Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1 Назарбаев Н.Ә. Болашаққа бағдар: Рухани жаңғыру. – Егемен Қазақстан, 3 шілде, 2017 ж. - газета 2 Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. -Алматы: «Жазушы», 1989, -320 б.-кітап
3 Мұқанов С. Халық мұрасы. – Алматы: Қазақстан, 1974, -236 б. - кітап 4 Мағауин М. Қобыз сарыны. – Алматы: Атамұра, 2006, - 264 б. - кітап 5 Мағауин М. Ғасырлар бедері. – Алматы: «Жазушы», 1991, - 432 б. - кітап 6 Бердібай Р. Жыршылық дәстүр. – Алматы: Қазақстан, 1980, - 288б. - кітап 7 Ерімбет Қ. Ұлағатты сӛзім ұрпаққа. – Алматы: Маржан, 1995, -320 б. - кітап 8 Ерімбет Қ. Шығармалары. – Астана: Фолиант, 2007.- кітап
References:
1 Nazarbaev N.A. BolasaKKa bagdar: Ruhani jangyru. – Egemen Kazakstan, 3 sılde, 2017 j. - gazeta 2 Baitursynov A. Adebiet tanytKys. -Almaty: «Jazusy», 1989, -320 b.-kıtap
3 MuKanov S. HalyK murasy. – Almaty: Kazakstan, 1974, -236 b. – kıtap 4 Magauin M. Kobyz saryny. – Almaty: Atamura, 2006, - 264 b. - kıtap 5 Magauin M. Gasyrlar bederı. – Almaty: «Jazusy», 1991, - 432 b. - kıtap 6 Berdıbai R. JyrsylyK dAstur. – Almaty: Kazakstan, 1980, - 288b. - kıtap 7 Erımbet K. Ulagatty sozım urpaKKa. – Almaty: Marjan, 1995, -320 b. – kıtap 8 Erımbet K. Sygarmalary. – Astana: Foliant, 2007.- kıtap
МРНТИ 17.82 https://doi.org/10.51889/2021-1.1728-7804.38 Жетібай Р. Қ.1
1Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті, Алматы, Қазақстан
“КӚНЕ ЖҦРТ” ӘҢГІМЕСІНДЕГІ КЕЙІПКЕРДІҢ ДӘРМЕНСІЗДІК ЭСТЕТИКАСЫ Аңдатпа
Бҧл мақалада Жҧмекен Нҽжімеденовтың ―Кҿне жҧрт‖ ҽңгімесі жан-жақты талданады. Ҽңгімеге авторлық концепция тҧрғысынан, кҿркемдік қҧрылым тҧрғысынан талдаулар жасалады. Кҿркемдік детальдардадың орныды-орынсыз қолданысы қарастырыларды. Троп жҽне фигураның тҥрі айқындалады. Басты кейіпкерге психоаналитика жасалады.
Сонымен қатар қазіргі ҽдеби ҥдерістегі психоанализ кҿріністері сараланды. Мазмҧндық жҽне пішіндік тҧрғыдан талданып, кҿркемдік ҽлеміне шолу жасалады. Сюжеттік байланыстардың ҽлсіз тҧстары кҿрсетіледі.
Зигмунд Фрейдтің ―Тҥс кҿру‖ философиялық тҧғырнамасына сҥйене отырып кейіпкерге психоаналитика жасалады.
Мақаланың маңыздылығы ҿткен дҽуір прозасында талданбай кеткен Жҧмекен ҽңгімелерінің кҿркемдік қҧрылымын талдау болса. Ҿзектілігі сол кезеңдегі ҽңгімелерден артықшылығы мен кемшілігін салғастыра отырып, басты кейіпкердің жасалу тҽсілдерін айқындау. Кейіпкердің парадокске толы оқиғаларды психологиялық санаттан сана дуэліне шығуын, жан мен ақыл арпалысын екшелеп талдау арқылы дҽрменсіздік эстетикасының мҽнін ашу. Қоғамдық қҧбылыстағы санаға симайтын іс-ҽркет пен ғаділетсіздік шырмауында қалған кейіпкердің жан дегенде жалғыз жарынан кҿрген қиянатының басты кейіпкерді дҽрменсіздік эстетикасына жетелегенін кҿрсету.
Тҥйін сӛздер: психоанализ, ҽңгіме, эстетика, кейіпкер, психоаналитика, конденцасия, таным Zhetibay R.1
1 Kazakh National Pedagogical University named after Abai, Almaty, Kazakhstan
AESTHETIC IMPERMANENCE HERO STORY “КӚНЕ ЖҦРТ”
Abstract
This article analyzes in detail the story of Zhumeken Nazhimedenov ―Кҿне жҧрт‖. The analysis of the story is carried out from the point of view of the author's concept, from the point of view of the artistic structure. In artistic details-inappropriate use. The path and shape type are determined. A psychoanalyst is created for the main character.
We also analyzed the manifestations of psychoanalysis in the modern literary process. It is analyzed from a meaningful and formal point of view, and an overview of the artistic world is given. Weak points of plot connections are shown. On the basis of Sigmund Freud's philosophical platform "vision of color", a psychoanalyst of the hero is created.
The significance of the article lies in the analysis of the artistic structure of Zhumeken's stories, which were not analyzed in the prose of past eras. Defining ways to create the main character, comparing the advantages and disadvantages of stories from that period. To reveal the essence of the aesthetics of helplessness through a thorough analysis of the state of the soul and mind, the hero's exit from the psychological category into a duel of consciousness with paradoxical events. In a social phenomenon, an action that carries consciousness is a demonstration that the brutal treatment of the hero, who was left in the captivity of powerlessness, led the main character to the aesthetics of helplessness.
Keywords: psychoanalysis, history, aesthetics, the character, the psychoanalyst, condense, cognition
Жетибай Р. К.1
1 Казахский национальный педагогический университет имени Абая, Алматы, Казахстан
ЭСТЕТИЧЕСКАЯ НЕСОСТОЯТЕЛЬНОСТЬ ГЕРОЯ РАССКАЗА “КӚНЕ ЖҦРТ”
Аннотация
В этой статье подробно анализируется рассказ Жумекена Нажимеденова ―Кҿне жҧрт‖. Анализ рассказа проводится с точки зрения авторской концепции, с точки зрения художественной структуры. В художественных деталях-неуместное использование. Определяются тропы и типы фигур. К главному герою создается психоаналитика.
Также были исследованы проявления психоанализа в современном литературном процессе. Анализируется с содержательной и формальной точек зрения, дается обзор художественного мира. Показаны слабые места сюжетных связей. На основе философской платформы Зигмунда Фрейда ―видение цвета‖ создается психоаналитика героя.
