КӘСІПОДАҚТАР – АЗАМАТТЫҚ ҚОҒАМ ИНСТИТУТЫ Абдильдина Бағлан Садуақасовна
Л.Н.Гумилев ат. ЕҰУсаясаттану мамандығының докторанты Нұр-Сұлтан, Қазақстан
Ғылыми жетекшісі: Нұртазина Р. А.
XX ғасыр соңы XXI ғасырдың басындағы Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық өзгерістер азаматтық сана-сезімнің түбегейлі өзгеруімен және саяси қатынастардың демократиялануымен қатар жүрді. Бұл өзгерістердің маңызды аспектілерінің бірі азаматтық қоғам институттарының қалыптасуы болды. Азаматтық қоғам деп біз мемелекеттік менеджмент пен жеке секторға ықпал ете отырып, мемлекеттік саясат пен әлеуметтік тиімділікті арттыруға бағытталған кәсіпкерлердің шешім қабылдау процесіне түзетулер еңгізе отырып, азаматтық өзін-өзі ұйымдастыру мен өзін-өзі басқару қызметін атқаратын мемлекеттік емес ұйымдардың, мекемелердің, ассоциациялардың, қорлардың, кәсіптік және қоғамдық бірлестіктердің жүйесін түсінеміз.
Сондай-ақ азаматтық қоғам әлеуметтік байланыс жүйесі ретінде жалпы қағамдық- саяси процестерге ықпал етеді, ал жекелей алғанда – арнайы институттар арқылы қоғамның түрлі салалаларындағы адам құқығын қорғауға әсер етеді. Осындай институттардың бірі кәсіподақ ұйымдары, ал олардың пайда болуы XVIII ғасыр соңында Батыс Еуропада индустрияландыру үдерісінде қалыптасқан жұмыс күші нарығының дамуымен және жалдамалы еңбек түрлерінің пайда болуымен байланысты болды. Кейінірек XIX –XX ғасырларда басқа елдерде де кәсіподақ ұйымдары қалыптаса бастады. Индустриалдық қатынастардың кең таралуымен әлемде кәсіподақтар жалдамалы жұмысшылардың әлеуметтік мүдделерінің институционалдануының негізгі үлгісіне, бірден бір әлеуметтік- еңбек қатынастарында адам құқығын қорғайтын азаматтық күшке айналды[1].
Әлеуметтік – еңбек қатынастары саласындағы адам құқығы бірнеше негізгі кәсіподақтық құқықтық құжаттарда тұжырымдалған. Олар - 1948 жылғы «Адам құқықтарының жалпы декларациясы»[2], 1967 жылы қабылданған
«Экономикалық,әлеуметтік және мәдени құқықтардың халықаралық пакты»[3] және 1966 жылғы «Азаматтық және саяси құқықтардың халықаралық пакті»[4], сонымен қатар халықаралық еңбек ұйымының 1998 жылы «Еңбек саласындағы негізгі принциптер мен құқықтары және оларды жүзеге асырудың механизмдері туралы халықаралық еңбек ұйымының (МОТ) декларациясы»[5] сияқты құқықтық құжаттар. Адамның іргелі еңбек құқықтарына оның өзінің және отбасының лайықты өмір сүруін қамтамасыз ететін және қажет болған жағдайда басқа да әлеуметтік қамтамсыз ету құралдарымен толықтырылатын еңбек ету құқығы, жұмысты өз еркімен таңдау құқығы, жұмыссыздықтан қорғалу құқығы, қолайлы және әділетті еңбек шарттары құқығы,қандайда бір кемсітушіліксіз еңбек пен оның төлемінің тең болу құқығы, әділетті және қанағаттанарлық сыйақты құқығы, сонымен қатар кәсіптік ұйымдар құру және өзінің мүддесін қорғау үшін оған мүшелікке өту құқығы, демалуға және бос уақытқа құқығы жұмыс уақытын ақылға сыйымды мөлшерде шектеу және мерзімдік ақылы еңбек демалысына құқығы жатады.
Бұлардың барлығы еңбек саласындағы адамның әлеуметтік-экономикалық құқықтарына мәнін анықтайтын іргелі нормалар. Бірақ оларда тиімді жүзеге асыру көптеген кедергілерге тап келеді және ол көбінесе мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясаты мен кәсіпорын менеджментінің іс-әрекеті оларды сақтауға қаншалықты әсер ететіне байланысты.
