ЛАТЫН ГРАФИКАСЫНА КҾШУ ҚИЫНДЫҚТАРЫ МЕН ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
Мырзакерім Г. Қ., gulnaz. [email protected] Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті,
Алматы Ғылыми жетекшісі – Г.Қ.Рысбаева
«Қазақ алфавитін 2025 жылға қарай латын графикасына кӛшіруге дайындық жұмысын осы бастан қолға алу қажет. Бұл қазақ тілін жаңғыртып қана қоймай, оны осы заманғы ақпараттың тіліне айналдырады».
Президент Н.Назарбаевтың халыққа Жолдауынан.
Сҽлем сҿздің анасы. Армысыздар жиналған қауым! Бҥгінгі менің айтпақ ойым, қазіргі таңдағы тілге тиек болып жҥрген маңызды жағдай, қазақ жҧртының латын графикасына кҿшуі туралы болмақ. Ел аузында жҥ рген елеулі жаңалықты мен ҿз ойыммен сондай ақ қоғам қайраткерлерінің қҧ нды ойларымен жеткізуді жҿн санадым. Менің ойымша игі істің аяқсыз қалмауы тиіс. Яғни, кездескен қиындықтарды бірлесе шешіп, саралы саясаткерлер мен ел жанашырларына айтылған міндет деп тҥсінемін.
Биылғы Елбасының Жолдауында латын графикасына кҿшу туралы нақты мҽселе қойып, ҽліпби ауыстырудың мерзімін белгілеп берді. «Балаларымыздың болашағы ҥшін осындай шешім қабылдауға тиіспіз» деген Мемлекет басшысы бҧл қадамның ҽлеммен бірлесе тҥсуімізге, жас буынның ағылшын тілі мен интернет тілін жетік игеруіне, ең бастысы
– қазақ тілін жаңғыртуға жағдай туғызатындығын атап ҿтті. Қалып отырған ендігі міндет — ҽліпби ауыстырудың тиімді жолдарын тауып, жҥзеге асыру.
Ҽрине, латын графикасына кҿшу оңай шаруа емес. Біздің алдымызда басқа елдердің тҽжірибелері бар. Ҽзірбайжан, Ҿзбекстан, Тҥркіменстан сияқты елдердің латын графикасына кҿшу тҽжірибелерін қарап, олардың жетістіктері мен кемшіліктерін саралаған жҿн. Мамандар арнайы осы елдерге барып, ондағы латын графикасына қатысты жағдайды жан-жақты талдап, зерттеулері тиіс. Сонымен, латын ҽліпбиіне кҿ шу туралы сан жылдар бойы айтылып келген мҽселеге де нҥкте қойылды. Еліміз тҽуелсіздік алған кезеңдерден бері айтылып та, талқыланып та келе жатқанымен, кҥні бҥгінге дейін тоқтамды, ҽ рі бір байламды шешімге келе алмай отырған мҽселенің бірі – латын ҽліпбиіне кҿшу мҽселесі.
Бҧл жайында жиырма жыл бойы тіл мамандарымен қатар, қоғам қайраткерлері де, саясатшылар да, тҥрлі БАҚ ҿкілдері де айтып та, жазып та келеді.
Кейiнгi кезде латын қарпiне кҿшуге байланысты пiкiрталастар қызу жҥрiп жатыр.