Значимость статьи заключается в анализе художественной структуры рассказов Жумекена Нажимеденова, которые не были проанализированы в прозе прошлых эпох. Определение способов создания главного героя, сопоставляя достоинства и недостатки рассказов того периода. Раскрыть сущность эстетики беспомощности путем тщательного анализа состояния души и разума, выхода героя из психологической категории в дуэль сознания с парадоксальными событиями. В общественном явлении действие, несущее в себе сознательность, - это демонстрация того, что жестокое обращение героя, оставшегося в плену бессилия, привело главного героя к эстетике беспомощности.
Ключевые слова: психоанализ, история, эстетика, персонаж, психоаналитика, конденсия, познание Кіріспе. Қазақ ҽдебиетінде не тҥрлі жауһар ҽңгімелер болды десек артық айтқандық емес. Бірінен -бірі ҿтіп, кҿркемдік қҧрылымы жҽне мазмҧндық тереңдігі тҧрғысынан ҽдебиет айдынында сан жҥздеген ҽңгімелер болды. Ол шығармалар ҿз кезегінде ҽдеби оқырмандар жҽне сыншылар тарапынан талқыланып ҿз бағасын алды. Сондай кҿркемдік қуат пен пішіндік пайымды ҧштастыра ҿрнектеген ҽңгімелер ішінде оқырман қауымға танымал бола қоймаған Жҧмекен Нҽжімеденовтың ―Кҿне жҧрт‖ ҽңгімесі еді. Бҧл ҽңгіме кҿркемдік қуаты тҧрғысынан замандас шығармалардан кенде тҧрады деп те айта алмаймыз. Ҿзіндік оқиғасына қатынасты фигуралар мен торптардың тҥрлі тҽсілі қолданылған. Сюжеттік байланыстар мен формалық ізденістер де еміс – еміс кҿрініс табады. Ҽңгіменің жалғыз ҿзін талдау обектісі ретінде алумыздың атап кҿрсетер бірнеше себебі бар. Біріншіден, ҽңгіме мазмҧны ерекше бір жағдайға қҧрылғандығы, екіншіден, антиҧлттық танымның кҿрініс беруі, ҥшіншіден ҽңгіменің соңын уақыт аралығын сақтамай аяқтауы. Міне осы аталған негіздер жҽне тағы да басқа кҿркемдік жҽне танымдық детальдарды басты назарда ҧстай отырып ―Кҿне жҧрт‖ ҽңгімесін талдап, жан- жақты қырынан саралауды жҿн кҿрдік.
Әдістеме. Ҽңгіменің басты кейіпкері Қабеннің трагедиялық тағдыры жҽне сол тағдырға себеп болған ҿзінің ҿткенін шегініс жасай отырып, сюжеттік шиеленістегі психоаналитикалық бедерді дҽрменсіздік эстетикасымен байланыстыра қарастырамыз. Дҽрменсіздік эстетикасының анатомиялық жҽне рухани шарпысын салыстыра-салғастыра зерделейміз. Қабеннің ішкі жан дҥниесінің кҥйзеліс себептері теориялық таным тҧрғысынан талданады. Ҽдебиет теориясы (Джули Ривкин, Майкл Райн) еңбегінде қарастырылған қабылдау, психоанализ бен психология, эмоция, жануарлар, адамдар, орындар ҥлгісі негізінде сараланады.
Нәтиже мен талқы. Ҽңгіменің фабуласы Қабен деген кейіпкердің жарымен ҧрысып қалғанынан бастау алады. Сол жерде ерлі-зайыптылардың арасында кешірім есігі жабылады да, екеуі екі тарапқа кетеді. Содан Қабен ҿзінің кҿне жҧртына жол тартады. Жол ҥсітінде не тҥрлі ой келеді. Бала-шағасын ойлайды. Оған мейірленіп артқа қайтайын десе ҽйелінің жас жігітпен кҿңілдес болғаны есіне оралады. Сондай сезімдік парадокс кешкен Қабен анатомиялық тҧрғыдан емес, рухани тараптан мҥжіліп кетеді. Оқиға соңында уақыт аралығы берілмей, кҿне жҧртын іздеген ақсақалдың кетіп бара жатқаны беріледі. Осындай шағын фабулалық бірліктен дамыған сюжеттік қҧрылымға негізделген ―Кҿне жҧрт‖ ҽңгімесі терең мағыналылық жағынан талдауды қажет етеді. Сондықтан ―Аристотель, негізінен, ҽдебиеттің адамзат игілігіне қалай қызмет ететініне назар аударса, Платон ҽдебиет арқылы айтылатын ғаламдық шындықтарға мҽн берді. Екі ойшыл кҿрсетіп
берген форма мен мазмҧн, бейнелеу амалдары мен мағына сынды ҽдебиеттің егіз ҿлшемі ҽдеби теорияның тҥзілімін бҧрынғыдан гҿрі айқындай тҥсті‖ [4, 14] осы пікірді негізгі ҧстын етіп оған қосымша ретінде ―Дейтін себебіміз, Жҧмекен ҽңгімелерінде оқыс ойлар мен тығырыққа тірейтін тақырыптар, не жинақталмаған, не дараланбаған кейіпкерлер кездеседі. Мҧндай ерекшелікті ҿз кезеңімен жҽне қазіргі кезеңмен салыстара – салғастыра талдау қызықты ҽрі ҿзекті.‖ [7, 220] деген пікірді басшылыққа алып ―Кҿне жҧрттың‖ ҿн бойына ене кетеміз. Ҽйелі Қабенге ҧрысып жатқандағы кҿріністі ―Еріне осы сҽт оның бет-жҥзі де толып, тырсылдап кҿрінді. Қасірет пе, долылық па?‖ [1, 328] осылайша суреттейді. Мҧнда автор оқырманын екі ҧшты ойға қалдырып отыр. Кҿгеріп, сазарып тҧрған ҽйел еріне ашулы ма ҽлде ері мҧның алдында айыпты ма? Оқырманды қос сауалдың ортасына тастайды. Кейін, ―Қасірет пе, долылық па?‖ -деп, тағы толғанта жҿнелтеді. Осы бір алғашқы абзацтағы психологиялық ахуал ерлі-зайыпты арасындағы ең ҥлкен парадоксті сезім шарпысы. Автор бҧл мҽселені ҿте ҽдемі жеткізген. Қабеннің жары оған қарап тҧрғанда не тҥрлі кҥй кешіп синтементалды аспектінің астына бастырылып қалып отырса, Қабен де посттанымдық тенденциясының шегіне жеткендей-ақ.