Әлеуметтік бағытталған дамыған нарықтық экономикасы бар елдердің тәжірбиесіне
жұмысшыларды әлеуметтік қорғаудың тиімді жүйесін қалыптастыруға бағытталған табысты әлеуметтік саясат жүргізу үшін жұмыс берушілер, жалдамалы жұмысшылар және мемлекеттік құрылымдар арасындағы қажет. Олар тұрақты, әрі дамушы әлеуметтік серіктестік қатынастары мен трипартизмді қалыптастырудан көрінетін. Ол үшін қажетті шарт ең алдымен жалдамалы жұмыскерлердің,жұмыс берушілердің және мемлекеттің мүдделреін қорғайтын тең құқылы өкілдерінің болуы және олардың кәсіпорындар, фирмалар, корпорциялар, мемлекеттік мекемелер және ұйымдар деңгейінде, сондай-ақ ұлттық экономика мен халықаралық әлеуметтік-еңбек қатынастары деңгейінде әлеуметтік және еңбек мәселелерін шешуге мүдделі болуы екені айқын. Егер мемлекет пен жұмыс беруші әлеуметтік-экономикалық еңбек қатынастарының барлық деңгейлерінде өз мүдделерін тиімді қорғай алуы үшін кең көлемді саяси-құқықтық және экономикалық мүмкіндіктерге ие болса, жалдамалы жұмысшылар өздерінің ажырамас әлеуметтік- экономикалық құқықтарын, мүдделерін өз бетімен, дербес, әдетте қуатты мемлекеттік және жеке құрылымдар алдында жалғыз қорғауға тура келеді. Сондықтан жұмысшылар қозғалысының «әлемдік дағдарысына» және радикалдық неолиберализм жақтастарының жалдамалы жұмысшылардың іс-әрекетін дараландыруды (индивидуализация) өз жұмыс күшін еңбек нарығында сатуды жаппай насихаттауына қарамастан әлеуметтік-экономикалық құқықтары үшін күресте еңбекшілерге пәрменді қолдау көрсететін жалғыз институт кәсіптік одақтар болып қала береді.
Қазақстанда неолибералды әлеуметтік-экономикалық жүйенің қалыптасуы жағдайында кәсіподақтардың әлеуметтік рөлі мен қызметі біршама өзгеріске ұшырады.
Қолжетімді мәліметтерге қарағанда Қазақстанда жалдамалы жұмысшылардың саны 6,5 млн., ал кәсіподақтарға 2 млн адам мүшелікке тіркелген. Кәсіподақтардың кәсіпорын әкімшілігі мен мемлекеттік басқару құрылымдармен байланысы сақталғынымен, азаматтық қоғам институты ретінде беделді болуына әсер ете қоймады, соған қарамастан кәсіподақтар азаматтардың әлеуметтік және экономикалық құқықтарын қорғаудың ең тиімді құралы болып қала береді.
Н.Ә.Назарбаевтың 2012 жылы 22 қыркүйекте Қазақстан халқына жолдаған
«Қазақстанның әлеуметтік жаңғыртылуы: Жалпыға Ортақ Еңбек қоғамына қарай 20 қадам»
жодауында[6] «Менің назарымдағы басты мәселе–әр қазақстандыққа қамқорлық көрсету»
деп атап көрсете отырып, Қазақстанға экономикалық табыстар мен қоғамдық игіліктерді қамтамасыз етудің арқасында тиімді тепе-теңдік табуының өмірлік маңызы бар. Мен әлеуметтік - экономикалық жаңғыртудың шешуші міндеттерін нақ осыдан көремін» деп нақтылай түседі.
Жаһандық тұрақсыздық жағдайында Қазақстан қоғамы қандай болуы қажет, мемлекеттік әлеуметтік саясат орнықты болуы үшін не істеу қажет деген сұрақтар бүгінгі Қазақстан билігінің назар аударып отырған мәселелерінің бірі. Сондықтан әлеуметтік жаңғырту саясатының негізі шынайы өндірістік еңбек болуы тиіс деп көрсетілген жоғарыда аталған жолдауда.
Әлеуметтік тәжірібие көрсетіп отырғандай, жаңғырту үдерісістері азаматтардың белсенділігінің артуымен, олардың шығармашылық әлеуетінің ашылуымен бірге жүреді.
Яғни, адамдардың өзінің құқықтары мен бостандықтарын қорғауға деген ұмтылыстары күшейтіп, қоғамның өзін-өзі ұйымдастыру дәрежесі жоғарылайтын болады. Қазақстанда бүгінгі күні мемлекеттік әлеуметтік жаңғырту үдерістерінің бастамасы және басты қозғаушы күші болып отыр және азаматтардың әлеуметтік әл-ауқатының өсуі үшін жағдай туғызатын әріптес деген ұстанымды қалыптастыруға ұмтылады.