Мемлекеттiк тiлге қатысты қандай да бiр басқосу болмасын, латын ҽлiпбиiне кҿ шудi тездету жҿнiнде ҧсыныстар айтылады. Ал «ерте ме, кеш пе?» деген сҧраққа жауап iздеген тiл жанашырлары екiҧдай пiкiр айтумен келедi. Неге десеңiз, сонау ҿткен ғасырда алаш арыстарының арасында ҿрбiген латын қарпiне кҿшу мҽселесi ҽлi де бiр тоқтамға келе алмауда. Мҽселен, сол кезде Мiржақып Дулатов: «Латын ҽрпiн алуға ерте, алдымен одан басқа керектерiмiздi орындауымыз керек» десе, ғалым Нҽзiр Тҿреқҧлов: «Неге ерте, неге кеш емес?» деген екен («Тҥркiстан»,№5, 2007 жыл). Мiне, бҥгiнгi ғалымдардың да сан алуан
22
пiкiрi осыған саятындай. Бiрi - қарсы, екiншiсi – қуана қоштайды. Кеңес заманында қазақ ҽліпбиі латын ҽрпiне кҿшсе, саяси шиеленiс пайда болады деп қорыққан. Яғни, араб тiлiнде дҽ рiс беретiн молдалар бҧ л iсiмiзге қарсы шығады деген ойда болды. Оның ҥстiне араб тiлi дiнмен тығыз байланысты, осы тiлден айрылсақ, дiнiмiзден де бiржола қол ҥземiз дейтiндер де аракiдiк табылды. Ал қазiр ше?! Бҥгiнде мҽ селе арқауына айналып отырған латын ҽ лiпбиiне кҿ шу жайында тiл мамандары ойын сан-саққа жҥгiртедi. Содан кейiн ҿзара жiк-жiкке бҿ лiнiп, «Бiз мына ҽлiпбидi ҧ стансақ, баяғыда-ақ тiл мҽ селесi тҥбегейлi шешiлер едi» деп, ҽлiпбидi «тырна», «бақа», «шортан» секiлдi ҿздi-ҿзiне қарай тартып ҽуре. Мiне, бҧлар мынадай топ: бiрiншiсi — кириллица таңбасында қалуды жҿн кҿретiндер, екiншiсi - латын қарпiне кҿшудi ҧ сынушылар, ҥшiншiсi - ағартушы, ғалым Ахмет Байтҧ рсынов қҧрастырған тҿте жазуды қолдайтындар, тҿ ртiншi - кҿне тҥ ркi жазуды дҧ рыс деп санайтындар болып бҿ лiнiп жҥр.
2006 жылы Қазақстан халқы Ассамблеясының ХІІ сессиясында сҿйлеген сҿзінде Ҧлт кҿшбасшысы Нҧ рсҧ лтан Назарбаев: «Латын ҽ ліпбиін қарайтын кез келді. Бҧ л мҽ селені кезінде кейінге қалдырған едік. Қалай болғанда да, латын ҽліпбиі бҥгін де телекоммуникациялық салаларда басымдыққа ие болып отыр. Сондықтан да, бҧрынғы кеңестік елдердің кҿпшілігінің латын ҽліпбиіне кҿ шуі де кездейсоқ емес. Мамандар осы мҽселені зерттеп, нақты ҧсыныстарын жасауы тиіс. Біздің балаларымызды ағылшын тілінде оқытудың ҿзі латын ҽліпбиімен байланысты. Ал, біз қазір барлық мектептерде ағылшын тілін оқытамыз. Сондықтан мҧнда тҧ рған қорқынышты ештеңе жоқ», деген болатын.