―Не десем екен? Не демесем екен?‖ сҧрағы психоантонимдік хаусқа жетелейді. Оқырманның ҿзі кейіпкердің қайсысына болысарын білмей дал болады. Ақылды астан-кестен ететін сҿйлемдерден кейін Қабен кетуге бел байлайды. Енді кете берейін десе ―...қос табалдырық - қос бірдей айдаһар қҧсап кҿрінді‖ - деп автор кейіптеп жібереді. Психоаналитикалық тҧрғыдан қарар болсақ, ҿкісік, долылық, айдаһар сҿздерінің қолданысы автордың қос кейіпкердің ішкі жан сезімдерін Һабитустан тыс беріп отырғанын кҿруге болады. Қабеннің кҿзіне ҿзінің қанша жылдан бері отасқан жары дҥниедегі ең сҥйкімсіз жан ретінде кҿрінуі отбасылық ҿмірдегі ҥлкен жарылыстың суреті. Негізінен қазақ отбасы дҽстҥрінде ажырасу ҧғымы кеңінен таралмаған ҽм мансҧқталған іс ретінде танылады. Жҧмекеннің ҽңгімесінде кҿрініс тапқан ажырасу мҽселесі ҧлттық таным негіздеріне қайшы келіп тҧрғанын аңғару қиын емес. Отбасы арасында ҧрыс-керіс болады, сол суретті қаламгерлер қағаз бетіне тҥсіріп ҽйел бейнесін терең ашауға қолданады немесе еркектің отбасы алдындағы жҥгі ауыр екенін ҧғындыру мақсатында қолданады, бірақ ерлі-зайыптының ажырасып кетуіне дейін алып бармайтын. Бҧл тҧрғыдан алып қарағанда қалыпты, байыпты жолмен келе жатқан қазақ ҽдебиетіне Жҧмекен айрықша бір оқиға алып келді десек болады. Бҧл бҧрыс па дҧрыс па? Ҽрине егер осы ҽңгіме тҽуелсіздікке дейінгі кезеңде замандастары тҧрғысынан талданғанда 70 пайыз бҧрыс деген баға алар еді. Ҿйткені ол кезеңнің таным - тҥсінігі мҥлдем бҿлек болатын. Ал біз бҧл ҽңгімені қазіргі кезең уақыт ҿлшеміне салып талқы жасаймыз. Осы тҧрғыдан алғанда Жҧмекеннің Қабені экзистенциализм вакумында қалған дҽрменсіздік эстетикасын бастан кешіруші образ.
Автор вакумда қалған Қабенді синтаксистік паралелизм арқылы ―Жігіт бҥгінгі ошағын тастап, ескі жҧртына ораларда сенгені – отбасы кҿңілінен гҿрі туған топырақтың осы мінезі екенін нақ қазір тҥйсінгендей болды‖ [1, 328] осылай суреттейді. Туған жер мен отбасы ҧғымдарын яғни екі қасиетті ҧғымды қатар қойып, психопаракдокстік тҽсіл пайдаланады. Осы тҽсіл арқылы адам баласының екі қасиет арасында қалғанда бастан кешіріп, кҿңілден ҿткізетін кҥй жапасырын жеткізеді. Автордың ойнақы паралелдік парадоксі оқырманды да дел-сал кҥйге салады. Ҽңгіменің басынан бастап аңтарыста қалған оқырман енді оқиғаға ене бастағанда оны қайта сыртқа теуіп ―Бҧл қалай болғаны?...‖ деген сауалды ҿз-ҿзіне қойдырып, ақыл-есінің астан-кестеңін шығарып, интерпретациясын сілкіндіріп жібереді. Осы тҧста кейіпкердің дҽрменсіздік эстетикасын оқырманына да ҿткізіп жіберіп шебер қиыстыра берген. Бҧл жайында ҽдебиет теориясы антологиясында
―эстетика кейбір тҧрапаттардың басқа тҧрпаттар сезіміне қалай ҽсер ететінін зерттейді‖ [5, 312] деген анықтама берілген. Теориялық анықтама тҧрғысынан қарастырар болсақ, Қабеннің алғашқы іс -ҽрекеттері арқылы автор эстетиканың мҽнін аша бастады. Образын алғашқы абзацтармен-ақ тас-талқанын шығарып, оқырманын да бір сілкіп алды. Біз ҽлі мазмҧн мен пішін тҧрғысынан талдауға жеткеніміз жоқ. Соның ҿзінде кейіпкердің алғашқы оқиғалары біраз сҿзге талғажау болып отыр.
Кейіпкердің кҿне жҧртты аңсауына тҥрткі болардай етіп Қҧлатҿлген, Ашақ, Жайықбай, Шеген сынды ономастикалық атауларды қолданып, кҿркемдік деңгейдегі ―жібектей, шарбы майдай, қара тоқымдай‖
теңеулерін пайдаланады. ―Ҧят, ҿкініш, қайғы, аңсау – бҽрі бір-ақ тҥйіншек боп кҿкірегінен лықсып шығып, тамағына тоқтады.‖ [1, 329] осындай литоталық тҽсілмен берілген сҿйлемге психоанализді шебер кіріктірген.
Қабеннің ҿңменінен ҿтіп ҿзегін қақ айырған айрылық, автор тарапынан жан-дҥние тебернісін суреттеудің мҽтіндік емес сҿйлемдік стилін танытып отыр. Қабеннің ҿзегінде ҿрттей шарпып жатқан недей жағдай еді? Нені аңсап отыр? Не нҽрсеге ҿкінеді? Оқырман жоғарыда берілген сҿйлемнен соң осындай сауалдармен шарпысады.
Қабенмен бірге жан тебренісіне тҥседі.