Осындай жағдайда жалдамалы жұмысшыларды мемлекетпен әлеуметтік әріптестік жағдайына жеткізетін кәсіподақтар жұмысын жандандыру қажеттілігі туды.
1993 жылы қабылданған «Кәсіптік одақтар туралы» Заң моральдық тұрғыдан ескірген, жаңа жағдайға сай болмады. Онда әлеуметтік әріптестік туралы, ұжымдық шарттарды жасау мен орындау тетіктері туралы түсініктер болмады. Сондықтан бұл кезеңде Қазақстандағы кәсіподақ институттары еңбек дауларының алдын алу және шешудің тиімді
құралдарының ролін әр уақытта бірдей атқара алмады. Жұмысшылар өздерін қоғамға лайықты сезінулері үшін кәсіподақтар қозғалысы өз міндеттерін толық атқара алуы керек.
2012 жылғы «Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамына қарай 20 қадам» бағдарламасында Елбасының 8-ші тапсырмасында былай көрсетілген «Кәсіптік одақтар институттарын жаңғыртуды жүргізу керек. Мемлекеттің еңбек қатынастарын жетілдіру мәселелеріндегі негізгі әріптестерінің бірі - кәсіподақтар. Сонымен бірге ең іргелі кәсіподақ орталығы – Қазақстан кәсіподақтар федерациясының (ҚКФ) қазіргі қызмет пішіні уақыт талабына сәйкес келмейді, өйткені ол «кеңестік үлгінің» салалық қағидаты бойынша құрылған. Кәсіптік одақтар туралы тиімділігі төмен заңнама елеулі түйінді мәселе болып табылады. Онда ұжымдық шарттар, тараптарға олардың орындауға жауаптылығы туралы қағидалар онша дәл берілмеген. Сондықтан қазір кәсіподақтар қозғалысын, ең алдымен ҚКФ-ны, жаңғырту жөнінде батыл қадамдарға баруға тура келеді»[6].
Осы кезеңде кәсіподақтар үкіметпен және бизнеспен бірлесіп заманауи қазақстандық қоғамның құрылуына атсалысты. Қазақстанның жахандану және интеграциялану үрдістеріне белсенді қатысу кәсіподақтарға перспективалық, стратегиялық және тактикалық міндеттерді анықтау мен жүзеге асыру, кәсіподақ қозғалысын реформалау қажеттілігін талап етеді.
Жоғарыда көрсетілгендей, Қазақстандағы азаматтық қоғам институттары арасында кәсіби одақтар ерекше орын алуына байланысты 2014 жылы 27 маусымда Қазақстан Республикасының «Кәсіптік одақтар туралы» жаңа заңы қабылданды[7]. Бұл заң шығарушы билік өкілдері, ғылыми зиялы қауым және құқықтанушылар алдында жалдамалы жұмыскерлердің еңбек құқықтарын әсерлі қорғауды қамтамасыз ету мақсатында кәсіподақ туралы заңды модернизациялаудағы концептуалдық қатынасты қайта қарауға мүмкіндік берді[8].
2015 жылы 10 маусымда Астанада Қазақстан Республикасы кәсіподақтары федерациясының ХХІV съезінде ҚР кәсіподақтары іс-әрекетінің 2015-2020 жылдарға арналған стратегиясы қабылданды. Қазіргі уақытта Қазақстанда үш республикасық кәсіптік одақтар бірлестігі – Қазақстан Республикасы кәсіподақтарының федерациясы, Қазақстанның еңбек конфедерациясы және «Аманат» кәсіподақтар қауымдастығы бар.
Кәсіподақтар өзінің мүшелеріне қолдау көрсетуде біріктіруші, ерікті қозғалыс болса да, ұзақ уақытқа арналған бағдарламасы бар, үнемі даму, жаңару бағытын ұстанатын ұйым болуы қажет.
Қорыта айтқанда, бүгінгі таңда азаматтық қоғам институты ретіндегі кәсіби одақтардың еліміздің, әлеуметтік, экономикалық, демократиялық дамуында маңызды рөл атқарып келеді. Жаңа экономикалық саясат пен үдемелі индустрияландыру жағдайында кәсіподақтардың мәртебесі одан әрі арта бермек.