Бҥгінгі таңда елімізде латын ҽліпбиіне кҿшу ҽ лі де екі жақты тартыс пен талас тудырып отырған мҽселе болып табылады. Халықаралық деңгейде ойлайтын ойшылдарымыз бен ҧлттың нағыз жанашырлары латынға кҿшуді дҽріптесе, орысқа мойын бҧрған кҿз алдын ғана кҿретін зиянды зиялылар қауымы тарихтың бҧл ҥ рдісіне ҽлі кҥнге дейін қарсы болып келеді. Бірнеше ғалымдардың ой-пікірлерін айтып ҿтсек, Мұрат Әуезов, мәдениеттанушы ғалым: «Ҿз басым қазақ қоғамының латын графикасына кҿшу керектігін жақтаушылардың бірімін. Осы мҽ селеге қатысты ой-пікірлерімді бҧ рыннан бері айтып та, жазып та келемін. Жалпы, бҧл идеядан біз басымызды алып қашпауымыз керек. Кезіндегі Кеңес ҥкіметі тҧ сында бізбен бауырлас кейбір халықтар латынға кҿшкенде, арамыздағы рухани байланыстар ҥзіліп, бір-біріміздің жазуымызды тҥсіне алмайтын деңгейге тҥ сіп кеттік. Біз бҧған дейін отаршылдық саясаттың қҧрбаны болып келдік. Ал латын графикасын қабылдау арқылы біз рухани, саяси дербестігімізді де нығайта тҥсер едік. Олай болса, латын графикасы жалпы тҥркі халықтарының ортақ тҥ сінісетін жазуы болары сҿзсіз. Қазіргі уақытта латын ҽрпін қолдану, ең біріншіден, заман талабы болып отыр. Сондықтан да заманауи технологияларға тҽуелді екенімізді мойындап, кез келген жаңа дҥниелермен санасуымыз керек». Нәбижан Мұқаметханұлы, тарих ғылымдарының докторы, профессор:
«Латын жазуы қазаққа бейтаныс емес. Бҧл ҽ ріп Қытай елінде 1961 жылдан 1983 жылға дейін қолданыста болған. Не ҥшін латын ҽрпіне кҿшуіміз керек? Саяси маңыздылығы жағынан айтқанда, кириллицамен сіңіп кірген отарлық санадан арылу ҥ шін де оның саяси маңызы зор. Екіншіден, латын жазуы қолданысқа оңай, игеруге ыңғайлы». Совет-Хан Ғаббасұлы, профессор: «Латын графикасына кҿшу Қазақ мемлекеті ҥшін дауласатын мҽселе емес, тек ойланатын проблема деп ҧққан жҿн. Тек, бҧл мҽселенің бір тетігі бар.
Сол тҽсілге Ғарифолла бір табан жақындай тҥ скен екен. Бҧл тҽсілді мен екі жылдан бері айтып та, тиісті мекемелерге хат ретінде жазып та жҥ рмін. Бҧл тҽсіл ҿзінің пҽрменділігімен жҽне қоғамға ауыр салмақ тҥсірмейтіндігімен қҧнды». Алматы қаласы Тiлдердi дамыту басқармасының бастығы Кенжехан Матыжанов пен ғалым Эрнест Тҿреханов, тағы басқалары латын ҽлiпбиiне тезiрек кҿшудi толығымен қҧптайды. Латын ҽлiпбиi – ғылым мен бiлiмнiң терең тҧңғиығына ҥңiлетiн, оның беймҽлiм жағын ашуға бағытталған жол. Бiз неғҧрлым тез кҿшсек, ҿ зiмiздiң тҿлдiк дыбыстарымызды қайта тҥлетiп, орыс тiлiнiң бҧғауынан тез шығуға мҥмкiндiк аламыз, – дейдi олар.
Қазiр Тiл комитетiнде латын ҽлiпбиiне кҿшудiң жҥзден аса автор дайындаған 70 шақты нҧсқасы бар екен. Мҧның бҽрiн ҽ дегеннен-ақ бiрауыздан дҧрыс деп қабылдап, шешiм
23
шығару ертерек. Ҿйткенi, жоба арасында ҽлi 42 ҽрiптiк кириллицаның қол астынан шығуға асықпайтын ҥлгiлердiң кездесiп жатқандығы қҧ лдық психологиялық санадан ысылып шықпағанымызды аңғартатын секiлдi. Бҧл реформаның саяси салмағы да бар. Яғни, латын ҽліпбиіне кҿшу арқылы Қазақстанның тҥрік ҽлемімен жақындасуы одан ҽрі арта тҥседі.
Еліміздің мемлекеттік мҽртебесіне зор ықпал етеді. Сонымен бірге, шет елдерде тҧ ратын қандастарымыз ҥ шін ҿз атамекенімен қарым-қатынас жасауларын да жеңілдете тҥсер еді.Латын ҽліпбиіне кҿшудің алғашқы кезеңінде оған едҽ уір қаржы жҧмсалғанымен, кейін ол ҿзін ҿзі ақтайтын болады. Ҥнем жасау жағынан экономикалық тиімділігін де ҽкеледі.