Автор кҥйзеліс динамикасын ҽбден жеріне жеткізіп болған соң тақырыпты ашу мақсатында кері шегініске жҥгінеді. ―Ал... ол кҥндер жас, бақытты еді. Бірден-ақ қыздың қылығын тапты. Оның ҽр қимыл, қозғалысы тек ҿзіне, Қабенге арналған сияқтанды.‖[1,330] Екі жастың махаббат бағында кездесіп, ҿмірдің ең қызық шақтарын сҥргені баяндалады. ―Қыз кҥнінде бҽрі жақсы...‖ деген мақалдың кебін осында келтіреді. Келіншегінің мақтауын одан ҽрі келістіріп ―қҧлын мҥшелі, жабайы сҧлу‖ эпиттеттерін тиімді қолданады. Бҧл эпиттеттер
―ауыз ҽдебиетінде ―аршын тҿс, алма мойын т.б‖ тҧрақты эпиттеттерге‖ [2, 118] ҧқсас болып келеді. Мҧндай эпиттеттерді ―белгілі бір ҽдістің (романтизм немесе реализм) эстетикалық концепциясына сай келетін‖ [2, 118]
эпитеттер қатарына қосуға болады. Қабеннің фантазиясын дамытып ―Былайғы ҽйелге бітсе бадырая қалатын мін оның бойына ажар ҽкелді...‖ келіншектің суретін жоғары деңгейге кҿтереді. Образды ашу жолында автордың ҥлкен ізденіс жасағанын осы тҧстардан кҿре аламыз. Себебі белгілі ғалым З. Қабдолов ―Демек, ҽдебиеттің предметі - адам дегенде, ҽңгіме дайын ҽдеби қаһарман жҿнінде ғана емес, қаламгердің сол
қаһарманды жасау ҥстіндегі барлық творчестволық ҽркетінің ой-қыры, қия-қалтарысы туралы болуға тиіс‖ [3, 79] – деп пайымдама береді. Осы тҧрғыдан алып қарағанда Қабеннің бейнесін жан-жақты ашуда жҽне келіншегінің бейнесін бірде долы, бірде айдаһар етіп, енді оның қыз кҥніндегі хас сҧлу, ҿте ибалы бейнесін тҥрлендіріп беру сан қырлы ізденістің зор нҽтижесі іспетті. Кеңінен тоқаталар болсақ ҽңгіменің басындағы келіншек пен сюжеттік кері шегіністегі келіншек мҥлдем басқа. Тіпті олардың арасында ешқандай ҧқсастық жоқтай. Бҧлайша нақты образ жасау эссенциалимз тҧрғысынан қарастырылғанын кҿруге болады. Кҿркемдік детальдарды ―Бҧл ретте, деталь кейде авторлық баяндаудың суретке айналған тҥйіні секілденіп кетеді‖ [3, 88]
дегені секілді авторлық баяндауда шебер ҥйлестіре білген.
Ымдасып-жымдасқан кейіпкеріміздің махаббат айдынындағы қызықты кҥндері біртіндеп артта қала береді. Су жаңа жарының да қызығы тҽмҽмдалып ҿзгелердің етегіне еліре бастайды. Бір рет емес, екі рет емес бақандай он жыл сол қызықты қуып жағалайды. Етек жағалап жҥрген Қабен бір кҥні ―Қҧдық пен ҥй аралығындағы қияқты сайда келіншегінің ҽлдекімді аттандырып тҧрғанын кҿре сала... тартқан беті.‖ [1, 331]
осындай сҧмдыққа тап болады. Оқырман осыдан кейін кілт тоқтап пауза жасайды. Автордың да бҧл мҽселені ҽңгіменің қақ ортасына кірістіргендегі мақсаты да сол еді. ―Қабеннің ҿзі екен ғой кінҽлі. Келіншегі опасыз екен ғой. Екеуіде тең бҥлінді, енді тең болды.‖ осындай ҽртҥрлі ой қаптайды оқырманын. Ҽңгіме басталғандағы
―кет‖ деген сҿздермен дҽрменсіздік кҥй кешкен Қабеннің кҥй – жайы енді ҧғынықты болды. Ҿртеп жіберейін десе ҿзінің он жыл етек жағалағаны бар. Оны автор ―Иҽ иҽ, ҿмір солай, бір ҽйелге ҿзі берген қорлықты екінші ҽйелдің қолынан қайтып алды. Дҥние кезек, ақымақ.‖ [1, 333] осылайша келтіреді. Ал енді ҿзектен теппейін десе ―Жақын адамы дҽл мҧндай жауыздыққа барады деп ойламағанды‖ [1, 333].
Осы бір тҧста мазмҧнға тоқтала кетсек орынды болады. Ең алдымен тақырып тҧрғысынан келер болсақ
―жазушының шындық болмыстан таңдап, талғап алып, ҿзінің кҿркем шығармасына негіз, арқау еткен ҿмір қҧбылыстарының тобын тақырып дер едік.‖ [3, 149] осы пікірді басшылыққа алсақ, ―Кҿне жҧрт‖ ҽңгімесінің тақырыбын ―Отбасы қҧндылығы‖ дейміз. Ал отбасы қҧндылығы ҿте терең ҧғым. Қасиетті тақырып. Отбасы қҧндылығы қазақ ҧлтында ең бірінші мҽселе ретінде қаралады. Оның дҽлелін қазақтың ҿмірінен жар-жар, сыңсу аушадияр, беташар, неке қияр сынды дҽстҥрлерден кҿрумізге болады. Біздің кейіпкеріміз Қабен де ата дҽстҥрдің ізімен отбасы қҧрды. Отбасы қҧру кезеңде ҽр дҽстҥрдің ҿзіндік мазмҧны бар емес пе? Мҽселен, беташардың ҿзінде небір ҿсиет, небір тҥрлі даналық айтылады. Оның барлығы бос емес қой. Беташардың мҽн- маңызы жҿнінде А. Байтҧрсынов: ―... Беташар ҿлеңінің не мақсаттан туып, не ҥшін айтылатынын тексерсең, мҧнда ҥлкен мағына бар екенін айыру қиын емес. Беташар – беті ашылған жастың бетін ашып, ҿмір таныту, ҽрбір елдің ҿзі қолдаған жол-жобасын тҥсіндіру. Тҽжірибесіз жас ҽйел жаңа ҿмірге кіріп, жаңа қауымның ортасына келгенде, сол қауымның қадірлі, қҧрметті ҥлкендерін тануға керек. Солардың ҽрқайсысының орнын білу керек. Жаңа қауымның қадірлейтіні кім, ҧлық тҧтып сыйлайтыны кім, жаста еркелетіп аялайтыны кім, жас келіннің бҧларды топ алдында танып, біліп алуы қажет. Ҥлкендердің алдында келіннің тҽжім қылуы – сол жаңа шарттарға кҿндім, қабыл алдым дегенінің белгісі.