Қазақстанда азаматтық қоғам салыстырмалы түрде әлі жас болып есептеледі, сондықтан оның барлық элементтері өткен уақыттың қордаланған кемшіліктерінен арылып, даму және жетілу үстінде. Кәсіподақтар еңбекші қауымның өзіне деген сенімін күшейту үшін жұмыс істеуде. Кәсіподақ ұйымдары еркін әрекет ету құқығына, кәсіпорынның басқару аппаратынан және билік құрылымдарынан толық тәуелсіздікке қол жеткізуі тиіс.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1.Профсоюзы: теория и практика. Монография/ под общ. ред. Б.Ж.Әбдірайым.-Астана, 2018 2.http://adilet.zan.kz/kaz/docs/O4800000001
3.http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z050000087_#z0 4.http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z050000091_
5.https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=30191497#pos=0;0
6.Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның әлеуметтік жаңғыртылуы: Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамына қарай жиырма қадам.- Астана, 2012.
7.http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z1400000211
8.Турдалиев Ә.О., Капсалим А.А. Еңбек құқығын қолдану жағдайындағы кәсіподақтар рөлі.
//Жахандану жағдайындағы Қазақстан Кәсіподағы: түйіткілдері мен болашағы» атты
республикалық ғылыми-практикалық конференцияның материалдар жинағы.-Атырау, 2018
ОРТАЛЫҚ АЗИЯДАҒЫ САЯСИ РЕЖИМДЕРДІҢ БИЛІКТІҢ ТРАНЗИТІ КАУІПТЕРІ Айварұлы Айбек
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университетінің «Саясаттану» мамандығының 1- курс студенті, Астана, Қазақстан
Ғылыми жетекші – доцент Д.Е.Копежанова
Мақала посткеңестік Орталық Азия мемлекеттерінде іске асырылған транзиттік модельдерді талдауға арналған. Ширек ғасыр бойы авторитарлық режимдер авторитаризм шеңберіндегі инновациялар үшін мүмкіндіктерді таусып, қазіргі билеушілерден көшбасшылардың жаңа буынына билік беру қажеттілігіне тап болды. Автократияда демократиядан айырмашылығы, билікті берудің әмбебап үлгісі жоқ, бұл үдеріс мемлекеттің әлеуметтік бөлінуіне әсер етуі мүмкін. Транзитпен байланысты ішкі саяси тұрақсыздықтың ең үлкен тәуекелі 2018 жылы өтпелі кезеңге дайындық басталған Қазақстан мен Тәжікстанда болуы ықтимал.
Постсоветтік Орталық Азия дәстүрлі тұрақсыздық аймағының бірі болып саналады.
Осындай бағалаудың негізгі себептері: этникалық бөліну, мемлекеттік шекараларды түпкілікті демаркациялау және су ресурстарын пайдалану, Ауғанстанға жақындау, есірткінің заңсыз айналымы, құрылымдық демографиялық проблемалар және аймақтың радикалды исламизациясын көтеру мәселелерімен шешілмеген мәселелерді қамтиды Сонымен қатар, аймақтағы тұрақтылыққа жаңа сынақтар Қазақстан мен Тәжікстандағы биліктің транзиті ретінде пайда болады.[1]
Қазақстанның, Өзбекстанның, Түркіменстанның және Тәжікстанның бірінші президенттері өз елдерінің Коммунистік партиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшылары лауазымын атқарып, КОКП Орталық Комитетінің Саяси бюросының мүшелері болды.
Қырғызстанның бірінші басшысы А.Акаев тек Қырғыз ССР президентінің лауазымына тағайындалғанға дейін бірнеше ай бұрын КОКП Орталық Комитетіне сайланған академиялық ортадан келді.
Қазіргі уақытта (желтоқсан 2018 ж.) Кеңес заманынан бері жалғыз көшбасшы болып табылады, ол 1989 жылғы маусымда Қазақстанның Коммунистік партиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы қызметін атқарған Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев болды. Осылайша, Елбасы мемлекет жеке басын 30 жылға басқарады.
Өзбекстан президенті Ислам Кәрімов Өзбекстанның КСР-нің бірінші хатшысы болып тағайындалды. Каримов Орталық Жоғарғы Кеңестің төрағалығына сайланатын Орталық Азия республикаларының бірінші басшысы болды. Өзбекстан президенті қайтыс болған кезде оның еңбек өтілі 27 жылдан асты.
С.Ниязов 1985 жылдың желтоқсанында түркімен ССР-ны басқаруға кірісті, бірақ оның денсаулығының нашарлауына байланысты ол қайтыс болды, оның ішінде 21 жыл бойы Жоғарғы Бас қолбасшы болып, оның ішінде 7 адам президенттің мәртебесіне ие болды..
