ی ج یناساس هرود لیاوا زا
شرتسگ هب عورش هدرک
دنا رد . رخاوا دادعت هرابود یناساس هرود هطوحم
اه نایناساس للاحمضا دعب و هدش مک
رد هرود یملاسا ی هطوحم
اه .میتسه دهاش ار یدایز ًاتبسن ی
ریوصت 3 : نکارپ ش مرخ هرد یناکشا راثآ دابآ
یضارا یربراک هب تبسن )ناگدنراگن (
uthors) A bad valley in relation to land us ( A
istribution of Parthian Sites in Khorram d
The Figure 3:
ناتساب تاعلاطم یسانش
، رود ۀ 12
، رامش ۀ 3
، اپ یی ز / 1399 11
ریوصت 4 : نکارپ ش یعافترا نیچ هب تبسن یناساس راثآ )ناگدنراگن (
uthors) A ( to the fold of the earth in relation
sites istribution of Sassanid The d
Figure 4:
ریوصت 5 : نکارپ ش اثآ یناساس رخاوا ر -
بسن یملاسا لیاوا یضارا یربراک هب ت
)ناگدنراگن (
Figure 5: the distribution of Late Sassanid-Early Islamic sites andin respect of land use (Authors)
12 / لکش رهش طوقس و هعسوت ،یریگ تساوخروپاش
رب هداد ساسا ناتساب یاه
یخیرات نوتم و یتخانش
ریوصت 6 : نکارپ ش نرق راثآ 4 یضارا یربراک هب تبسن یرومیت هرود ات ق.ه )ناگدنراگن (
uthors) A ( AD works up to the Timurid period in relation to land use The distribution of 10th
Figure 6:
.4-2 رانماپ هطوحم شواک زا لصاح دهاوش
اب طبترم یناتساب یایاقب تساوخ روپاش
شخب رد ، یاه
مرخ یزورما رهش یقرش بونج و یبونج .دش فشک دابآ
هنامگ رد ینز شواک و اه ناتساب
مرخ یقرش بونج رد رانماپ هطوحم یتخانش لاس رد هک دابآ
یاه 86 - 1385 هب
.دش فشک رهش نیا یملاسا نارود هب طوبرم راثآ ،دش ماجنا یلداع للاج یتسرپرس ،رانماپ هطوحم شواک رد
یناوارف یرامعم یایاقب تسد هب
یمرب دهاوش زا هچنآ .دمآ تسا رهش لوفا هرود نیرخآ هب طوبرم یرامعم ،دیآ
هرود یرامعم(
رخأتم نورق هب طوبرم 3
، 5 و 6 اب گنس زا اهراوید .)ق.ه طلام
اب یلبق راودا یاهرجآ و جوراس
طلام تمسق یخرب رد و لگ گنس اه
شخ یاه هک
نیچ هتخاس هدش دنا ؛ مظنمان داعبا اب اهرجآ و هب
تروص مظنمان
هدش هدیچ هشنارت یخرب رد .دنا
لاناک مظنم یاهریسم ،اه زا یعمجت ،رگید یخرب رد و یگنس حلاصم اب یشک
هنیلافس دش رهاظ اه ریوصت(
7 و 8 .) هنیلافس و هرابرس فشک اب .دش فشک رانماپ هطوحم رد زا یناوارف یاه
ج شو هنیلافس بلاغ .دش تابثا هطوحم یهاگراک یربراک ؛هروک یاه
هب تسد هدمآ نورق هب طوبرم 3
، 5 و 6 ق.ه
نیرز دننامه لافس عاونا .دندوب هزوریف ،یپماتسا ،ییانیم ،ماف
و هداس ،هدیشاپ باعل ،هدنک شقن ،گنر کت یا
هیپ عاونا و شوقنم هزوک و زوس
هب تسد دمآ لافس . هزوریف یاه یا
کت ،یراگنهاگ ظاحل زا هطوحم زا هفوشکم گنر
لافس اب شواک زا هدمآ تسدب یاه تسا هسیاقم لباق ،ییاضترم رتکد هلیسوب ناجرج یاه
( ،ینایک و یمیرک 1364
).
لافس یاه لافس اب زین هطوحم نیا شواک زا هدمآ تسدب ییانیم یاه
لباق یملاسا هنایم هرود ییانیم جیار
هسیاقم ( دنا
،نارگید و ینادزی 1394
: 47 ) .
ناتساب تاعلاطم یسانش
، رود ۀ 12
، رامش ۀ 3
، اپ یی ز / 1399 13
ریوصت 7 : شواک لاح رد هطوحم (
،یلداع شرازگ شواک رانماپ
¬مرخ
،دابآ 86 - 1385 .)
Figure 7: The general excavation view of Pa-Menar (Adeli, The archaeological reports of Pa-Menar, 2007)
ریوصت 8 رد هطوحم نلاپ : مرخ رانماپ شواک شرازگ ،یلداع(شواک لاح
،دابآ 86 - 1385 .)