Екінші ҥлкен мағына: беташарда қазақ елінінің жаңа тҥскен келінді келешекте ана болуға, қадірлі келін, ҥлгілі жеңге болуға ҥйретеді. Бҧл ҿлеңнен қазақ жҧртының ҽйелге жалпы кҿзқарасы білінеді. Ҽйел – ҥй ішінің, ауылдың ағайын ортасының ҧйытқысы. Солардың жарастығы, гҥлі, берекесі. Кҥйеуі – сҥйеніші, тірегі. Дос туып, туысқан қҧрып беретін кҿмекшісі, досы.‖ [7, 187-188] – дейді. Шындығында беташардың мҽні де мағынасы да келінге ҥгіт-насихат айту. Оны тезге салып тҽрбиелеудің алғашқы жамағаттық ҽдісі. Қабеннің жарының басынан да бҧл ҿтті емес пе? Сонда насихат қайда кетті? Бҧл насихат тек келінге айтылды деп ҧғыну ҽбестік болар. Қабенге де айтылған насихат еді. Қабен қайда қарап отыр? Ҥлкендерден кҿрген ізетті жолы қайда мҧның? Екеуіне де отбасы деген жҽй ғана сҿз болғаны ма? Ҽлде ата дҽстҥрді оп-оңай аттап кете бермек пе? Автор отбасы тақырыбына бармас бҧрын жан-жақты зерделеген. Сол себепті де қос кейіпкерді дҽрменсіздік эстетикасы тҧрғысынан суреттеп отыр. Екеуі де бҽрін ҿзгертіп, кешірім жасап, отбасын сақтап қалу ҥшін мейрім есіктерін ашуға болар еді. Дегенмен, екеуі де дҽрменсіз қҧндылық алдында дҽрменсіз, отбасы алдында дҽрменсіз, бала-шаға алдында дҽрменнсіз ең сорақысы тҽкҽппарлық бҧғауының алдында дҽрменсіз. Автордың тақырыпты ҽңгіменің бел ортасына қарай ашуы, образдардың саналы ҽм бейсаналы іс -ҽрекеттерін бейреалистік формаға тҥсіріп эпигенетикалық ҽдісті тиімді қолдануында.
Идеясына тоқаталар сҽтте З. Қабдоловтың ―идея – жазушының сол ҿзі суреттеп отырған ҿмір қҧбылысы туралы айтқысы келген ойы, сол ҿмір қҧбылысына берген бағасы дер едік‖ [3, 150] – деген пікірін есермей кету ҽбестік болар. Жҧмекен Кҿне жҧртында отбасы қҧныдылығын тақырып етіп алды десек идеясы да мҧнан алшақ кете қоймасы анық. Себебі ―идясыз тақырып, тақырыпсыз идея болуы мҥмкін емес‖ [3, 150]. Кҿне жҧрттың идеясы - отбасын сақтау, ерлі-зайыпты арасында тҽкҽппарлық бҧғауының болмауы, мейірім есіктерінің ҽрқашан бір-біріне ашық болуы жҽне ақ тҿсекке қиянат жасамау. Ҽңгіменің негізгі идея бірлігі осылардан тҧрады. Жазушы ерлі-зайыпты арасындағы ҧзаққа созылған бір-біріне кҿңіл бҿлмеу, тҿсектен тартыну, ақ тҿсекке қиянат жасау сынды мҽселелерді бір ғана оқиғамен кҿрсетеді. Осы арада оқырманнан сауал туындайды.
Не істемек керек? Неге қиянат жасалды? Қабен неге ҿйтті? Жары неге ҿйтті? Тентекті тезге салуға болар еді ғой? Қабеннің ҿзі де бҽрін тҥсініп еді ғой? Иҽ, расында, Қабен ҿз қатесін тҥсінген еді. Бірақ тым кеш болған- тын. Бҧл жерде мҽселе екеуінің жасаған қателігінде емес. Екі кейіпкердің де сыңаржақ ойлармен шырмалып экзистенция вакумында қалып кеткендігінде. Сол вакумда эгоның ҿсіп дамуы Қабеннің келіншегінен кҿрініс табады. ―Ол істеп жҥр, мен неге істей алмаймын?!‖ - деген ой эгоның қуаттануына алып келеді.
Бҧл арада тек екі кейіпкердің анаусы дҧрыс мҧнысы қате деуден ҽрине аулақпыз тек идеяға барар жолда жазушының нарратив теориясындағы функцияны қолдануы З. Қабдоловтың ―сол ҿмір қҧбылысына берген бағасы дер едік‖ [3, 150] сҿзін қуаттай тҥсетінін нақтылағымыз келеді.
Ҽңгіменің идясын дҽстҥрлі-танымдық жақтан талқылайтын болсақ, қайтадан некеқияр дҽстҥрі тілге тиек болады. Олай болу себебі Қабен мен оның жары ақ адал некені бҧзып отыр емес пе? Иҽ, солай. Неке қастерлі ҧғым емес пе? Қазақ даласында неке жаңғырту болғанымен, неке бҧзу деген салт барма еді? Мҧның бҽрін қоя тҧралық неке қиғанда молданың оқитын дҧғасын қарап кҿрейікші: ―Аллаһым! Бҧл некені мҥбҽрҽк ет!
Араларына жақындық, татулық, махаббат жҽне некелеріне беріктік нҽсіп ет, бҧларды жеккҿрушіліктен, сыйыспаушылықтан жҽне ажырасудан қорға! Аллаһым! Адам алейһиссалам мен Хаууа анамыз, Мҧхаммед алейһиссалам мен Хадижа-и кубра жҽне мҥминдердің анасы Айша анамыз, Хазреті Ҽли мен хазреті Фатима-туз Зҽһра анамыз арасында бар болған жақындықты бҧларға да нҽсіп ет! Бҧларға салих бала-шаға, ҧзақ ҿмір жҽне мол ризық ихсан ет! Амин. Ей Раббымыз! Жҧбайларымыз бен бала-шағамызды бізге қҧтты ете гҿр жҽне бізді Аллаһқа қарсы келуден сақтанғандарға жол кҿрсетуші ет! Ей Раббымыз, бізге дҥние мен ахиретте жақсылық, ҽсемдік бер. Бізді Жаһаннам азабынан қорға! Қҧдірет пен қҧрмет иесі болған сенің Раббың олар айтқан қате сҿздерден пҽк. Бҥкіл пайғамбарларға сҽлем болсын. Ҽлемдердің Раббы болған Аллаһқа хамд болсын.‖ [8].
Дҧғада айтылған беріктік, татулық қайда? Қабен де жары да бҧл қасетті ҧмытқаны ма жерге таптағаны ма?
Жазушы осы діни-танымдық тҧрғыдан алып қарағанда екеуін де жақтап отырған жоқ керісінше екеуінің ҽрекеті дҧрыс емес екенідігін астыртын ҧғындырып отыр. Қанша жерден ашу ыза туындап отырса да онысын шығармаға қосып кҥстаналап жатқан жоқ. Авторлық концепцияны тиімді тҧшымдаған.
Тақырып пен идия мҽселесін қортындылай келе ―Кҿне жҧрт‖ ҽңгімесі отбасылық қҧндылық тақырыбын қаузап, шаңырақ тҧтастығының маңызды екенін жіті жеткізіп отыр.