Оның мұрагері кейінгі Г. Бердімұхамедов - өзінің үздіксіз басқарған 11 жылдығы белгісін жеңіп, кем дегенде тағы 6 жыл бойы өзінің тәжірибесін көтеруге барлық мүмкіндігі бар, өйткені келесі сайлау 2024 жылдың ақпанында жоспарланған.
Тәжікстанның қазіргі президенті Э. Рахмон Кеңес КСРО ыдырағаннан кейін билік үшін күреске қосылды. Рахмон 1994 жылғы қарашада Азаматтық соғыс биіктігінде президент болып сайланды (1992-1997). Кейінірек Рахмон билігі, ықпалды далалық
командирлермен мақұлданған ымыралы фигураның рөлін атқарған, бүлікшіл генералдар:
М.Хұдайбердіев (1996-1998), А.Рахимов (1997 ж.) және А. Назарзода (2015). Рахмонның жеке күшін нығайту 1999 жылы болған қақтығыс аяқталған соң, тәжік көшбасшысы президенттік мерзімін 4-тен 7 жылға дейін ұзартқаннан кейін президенттік сайлауда жеңіске жеткен. Осылайша, Рахмон 24 жылдан астам уақыт бойы елде билікті сақтап қалды.
Қырғызстанда А.Әқаевтың билігінің 14 жылдық кезеңі «Тюльпан төңкерісі» деп аталды, оның нәтижесінде президент елден кетуге мәжбүр болды. Акаевтың орнына 2010 жылы наразылық толқыны кезінде билік құрған жаңа автократ К.Бакиев келді.
Қырғызстандағы бірқатар революциялардан кейін елді демократиялық даму жолына айналдыруға тырысуда. Дегенмен, өткен жылдардағы табыстарды демократияны нығайту жолымен жазып алу мүмкін емес.[2]
Кесте 1
Мемлекет Мемлекет басшы
Жасы Жасы
бойынша талап кандидат президенттік үшін
Жоспарлы сайлау
Қазақстан Тоқаев 65 жас 40 жастан кіші
емес
2020 Қырғызстан Жээнбеков 55 жас 35 жастан кіші
емес, және 70 жастан асқан емес
2023
Тәжікстан Рахмон 66 жас 30 жастан кіші
емес
2020 Түрікменстан Бердымухамедов 61 жас 40 жастан кіші
емес, және 70 жастан асқан емес
2024
Өзбекстан Мирзиеев 61 жас 35 жастан кіші
емес
2021
Бұл кестеде Орталық Азиядағы мемлекет басшылардың жасы және олардың президенттік лауазымға орташа жасы мен ОА елдердегі жоспарлы сайлау жылдары қөрсетілген.
Ширек ғасырдан астам уақыттан бері авторитарлық билеушілер билікті өз қолында ұстап тұру үшін, баламалы сайлаудан референдум арқылы өкілеттіктерді ұзартуға, президенттік шарттарды көбейтуге, ұлттық көшбасшы мәртебесін бекітуге және бір адамға президенттік шарттардың санын шектеуді кейіннен алып тастауға дейінгі кең ауқымды сынақтан өткізе алды.
Сондықтан Орталық Азия елдерінің қазіргі басшылары үшін екі нұсқасы - мұрагерге демократиялық түрдегі немесе авторитарлық транзитте еркін ашық сайлау. Көптеген жағдайларда Орталық Азиядағы сайлау елдегі билікті қайта бөлу туралы шынымен қабылданған шешімдерді мемлекеттік тіркеуге қызмет етеді.
Сонымен қатар КСРО ыдырағаннан кейін сайлау институты көрсетті оның өміршеңдігі. Бұрынғы кеңестік республикаларда алғашқы еркін сайлау Батыс
жандандыру мүмкіндігін көрсетеді. Бүгінде нақты сайлау жарысы жалғасқан Қырғызстанда ғана билікті берудің демократиялық моделін сақтау мүмкіндігі бар. Басқа елдер үшін ең ықтимал құрал транзит болады. Жалпы алғанда, бұл әдіс Орталық Азия мемлекеттеріне жат емес, өйткені КСРО-да транзиттің жалпы қабылданған үлгісі болды, алайда КСРО-дағыдай қазіргі заманғы Орталық Азия режимдері Коммунистік партия сияқты саяси институттарға ие емес. Саяси үрдістердің бағытын анықтайтын аймақтағы жалғыз құрылымдық және тұрақты топтар - транзит векторын орнататын қанмен байланысты қауымдастық - отбасы, кланы, тайпасы.[3]
Егер билікті берудің осы әдісінен туындайтын барлық артықшылықтар мен қиындықтарды ескеретін болсақ, режим мен тұрақтылықты сақтаудың кілті мыналар болып табылады: 1) саяси жүйені реформалау, институттарды нығайтуға баса назар аудару; 2) көшбасшылардың жаңа ұрпағын дайындау; 3) элиталық күресті күшейтпестен транзитті қамтамасыз етуге қабілетті тұрақты коалиция құру; 4) режимнің ресурстық жалдауды алу мүмкіндігі. Бұдан әрі, посткеңестік кеңістіктегі транзит оқиғалары қарастырылатын болады және бұл тәжірибені Орталық Азия елдерінде болашақ транзитте қолдану мүмкіндігі қарастырылады.