Ақпарат жҽне телеком-муникациялық саладағы қолжетімділік арта тҥседі. Бҧл арада, ең бастысы – латын ҽліпбиі дегеніміз ағылшын ҽліпбиінің негізі екендігін ескергеніміз абзал.
Ал, ағылшын тілі болса, ол ең ірі халықаралық тіл болып саналады.
Бізде латын ҽ ліпбиіне кҿшуге қажетті барлық алғышарттар жасалған деп санауға болады. Ҿйткені, ең бастысы – біздің елімізде бір ҽ ліпбиден екінші ҽліпбиге кҿшудің бір емес, екі бірдей тҽжірибесі бар. Мысалы, 1926 жылы Қазақстанда араб графикасынан латын ҽліпбиіне кҿшу 20 кҥннің ішінде жҥзеге асырылды. Ал, латын ҽліпбиінен бҥгінгі кириллицаға кҿшу 1937 жылы басталып, ол 1940 жылы толық аяқталған болатын.
Қазіргі қазақ ҽліпбиінің латын графикасына кҿшу мҽселесі туралы академик Ҽ.Т.Қайдар, ф.ғ.д., профессор Ҽ.Жҥнісбеков, тіл зерттеуші, програмист С.Молжигит ҿз пікірлерін айтып, ҧсыныстар бергенін баспасыз беттерінен таныспыз. Біз осы бағытта 2004 жылы жазылған С.Молжигиттің «Латын графикасына кҿшу тиімді» деген мақаласында 26 ҽріптік жҽне 29 ҽріптік жобаларын ҧсынған. Жалпы латын графикасы негізіндегі жобалар ҥш тҥрлі бағытта дамуы мҥмкін дей келе,былайша тҧжырымдайды: «Бірінші бағытта тҥрік ҽліпбиі негізінде қҧрылады онда ерекше ҽріптерге ―ä, ö, ü, ɪ , ǧ , ş, ç‖ (ҽ, ҿ, ҥ, ы, ғ, ш, ч) ҽріптері жатады. Бірақ бҧл топтамада тҿл дыбысымыз «ң» жоқ. Академик Ҽ.Қайдаров ағамыз бҧл дыбысты белгілеу ҥшін «ñ» таңбасын ҧсынған болатын. Сонымен барлығы 8 таңба болып 34 (26 + 8) таңбалық жоба қҧралады. Бҧл бағыттағы жобаларды «Бір дыбыс – бір ҽріп»
принципімен қҧралған деп айтуымызға болады. Екінші бағыттағы жобалар аралас ҽдіспен жасалған жобалар. Бҧл қатардағы таңбаларды «Бір дыбыс – бір ҽріп, кейбір дыбыстар – қос ҽріп» принципімен жасалған жобалар. Біз осы бағытта 29 таңбалық жоба ҧсынып отырмыз оған
―ä, ö, ü, ɪ , gh, sh, ch, ng‖ (ҽ, ҿ, ҥ, ы, ғ, ш, ч, ң) таңбалары кіреді. Ҥшінші бағыттағы жобаларға «Ерекше дыбыс – қос ҽріп (дифтонг)» принципімен жасалған жобалар. Бҧл бағытта 26 таңбалық жоба ретінде ―ea (‗a), eo (‗o), eu (‗u) , y (i), gh, sh, ch, ng‖ (ҽ, ҿ, ҥ, ы, ғ, ш,
ч, ң) тіркестерін ҧ сынуға болады». Латын графикасындағы қазақ алфавиті ҿ те қарапайым, шағын жҽне игеруге тиімді деп ойлаймын. Кез келген адам қазақ тілінде жазам, оқимын десе жҽне аз да болса латын ҽріптерді білетін болса (мектепте ағылшын, неміс,т.б.