Figure 8: site plan is excavation (Adeli, The archaeological reports of Pa-Menar, 2007)
14 / لکش رهش طوقس و هعسوت ،یریگ تساوخروپاش
رب هداد ساسا ناتساب یاه
یخیرات نوتم و یتخانش
ریوصت 9 : زا یخرب اه حرط فورظ ی باقشب دننامه یملاسا هرود
( ،یلداع مرخ رانماپ شواک شرازگ ،دابآ
86 - 1385 .)
Figure 9: Some designs of dishes such as plates of the Islamic period from of Pa-Menar (Adeli, The archaeological reports of Pa-Menar, 2007)
ریوصت 10 و 11 : هدش فشک فورظ زا یاه هنومن (
نورق 3 و 4 ) شواک رد ( رانماپ ،یلداع مرخ رانماپ شواک شرازگ ،دابآ
86 - 1385 .)
Figures 10-11: A sample of potteries founded (10-11A.D) in the excavation of Pa-Menar (
Adeli, The archaeological reports of Pa-Menar, 2007 )
5 . هکس
مهم زا ناتساب دهاوش نیرت جوا نارود تخانش رد یتخانش
تساوخ روپاش ،
هکس مرخ بونج رد هک تسا ییاه دابآ
و هدش تفای ناشن
هدنهد یم رهش نیا رد هناخبارض دوجو ( دنشاب
ملاغ روپ و کاخ زاب ، 1376 : 126 - 121 ،زیورپ ؛ 1380 :
41 ،یناچوق ؛ 1373
: 65 -
هکس .)46
برض لحم و هیونسح نبردب مان و تسا ردب تموکح هرود هب طوبرم روبزم یاه
هکس هب تروص
« ٮاس ساوحر »ٮ
ور ی نآ اه جرد هدش ( تسا ریواصت 12 و 13 هناخبارض زا .) تساوخ روپاش
-هکس
خیرات اب هرقن و لاط یاه یاه
393 ، 395 و 396 ( تسا دوجوم ق.ه
،یناچوق 1373 :
هکس و هناخبارض دوجو .)50
یاه
برض تساوخ روپاش ناشن
لآ هرود رد رهش نیا جوا نارود هدنهد لآ ینارمکح و هیوب
هیونسح رب هولاع .تسا
هکس لآ یاه نبا زا ،هیونسح ینب نادناخ زا هلودلا و نیدلادضع هیوکاک
لاس رد هک هیوکاک 414
رب ق.ه روپاش
تساوخ تسد ی تفا هکس ، یاه ی ک مهرد ی لاس هب رهش نیا برض 415
لاس هب یرانید کی و ق.ه 416
زین ق.ه
فشک هدش ( تسا
ملاغ روپ و کاخ زاب ، 1376 :
.)125
ناتساب تاعلاطم یسانش
، رود ۀ 12
، رامش ۀ 3
، اپ یی ز / 1399 15
ریواصت 12 و 13 برض هکس : روپاش
تساوخ (
،یناچوق 1373 : 58 )
نارهت یگنهرف ثاریم تیریدم :یرادهگن لحم ،
:برض لاس 398
؛لاط :سنج ؛ق.ه :نزو
15 / 3 مرگ
Figures 12-13: Two sides of Shapurkhast coin (Qouchani, 1994:58)
Location: Tehran Cultural Heritage Management, multiplication year: 398 AH; Material: gold;
Weight: 3.15 grams.
ریوصت
14 : مان روپاش تساوخ هکس یور رب
،یناچوق(
1373 : 50 )
Figure 14: Name of Shapurkhast mentioned on the coin (Qouchani, 1994:50)
لاس رد یاه 46 ات 48 زا یتمسق هزات یاهانب یارب نیمز
هدنک نآ فارطا یاه و یگنس نوتس دنچ نآ زا هک دنا
ی ک اپ ی ه رطق هب رودم و گرزب نوتس 2
نوتس زا یکی حطس رب هک دمآ نوریب کاخ زا رتم هلمج یفوک طخ هب اه
« هبحاصل هکرب
» ( تسا هدش هتشون ریوصت
16 یضاق هلحم رد روبزم هبیتک .) تسا هدش فشک دابآ
(
ج ،هانپدزیا 2
،
1376 :
.)119
یسررب رد مرخ یقرش بونج رد هدش ماجنا یاه
یضاق هلحم رد دابآ هبیتک ،دابآ
هب طوبرم یگنس یا
لاس 375 بآ هب طوبرم هانپدزیا نامگ هب و هدش هتشون ردب روتسد هب و یفوک طخ اب هک دیدرگ تفای ق.ه رابنا
( تسا هدوب رهش ریوصت
15 ) :تسا نینچ نآ هیشاح نتم و
« رما ام ،للها مسب کی( ... جنلاوبا لجلاا ریملاا هئانبب
)هتسکش هملک [
ردب ] هیونسح نب
» . :هدش هتشون زین طسو تمسق رد
« هئامثلث و نیعبس و سمخ هنس »
(
،هانپدزیا
ج 2 ، 1376 :
.)120
هب هک هبیتک نیا
« نادبآ گنس هبیتک
» یم ناشن هک تسا یخیرات یدنس تسا روهشم دهد
دوخ یتموکح ورملق رد هیونسح نبردب .تسا هتخاس یناسربآ روما اب طبترم ییاهانب
(
Blair, 1992: 51
.)