Қазіргі қарастыратын мәселе- ол Орталық Азиядағы транзит моделі. Қазіргі кезде посткеңестік кеңістікте авторитаризмдегі биліктің үш маңызды транзиті моделі бар.
Біріншісі - отбасылық, 2003 жылы Әзірбайжанда жүзеге асырылды. Содан кейін денсаулығы нашарлаған Президент Әлиев 10 жыл бойы Әзірбайжанға келді, президенттік науқанға белсене қатыса алмады. Бұл тапсырма ұлы Ильхамға жүктелді, ол осы уақытқа дейін ГНКАР ірі мұнай компаниясында және Милли Меджлисінің депутаттық корпусында айтарлықтай тәжірибе жинады. Жоғарғы Әлиевтің жағдайының нашарлауына байланысты, соңғы «қолмен режимде» оның ұлын Республика Конституциясының 105-бабына сәйкес (2017 жылғы Конституция) сәйкес, премьер-министр лауазымына тағайындалуына қол жеткізді.[4]
Сонымен қатар, Әлиевтің кланына адал, премьер-министр Артур Расизаде жаңа лауазымда Әлиевтің бірінші орынбасары болып тағайындалды, ол үкімет жұмысының тәлімгері мен де-факто кураторы болып табылады. Сайлаудан екі апта бұрын Г.Әлиев өз кандидатурасын сайлаудан өз ұлының пайдасына қайтарып алды. Ильхам оппозицияның қысымын күшейтіп, жаңа президент болған кезде сайлауда жеңіске жетті. Артур Разизади бұрынғы премьер-министр лауазымына қайта оралды, ол Г. Әлиевтің салған құрылымын сақтауды дәлелдейді.
Екінші транзит, ағыны 2006 жылдың желтоқсанынан 2007 жылдың ақпанына дейін Түрікменстанда өтті. Кенеттен қайтыс болғаннан кейін, Түркіменстанның тұңғыш президенті С.Ниязовтың кезектен тыс сайлауға дейінгі кезеңде билік Меджлис төрағасына берілуі керек еді. Сол кезде Парламент Төрағасы Республиканың Жоғарғы Сотының экс- төрағасы Овезгельды Атаев болды. Дегенмен, Атаевты мәртебеге ие болудың орнына.
туралы президент оған қарсы қудаланды, нәтижесінде қызметтен босатылып, қамауға алынды. Сонымен бірге Түрікменстанда үкімет пен Мемлекеттік қауіпсіздік кеңесінің жедел отырысы өтті, ол Премьер-Министрдің орынбасары Г.Бердімұхамедовпен бірге тағайындалды. туралы Президент заңға сәйкес оны президенттікке сайлауға мүмкіндік беруден айырды. Соған қарамастан, Бердімұхамедовтың кандидатурасын Түрікменстанның жоғары өкілді органы - Халықтық кеңес бекітті. Г.Бердімұхамедов сайлаудан бір жарым ай өткеннен кейін әсерлі маржадағы бес бәсекелесті (негізінен техникалық, өйткені нақты оппозиционер Н. Ханамов пен Х.Оразовтың сайлауға дейін рұқсат етілмегендіктен) саны асып түсті. Бердімұхамедов бұл жеңіспен Ахалтеке тайпасына жетекшілік етті, ол шын мәнінде қазіргі президенттің жеңімпаз коалициясы. Чарджоу, Балкан, Мэри және басқа да кландардың негізгі лауазымдарын анықтаған С.Ниязовтың басшылығымен Ахал-Теке үкіметте, құқық қорғау органдарында және бизнесте айтарлықтай жетілдірілді, сондықтан билік пен меншікті қайта бөлудің алдын-алу үшін өздерінің уәкілін жеңуге мүдделі болды.