Енді ҽңгімені Зигмунд Фрейдің енгізген психоанализ ілімі негізінде талқыға саламыз. Талқыны бастамас бҧрын психоанализдің мҽнін ашып кетелік. ―Фрейдтің айтуынша, ―Мен‖ - ақылдың бір бҿлігі ғана. Біз тҥс кҿру сияқты қҧбылыстарға назар аударсақ, онда санадан бҿлек, ―Мен‖ ҧғымынан тысқары, бірақ саналы пайымдауда болып жатқан процесті қалыптастыруда маңызды рҿл атқаратын тағы бір ҿлшем бар екенін тҥсінеміз‖ [4, 125] – дейді. Қабеннің ―мені‖ еркектік мен дер болсақ, жарының ―мені‖ ҽйелдік психологияның жемісі. Олардың айыбы эгоның қорғаныс қҧралдары интеллектуландыру, проекцияалау, рационалдауды жадтан тыс қалдыруында. Мҽселен, интеллектуаландыру кезінде кейіпкер қысымға ҧшырауы ықтимал сезімінен бас тартады да, зейінін сезімге емес, зерделеу процесін іске қосатын ақыл-ой бҿлігіне қозғау салатын нҽрсеге аударылар еді. Ал проекциялауда ҿзіне оғаш кҿрінген сезімді ҿзгеге телімейтін-ді. Қабен мен жары осындай сҽтте психологиялық дағдарысқа ҧшырап, ат кекілін кесісіп, оқырманға психоаналитика жасауға мҥмкіндік туғызады. Бҧл да бір автор оқырман кейіпкер ҥштігінің субективтілік қатынасының кҿрінісі.
Ҽңгімеде кездесетін психоаналитикалық деталь ―тҥс кҿру‖. Тҥс кҿру кездесетін ҽңгімелер, хикаяттар, романдар бар. Біз мҧны Жҧмекендегі жаңалық деп кҿрсеткелі отырғанымыз жоқ. Ғалым Зигмунд Фрейдттің
―тҥс жору‖ еңбегінде кҿрсетілген сҥрлеудің ізімен талқыға салғалы отырмыз. Қабен жҧртын іздеп келе жатқанда бір жерге жантайып жатып, кҿз шырымын алуды ҧйғарады. Сол сҽтте ол тҥс кҿрді. Тҥсінде жары, балаларын кҿреді. Оған қоса дарияны, сол дария жарының, бала-шағасының кҿз жасы екенін аңғарады.
Осындай шағын тҥс деталы беріледі. Детальды қарастырмас бҧрын ―Тҥс ойлар мен тҥс-мазмҧн біз ҥшін бірдей субьектив мҽселенің екі тілдегі қос нҧсқасы сияқты кҿрінеді. Басқаша айтсақ, тҥс-мазмҧн тҥс ойларды жеткізудің басқа бір жолы секілді.‖ [6, 193] - деген пікірді басшылыққа аламыз. Автор ерлі-зайыптылардың жҧптасқан тағдыры екіге айырылғаннан кейінгі тағдырды белгілі бір оқиға немесе сюжетпен бермей, Қабеннің тҥсі арқылы беруін ҥш кҿзқарас тҧрғысынан қарастыруға болады. Бірінші, екі кейіпкермен басталған ҽңгімені екеуімен ғана аяқтау болса, екінші, бала-шағаны азапқа қимады, ҥшінші автор ҿмірінде ажырасқандардың ажырасудан кейінгі қиын тағдырын ҿз кҿзімен кҿрмеген. Осындағы ҥшінші кҿзқарас тҧрғысынан берілген анықтама дҿп келетін секілді. Егер автор ажырасудан кейінгі жандардың жай-кҥйін кҿрсе сезінер еді. Сезінген дҥниесін қағаз бетіне тҥсірер еді.
Тҥстегі бірді-екілі бҿлшектерге тоқтала кетелік: ―Жаңағы жарты қазанмен кҿсіп қалып еді, ілінген су емес, кілең уақ жылан, кҥн сҽулесінде жалт-жҧлт ойнайды, жҥз бҧралып билейді. Лақтырып жіберіп, артынан қараса... ҿзінің ҥш баласы, ҽйелі – бҽрі жарты шҽугімге мінгесіп ап, батып-шығып жҥр.‖ [1, 335]. Тҥсте тілге тиек болған жылан, су, дария детальдары оқыс ойларды тудырады. Тҥстің негізгі элементі – бала-шаға мен ҽйелі. Ол, сірҽ тҥс кҿргеннен бҧрынғы ҽсерлерден туған. Дария – бал-шағасының кҿз жазы ретінде беріліп отыр. Осы жерден автордың тереңдігі байқалады. Тілімізде ―Кҿз жасы дария/кҿл болады‖ деген сҿз орамы бар.
Осы орамды ҽңгімеге кҿркемдікпен қиюластырған. Оған қоса дария ҧғымы кҿптік мағынасында да қолданылады. Осы жағынан да автор бала-шаға мен жарының кҿз жасын басқа сҿзбен суреттеудің орнына ек қоянды бір оқпен атқаны кҿрініп тҧр. Ал судың қолданысы да тілдік оралымнан алшақ кетпейді. ―Малмандай су болды, жаңбыр жаумай су болып жҥр‖ сынды сҿз орамдары тілдік қолданыста жиі кездеседі. Ҽрине бҧл сҿздер жҿнді-жҿнсіз сілтеп қолданылудан аулақ. Ҿзіндік ішкі семасиология бірлігін сақтаған кҥйде қолданысқа енеді. Ҽңгімеге су деталының кіргізілуін екі нҧсқада қарастыруға болады. Бірінші, судың не нҽрсені болсын тазартатындығы. Яғни, Қабеннің жҥрегінде қалған дақты, жарының кҿңілінде қалған сызды кетіру керек пе еді деген мақсатта қолданған болу мҥмкін. Екінші, барлығы су болып ағым қҧрдымға кетті деген мағынада. Жылан не ҥшін? Заңды сауал туындайды. Иҽ жылан не ҥшін? Тілімен шаққан жары ма? Қабенді сан айналдырған
бҧрымдылар ма? Уыты қатты тағдыр ма? Ирелеңдеп ішке сыймаған нҽпсі ме? Бҽрі бар. Қабеннің шақуатын оятқан етектілер, соған қарай жетелеген нҽпсі, нҽпсінің есесінің ҿте ҥлкен ауыр сҿз болып жарының ауызнан шығуы, қу пҽпсінің ҽйеліне де кіріп, бҧзылған тағдыр. Барлығын бір детальмен жымдастыра білген. Барлығы жиылып отбасы қҧндылығын ҧмыттырып, қасиетті бойларынан сурып, азғындық аралына сапар шеккізген.