жҥргізіледі) тез ҥйренеді де, пайдалана алады. Жаңа латын графикасындағы қазақ алфавиті жақсартудан ҽрине шектелген жоқ, бірақ қазіргі қолданысқа, тілімізді латын графикасына кҿшіруге толық ролін атқарады ҿйткені бҧрынғы емлені, дҽстҥрлі негізгі ҽріптер дін дыбысталуы сақтайды жҽне болашақта жаңа ҿзгерістерді мамандар зерттеп, енгізе алады. Аталған алфавит жер-шарының кез-келген жерінен компьютерде ағылшын драйвері болса қазақ мҽтіндерді толық тере алады да электронды пошта немесе интернет сайтта қазақ тілінде мағлҧматтарды алады жҽне жібереді. Мҽ ліметтерді, сҿздерді алфавит бойынша тізбектеу ҥшін жаңағы ағылшын драйверлер жарай береді, ҽрине реттелу бҧрынғы алфавиттен ерекшеленеді, бірақ оған да тез ҥйренуге болады. Осы бағытта да ҽлі де кҿптеген жҧмыстар кҥтіп тҧр. Біріншіден терминдерді жасау жҧмыстарды ары қарай жҥргізіп реттеуіміз керек. Жҥйелік бағдарламалар, браузерлер (интернет мағлҧматтарды - сайттарды кҿ рсететін қолданбалы бағдармалар), СУБД ( мҽліметтер қор басқару жҥйесі) т.с.с. тек бір терминге келтірілген сҿздерді анықтай алады. Бҧрынғы ақпараттық ресурстарды жаңа латын ҽріптерге кҿшіру жҧмыстар кҥтіп тҧр, оларды сканерді, айқындыру жҽне конвертор бағдарламаларды пайдалану арқылы автоматтандыру жолымен шешуге болады.
Демек, Елбасының осы тапсырмасы мен латын ҽліпбиіне кҿшудің қаншалықты маңыздылығына қарамастан, ҿкінішке қарай, бҧл мҽселені ҽлі де болса тек қана талқылаудан,
24
ҧсыныс айтудан ҽріге апара алмай отырмыз. Ендігі арада саяси-экономикалық, ғылыми жҽ не халықаралық маңызы бар бҧл мҽселені кідіртудің қажеті жоқ қой деп ойлаймын.
Ҿйткені, ғаламтор мен ҧялы байланыстың жазармандары мен пайдаланушылары, ҽсіресе, бҥгінгі жас буын ҿкілдері латын ҽліпбиін ҽ лдеқашан пайдаланып та жҥ р.
Латын ҽліпбиіне кҿ шу туралы мҽ селеге инновациялық тҧрғыдан қарау керек.
Инновация - жаңалық. Жаңалық жылдамдықпен жҥзеге асады. Созылып кеткен нҽ рсе жаңалық болудан қалады. Латын қарпіне кҿ шу мҽселесін созғаннан ешқандай пайда таппаймыз. Бҧл бастаманы жҥзеге асыру жылдамдығын, инновациялық қуатын ғалымдар анықтайды деп ойлаймын.Сҿз соңында айтарым бірлігі жарасқан бейбіт елдің ҿ скелең ҧрпағы ретінде барыншы ҿз ҥлесімді қосуға дайынмын. Сол мақсатта сапалы білім аламын, саналы тҽрбие аламын, салиқалы сҿз айтуға ойланамын.
Қолданған әдебиеттер тізімі
1. Қазақ ҽліпбиін латын графикасына кҿшіру туралы ғылыми зерттеу материалдары.
А., 2007.
1. –194 бет.
2. Жҥнісбеков Ҽ. Ҽліпби ауыстыруды жазу реформасына айналдыру керек. Орал, 2007.–
32 бет.
3. Молжигит С. «Латын графикасына кҿшу тиімді» //«Ана тілі», 2004ж. №3 , №14.