Үшінші транзит, патронаттық кланы болып табылады, ол И.Кәрімовтің қайтыс болуына байланысты 2016 жылдың қыркүйегінде Өзбекстанда болған. Қақтығыстан кейін Кәрімов Гүлнараның үлкен қызы Ұлттық қауіпсіздік қызметінің басшысы Р.И Иноятовпен бірге басшылықты талап еткен Гүлнарамен әкесінің сенімін жоғалтып, ықтимал мұрагерлер санынан аластатылды. Кіші қызы Лола мен оның күйеуі Тимур Тиляев бизнес активтерін басқаруға шоғырланған. Каримов-Тиляевтердің бизнес империясының кілті - Абу-Сахий базары және «Silk Road» көлік компаниясы. Транзит жағдайында Каримов-Тиляев билігі қылмыстық олигархтың қолдауына сүйенді. Негізгі шара Каримовтар отбасының іскерлік бақылауы мен жеке қауіпсіздігін сақтауға кепілдік беру болды. Отбасы мүшелеріне билікті берудің мүмкін еместігін ескере отырып, И.Кәрімов 15-20 жыл бойы мұрагерлерді дайындау мен іріктеуді жүргізді. Сонымен қатар, Каримов криминалдық олигархтар мен кландар жақын кандидаттарға қолдау көрсететінін түсінді. Сондықтан Ташкенттің руынан шыққан батыс қаржы министрінің кандидаты Р. Азимов пен 13 жыл бойы тұрақты премьер- министр С.Мирзияевтың дәстүрлі «Самарқанд». Соңғысы транзит кезінде шешуші рөл атқарған шартты «Ташкент» Р.Инойстовтың қолдауына ие болды. Ұлттық қауіпсіздік қызметінің 73 жастағы бастығы денсаулығына қауіп төндіріп, мүлдем қоғамдық емес тұлға болғандықтан, болашақта Самарқанд Мирзиева ұрпақтарының басқаруына сүйене отырып, протегіне қол жеткізді. Иноятовтың жоспары жүзеге асырылмады: алты ай өткеннен кейін және оның арасында Ш.Мирзияевтың қақтығысы болды. Бірақ транзит шыңы фазадан өтті, Өзбекстанды тұрақсыздандырумен қорқытусыз. Өзінің президенттік қызметін нығайта отырып, Мирзияев Р.Азимовты елеулі лауазымдардан алыстатып, И.Кәрімовтің отбасына және Иноятов бастаған Ташкент кланының күш құрылымына қысым жасай бастады.
Мирзияевтың жеңімпаз коалициясы Каримовтың теңдестірілген саясатынан кейінгі қалпына келтіруді санайтын Самарқандтағы клан болды. Транзиттің қолданыстағы модельдерін және олардың жағдайын сипаттап арқылы,
табысты іске асыруға, бағалауға және болжауға болады.
Қазіргі кезде транзит қарсаңында екі ел - Қазақстан мен Тәжікстан. Біраз Түркіменстанның көшбасшысына көп уақыт кетеді. Отбасылық транзит сценарийі Тәжікстан мен Түрікменстандағы Г.Әлиевтің үлгісіне сәйкес келеді. Бұл елдерде көптеген жетекші отбасылар негізгі қаржылық және экономикалық активтерді басқарады. Энергияны жоғалту - бұл Өзбекстандағы және Қырғызстандағыдай әсер ету салаларының қайта бөлінуіне байланысты. Сондықтан 2020 жылы екеуі бірден сауалнамаға барады - Э. Рахмон мен оның ұлы Р. Эмомали.
Бердімұхамедов мырза билікті өз қолында ұстауға тырысады менің экономикамның басым бөлігін басқаратын отбасым елдерде Конституцияға енгізілген түзетулермен Бердімұхамедов 2028-2031 жылдардың транзиті көкжиегін анықтады, өйткені президент үшін аз шектеулердің бірі - жас шектеуі (70 жастан асқан емес). Қазір түркімен көшбасшысы тұрақты жетістікке жетіп, жеті жылдан кейін мұрагерді дайындау үшін саяси жетістіктерге жетті.
2017 жылы Н.Назарбаев конституциялық реформа жүргізді биліктің түрлі салалары арасындағы өкілеттігін қайта бөлу. Нәтижесінде Қазақстан супер президенттік үлгіден президенттік-парламенттік үлгіге айналды. Назарбаевтың үлкен қызы Дариға өзінің партиясы мен «Нұр Отан» партиясының жетекші партиясының тәжірибесі бар, жаңа жүйеде отбасылық мүдделердің өкілі бола алады. Сонымен қатар, К.Мәсімов Р.