Тҥстің жалғасында ―Енді бір қараса: бала-шағасының мінгескені – манағы машина, дҽл сол, машинаның тҧла бойы тола бҧранда, сым-сыпатта. Ҽйелі алға, тҧмсыққа мінген, сық-сық кҥледі. Кішкене балалары шырқырап жылайды...‖ [1, 335] - деп суреттеледі. Ҧрпақ дегенде кімде-кімнің ет жҥрегі елжіремес пе? Қабенде оны ойламады деу айып болар. Ал, ҽйелінің кҥлгені нес? Ол ана емес пе? Автор осы бейнелеу арқылы оны аналық мейірімнен жҧрдай етті емес пе? Қабен ҧрпағын ойлап қан жылайды. Жаттың қолында қалайша оңсын?
Бҧл жерде психоаналитикадағы конденсация қызметі айқын кҿрініс береді. Ҥлкен масштабтағы тҥстің қызметі.
Бҧл қызмет жайында ҽдебиет теориясында ―Негізінен, тҥс-ойлар бҥтін материал ретінде қабылданады‖ - деп тҽпсірленеді. Осы тҧрғыдан қарағанда Қабен тҥс кҿру процесінде эгосын жеңіп, экзистенциялизм вакумын жарып ҿтті. Автор осы арқылы конденсация қызметін тиімді пайдаланды.
Енді аз-кем сҿз сюжет туралы. Кҿне жҧртта сюжет шегінсіке қҧрылған. Сюжет мінсіз деп айтудан аулақпыз. Ҿз тарапымыздан мынадай дҥниелерге тоқталғымыз келеді. Ерлі -зайыптылар ҧрысқан кезде сол елдің ақсақалы немесе аға-бауыр туысы (екі жақтың да) бір сюжет ретінде кірстірілмеген. Бҧл сюжет кірістіліргенде тартыс шынайы ҽм ҽсерлі болар еді. Ҽңгімедегі тартыс тҧздығы кем секілді. Осы сюжет арқылы қос кейіпкердің бейнесін тағы да тереңінен ашуға мҥмкіндік туатын еді. Бҧл арада авторлық идея басым болып, обьективтік идея тасада қалып қойған сыңайлы. Ситуация тартысқа мҥмкіндік туғызып отырғанымен оқырман кҥткен тартыс ҽңгімеде қылаң бермейді. Ал сюжетке қажетті психологилық мотивировка толықтай жеткілікті.
Осы тҧрғыдан қарағанда сюжеттегі тартыстың шиеленісі кемдеу кҿрінді.
Қорытынды. Жазушы қаузап отырған тақырып пен идея ҿз кезеңінде алдыңғы қатарлы тақырыптардың бірі еді. Ал қазіргі зааман тҧрығысынан алып қарар болсақ, ҿте ҿзекті тақырып. Отбасы қҧныдылығы - Қазақ қоғамы ҥшін мҽңгілік қасиетті тақырып. Ҽңгімедегі ерлі-зайыптылардың ажырасуы ҥлкен қасірет. Осы қасіретті автор жеріне жеткізбесе де шама-шарқының келгенінше жеткізе алған. Ал бҥгінгі замана ҿлшеміне салсақ ең ауыр жҽне ең ҿткір мҽселе. К. Паустовский ―кез келген тақырыпты бҥгінгі кҥндікі етуге болады, тек жазушының ҿзі ҿз ғасырының биігінде болу‖ [9, 57] қажет екенін айқын кҿрсеткен. Ҽңгімеден тағы бір байқайтынымыз авторлық тенденцияның қуаты. Шындықты суреттеудегі қаламгерлік қҧштарлық пен қоғамдық кҿзқарасының ой ҿзегі мығым принцип ретінде кҿрніс табады. Ол кезеңде кҿп болмаған шығар қазіргі кезеңде ажырасу мҽселесі белең алып отыр. Фактчек (factcheck.kz) порталының мҽліметінше Қазақстанда кҥніне 150 жҧп, сағатына 6 жҧп ажырасып отырады екен. Бҧл статистика қаншалықты рас екенін білмеймін. Бір білетінім таныс-тамырлардың ажырасып жатқандығы кҿз алдымызда болып жатқан дҥние. Бҧл не? Қоғамның азғындауы ма? Ҽлде ҽлеуметтік жетіспеушілік пе? Ҽлде қулық па? Қулық дейтін себебіміз Tengrinews.kz сайтында 2020 жылдың 29-ы маусымында ―Ажырасқан отбасылардың кҿбеюі ел ҥшін ҥлкен проблема болып отыр. 2017 жылы 55 мың факт, я болмаса жалпы тіркелген некенің 39 пайызы болса, 2019 жылы 60 мыңға жуық ажырасу, я болмаса 43 пайыз болды. Бҧл мҽселеде бір фактіні атап ҿткім келеді. Ажырасудың осынша кҿп болуына атаулы ҽлеуметтік кҿмекті енгізу де ықпал етті. Адамдар материалдық кҿмек ҥшін жаппай қағаз жҥзінде, ҿтірік ажырасқан. Қазір қоғамда болып жатқан кез келген ҿзгерістер отбасыларға кері ҽсер ҽсер етуі мҥмкін‖ [10 ]–
деген мҽлімет келтіріледі. Ал, біздің кейіпкерлерміз моралдық азғындауға тҥскен. Бірі етек жағаласа екіншісі еркек жағалады. Соның салдарынан бір отбасы быт-шыт болды. Осы тҧста дҽрменсіздік эстетикасы орын алды.
Сондықтан ―Кҿне жҧрт‖ ҽңгімесін психоанаклитикалық қырынан талдау жҥргізе отырып кейіпкердің дҽрменсіздік эстетикасын барынша ашуға тырыстық. Жалпы Қабен де оның жары да ҧлттық жауапкершілік алдында, бала-шағасының алдында, туған-туыс алдында дҽрменсіз болды. Бҧл дҽрменсіздік Қҧдайдың қылғаны емес, тҽкҽппарлық қамтынан шыға алмағандық еді. Ҽңгіменің соңында ―...ескі жҧртын кҿзі жҧмылғанша іздеуге бел байлап еді. Кім біледі, бҽлкім, табар да?!‖ [1, 336] - деген сҿйлем беріледі. Неге кҿне жҧртты іздейді? Неге болашаққа қарай қадам баспайды? Ҿйткені Қабен ҿз болашағына, бала-шағасының болашағына ҿз қолымен балта шапты. Тайраңдады, сайрандады, ойланбады. Қу нҽпсіні қуды - жете алмады. ―Қас қылғанға қас қылам‖
деп жары да қия басты. Ол да омақасып тҥсті. Бала – шағаның жазығы не еді? Неге екеуінің біреуі ойламады?