Иноятовтың аналогы бола алады, ол Назарбаев отбасының әл-ауқатына байланысты, себебі билеуші коалиция ол бірінші болып соққыға түседі жаңа қуат қаупі бар. Президент ретінде Назарбаевтың мұрагері - белгісіз. Ағымдағы белгісіздік, тегіс транзиттік жоспарын кері әсерін тигізуі мүмкін.
Өзбекстанда таяу уақытта транзит болмайды болжанған. Қазіргі президент Ш.Мирзияев жұмыс істейді билік өкілдері 2021 жылы лауазымдарын нығайтуға және екінші бесжылдықта екінші бесжылдыққа қайта сайлануға резервтегі уақыт пен ресурстары
желісін белсенді түрде құрып жатыр. Ол үшін өз күшін кеңейту өте қауіпті болар еді. Бұл 2023-2024 жж. Мирзияев Өзбекстандағы транзиттік сценарийде жұмыс істейтін болады.
Қырғызстанда бұрынғы президент А.Атамбаевтың және Джеенбеков кланының билігінің жалғасып келе жатқан әсеріне қарамастан, күшті дербестік режим пайда болуының алғышарттары жоқ. Әрбір кейінгі Қырғызстан көшбасшысы революция кезінде құлдыраған Ақаев пен Бакиевтің тәжірибесін ескереді. Ең алдымен, С.Жеенбеков өзінің бұрынғы президенті А.Атамбаевтың үлгісіне сүйене отырып, алты жылдық президенттікке шектеледі.
Кесте 2
Мемлекет Мұрагермен белгісіздік
Билікті басқа тұлғаға беруі
Транзит шұғылдығы
Институционализалды транзит сапасы
Әлеуметтік саяси-фон
Қазақстан Жоғары Өте жоғары
Қалыпты Орташа Қалыпты
Қырғызстан Жоқ Міндетті
түрде Жоқ Жоғары Теріс
Тәжікстан Төмен Мүмкін Қалыпты Төмен Теріс
Түрікменстан Төмен Мүмкін Жоқ Төмен Қалыпты
Өзбекстан Жоқ Жоқ Жоқ Төмен Қалыпты
Бұл кестеде Орталық Азия мемлекеттердің транзитпен байланысты болжамалы түрде әртүрлі жағдайлар және тәуекелдер көрсетілген.
Қорытындылай келе, Орталық Азия авторитарлық режимдері қартаю кезеңіне кірді.
Бұл кезеңнің тән ерекшелігі - жеке авторитаризм шеңберінде бейімделу мүмкіндіктерінің сарқылуы. Бұдан басқа, бірінші көшбасшы көшбасшының (Назарбаев, Рахмон) биологиялық қартаюы және екінші толқын көшбасшыларының (Бердімұхамедовтардың) саяси жетілу жағдайына енуі жағдайды қиындатады. Демократиялық институттарды, атап айтқанда мекемені дамыту Қырғызстандағы сайлау әлеуетті автократ үшін стратегиялардың мәзірін қысқартады, билік беру тетіктерін және, тиісінше, бүкіл саяси жүйені жетілдіреді, өйткені кез келген мемлекеттің уақытша дағдарысы болып табылатын сайлау ойын ережелерінің сенімділігінен дәл бақыланатын дағдарыстар санатына жатады. Сайлау, билеуші коалиция құрған билеуші элиталарды қауіпсіздік күштерінің қолдауымен жалған- легитимділікте қызмет ететін режимдер транзиттік биліктің үлгісін қолданады. Алдыңғы тәжірибе көрсеткендей, егер қауіпсіздіктің шенеуніктерінен тұратын жеңімпаз коалицияның қолдаушысы болса, транзит әлеуметтік төңкеріссіз орын алуы мүмкін.
Тұрақтандырудың қосымша факторлары қолайлы әлеуметтік-саяси негіз болуы мүмкін (негізгі ресурстарға бағаның өсуі, сыртқы саяси жетістіктер) және ойын ережелерін институционализациялау болуы мүмкін.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1. Коротаев А. В., Ходунов А. С., Зинькина Ю. В. 2011. К прогнозированию социально- политической нестабильности в странах Центральной
Азии. Моделирование и прогнозирование глобального, регионального и национального развития / Отв. ред. А. А. Акаев, А. В. Коротаев, Г. Г. Малинецкий, С. Ю. Малков. М.: ЛИБРОКОМ. С. 387–435.
2. Ходунов А. С., Коротаев А. В., Зинькина Ю. В. 2012. К прогнозированию социально-политической нестабильности в странах Центральной Азии.
Системный мониторинг глобальных и региональных рисков 3: 5–11