Жыландай ирелеңдеген қу пҽпсі ойлатсын ба? Ҽрине, ойлаптайды, ойнатады. Азғындыққа ҧшыратады. Екі кейіпкердің ҧқсас кҥнҽсін азғындық деп бағалауға тура келеді. Себебі ҽдебиет теориясында адам дҽрменсіздігінің эстетикасын айта келіп ―Азғындаған ҿнер‖ кҿрмесіндегі: ―Сіздер, айналамыздан жаппай ессіздікке берілген, ҽдепсіздікке ҧрынған, тҥкке жарамайтын ҽрі сіңірі шыға азып-тозған қҧбыжық ҧрпақты кҿресіздер...‖ [5, 332] – деген сҿзді келтіреді. Осы тҧрғыдан алып қарағанда ―Кҿне жҧрт‖ ҿткеннің де бҥгіннің де ҿзекті мҽселесін қозғаған, азғыныдықтың соңы қасірет екенін насихаттаған, кҿркемдік деңгейі келісті, мазмҧны жетік ҽңгіме.
Пайдаланы лған әде бие тте р тізімі :
1 Жұмекен Нәжімеженов. Толық шығармалар жинағы. 6 – том. Алматы: ―Қазығұрт‖ баспасы, 2012.
488 б.
2 Жанұзақова Қ.Т. Әдебиеттануға кіріспе. – Алматы: ―Мерей‖ баспасы, 2015. – 276 б 3 З. Қабдолов. Сӛз ӛнері. – Алматы: ―Қазақ университеті‖ 1992. – 352 бет.
4 Райан Майкл ―Әдебиет теориясы: Кіріспе‖ - Алматы: ―Ұлттық аударма бюросы‖ қоғамдық қоры, 2019. – 292 б.
5 Әдебиет теориясы: Антология. 4-том/Джули Риквин мен Майкл Райанның редакциясымен. – Алматы:
―Ұлттық аударма бюросы‖ қоғамдық қоры, 2019. – 452 б.
6 Әдебиет теориясы: Антология. 2-том/Джули Риквин мен Майкл Райанның редакциясымен. – Алматы:
―Ұлттық аударма бюросы‖ қоғамдық қоры, 2019. – 372 б.
7 Жетібай Р.Қ. «Ж. Нәжімеденовтың ―Азамат ауылы‖ және ―Әйелдер‖ әңгімесіндегі әйел бейнесі. - ХАБАРШЫ ―Филология ғылымдары‖ сериясы, №4(74), 2020
8 А. Байтұрсынов. Шығармалары. – Алматы, 1989. – 448 б 9 https://www.islamdini.kz/articles/904-
10 Жанұзақова Қ.Т. Әдебиеттануға кіріспе. – Алматы: ―Мерей‖ баспасы, 2015 – 276 б.
11 Толеуова Р. 29 июня 2020 https://tengrinews.kz/Kazakhstan_news/ataulyi-aleumettk-komek-alu-ushn- ajyiraskandar-sanyi-arttyi-406697/
References:
1 Jumeken NAjımejenov. TolyK sygarmalar jinagy. 6 – tom. Almaty: ―Kazygurt‖ baspasy, 2012. 488 b.
2 JanuzaKova K.T. Adebiettanuga kırıspe. – Almaty: ―Merei‖ baspasy, 2015. – 276 b.
3 Z. Kabdolov. Soz onerı. – Almaty: ―Kazak universitetı‖ 1992. – 352 bet.
4 Raian Maikl ―Adebiet teoriasy: Kırıspe‖ - Almaty: ―UlttyK audarma burosy‖ KogamdyK Kory, 2019. – 292 b.
5 Adebiet teoriasy: Antologia. 4-tom/Juli Rikvin men Maikl Raiannyn redaksiasymen. – Almaty: ―UlttyK audarma burosy‖ KogamdyK Kory, 2019. – 452 b.
6 Adebiet teoriasy: Antologia. 2-tom/Juli Rikvin men Maikl Raiannyn redaksiasymen. – Almaty: ―UlttyK audarma burosy‖ KogamdyK Kory, 2019. – 372 b.
7 Jetıbai R.K. «J. NAjımedenovtyn ―Azamat auyly‖ jAne ―Aielder‖ Angımesındegı Aiel beinesı. - HABARSY
―Filologia gylymdary‖ seriasy, №4(74), 2020
8 A. Baitursynov. Sygarmalary. – Almaty, 1989. – 448 b.
9 https://www.islamdini.kz/articles/904
10 JanuzaKova K.T. Adebiettanuga kırıspe. – Almaty: ―Merei‖ baspasy, 2015 – 276 b.
11 Toleuova R. 29 iunA 2020 https://tengrinews.kz/Kazakhstan_news/ataulyi-aleumettk-komek-alu-ushn- ajyiraskandar-sanyi-arttyi-406697/
МРНТИ 17.82.09 https://doi.org/10.51889/2021-1.1728-7804.39 Зайкенова Р.,1 Сағымбекова Ф.2
1,2Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университеті, Алматы, Қазақстан
“АБАЙ ЖОЛЫ” РОМАН-ЭПОПЕЯСЫНДАҒЫ КӚРКЕМ КОНЦЕПТ Аңдатпа
Абайдың 50 жылғы саналы ғҧмыр жолын танытатын ―Абай жолы‖ романында ҧлттық идея мен ҧлттық мҥддені, ҧлттық талғам-тҥсінік пен ҧлттық психологияны тереңнен тартып, ҿмір шындығы мен кҿркем шындық тиянақты тҧжырым табады. Осы арқылы шығармада Хакім Абайдың кесек тҧлғасы сомдалады. Кҿркем концепт ҧлттық болмыстың ҿзіндік ерекшелігімен айқындалады. М.Ҽуезов қолданған ҽдеби сҿз қолданысы халқымыздың бай тілдік қазынасын кҿрсетеді. ―Абай жолы‖ роман-эпопеясынан қазақ халқының кҥнелту салты мен ҽдет-дағдысына қатысты концептілердің барлық тҥрін кездестіруге болады. Мысалы, некеқияр, ҧрын бару, ас ҿткізу, қонақасы беру т.б. сияқты салт-дҽстҥр тҥрлері мен саятшылық пен аң аулау кҽсібінің кҿптеген тҥрлері романда кеңінен сҿз болады. Мақалада ҧрын бару концептісі ҧлттымыздың ежелден келе жатқан салт-дҽстҥрі екендігі туралы айтылып, ғылыми тҥрде тҧжырымдалады.
Тҥйін сӛздер: концепт, когнитивтік, ҧлттық қҧндылық, таным, салт-дҽстҥр, ҽдет-ғҧрып, ҧрын бару Zaikenova R.,1 Sagymbekova F.2
1,2 Kazakh National Women's Pedagogical University, Almaty, Kazakhstan
