СУ РЕСУРСТАРЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ҚОРҒАУДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ШАРАЛАРЫ
ҚР, Астана қ., Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті Биология және биотехнология кафедрасының студенті
БТ-31 (2) Джантасова Алина Асхаровна Жетекшісі: Абаш Алтынгүл Сембайқызы
Табиғат байлықтарының ішінде судың орны ерекше. Сусыз жер бетінде тіршіліктің болуы мүмкін емес.
Орта Азия мен Қазақстан жерлері суға кедей деп есептеледі. Ал кӛне замандарда бұл жерлердің кӛп бӛлігін су басып жатқандығы белгілі. Оңтүстік теңіз ғайып болғаннан кейін оның орнында қазақ жерінде үш су айдыны қалды. Олар: Каспий, Арал, Балқаш.
Каспий мұхиттармен жалғасып жатпағанмен оның Волга, Терек, Жайық, Сулақ, Самура сияқты жан-жақтан толықтырып тұратын ӛзендері кӛп.
Каспийге құятын ӛзендер электр қуатын алуға бӛгеліп, тӛңірегіндегі алқаптарды қолдан суғарып игеруге кіріскеннен кейін сырттай келетін су кӛлемі кеміп кетті. 1961 жылдың ӛзінде Каспий деңгейі 230 см тӛмен түскен.
Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы құрғақ шӛл даланың ортасында ірі кӛлдердің бірі — Балқаш кӛлі орналасқан. Су бетінің кӛлемі 19 мың шаршы километр.
Бұл кӛлдің халық шаруашылық мәні ете күшті. Осы кӛл аркылы республикамызда таукен металлургия ӛндірістері дамыды. Кӛл жағалауларында балық және кәсіптік аң аулау шаруашылықтары жетілді. 1950 жылдан бастап үздіксіз жүргізілген бақылау кӛл суының минералдануының аса ӛзгермегенін кӛрсетті.
Арал теңізі — ірі ішкі су алқаптарының бірі. Бұрынғы заманнан бері Арал теңізі балық байлығымен атағы шыққан. Амудария мен Сырдария ӛзен алқаптарында аңшылар бір миллионға дейін ондатр терісін алып тұрған.
Кейінгі жылдары Арал теңізіне кӛптеген ғылыми мекемелер назар аударып отыр.
Соңғы 10—15 жылдың ішінде судың гидрологиялық ырғағына айтарлықтай ӛзгеріс енді, су деңгейі тӛмендеп оңтүстік және шығыс жағалауындағы теңіздің таяз бӛліктері кеуіп қалды. Теңіздің негізгі кӛзі Сырдария мен Амудариядан су кӛп мӛлшерде кеміді.
Бұрын, суармалы егістік дамымай тұрғанда Амудария мен Сырдария Аралға орташа есеппен жылына 62 текше километр су беріп тұратын болса, 1974 жылдан бері Сырдария суы Аралға құймайды, түгелдей жол-жӛнекей шаруашылықтарға бұрылып алынады. Ал Амудария құятын судың 75 проценті кеміді, 1975—1978 жылдары Аралға бар болғаны 12 текше километр су берді.
Сырдария мен Амудария алқабында барлығы 5,5 миллион гектар суармалы егістік бар, бұл мӛлшерді 8—9 миллионға жеткізу жоспарланып отыр. Кейбір зерттеулер бойынша суармалы егістікке жарайтын жер кӛлемі 16 миллион гектарға жетеді. Су тек суармалы жерге жұмсалып қана қоймай, басқа жолдармен де кӛп ысырап болады.
Күріш және мақта плантацияларында пайдаланылған сулар ойпаттарға ағады да, кӛп бӛлігі топыраққа сіңіп, қалғаны буланып жоқ болады. Мысалы, аса ірі Арнасай және Сарықамыс ойпаттарына жылына 7—8 текше километр су құйылып қайтпастан жоғалады. Осының бәрі Арал теңізінің таяздауына әкеп соқты. 1960 жылдан бері жылма-жыл таяздаудан теңіз деңгейі 7 метр тӛмен түсті, теңіздің кӛлемі 14 мың шаршы километрге кеміді. Теңіздің кеуіп қалған бӛлігі су басып жаткан белігінің кӛлемімен теңесті. Теңіз суының тұздылығы да кӛп артты Теңіз бен ӛзендерде болып жатқан мұндай құбылыстар балықтардың кӛбеюіне де кесірін тигізеді. Ауланатын балық кӛлемі де күрт тӛмендеді. Мысалы, 1963 жылы 480 мың центнер балық ауланған болса, 1978—
1979 жылдары бар болғаны 40—50 мың центнер ауланды. Ондатр аулау мүлде тоқталды.
Республикамызда бүгінгі күні 2174 үлкенді-кішілі ӛзеннен жылына 120 миллиард текше метр су ағады. Бұлар суын 65 оңаша алқаптарға құйып жатады. Мұның ішінде Ертіс, Сыр, Жайық т.б. Республика халқының жан басына шақсақ, күніне әр адамға 20 литрден келеді. Бұл ӛте кӛп мӛлшер. Алайда осының бәрі колда болғанда республикада су мәселесі бүгінгідей алаңдатпас еді. Ӛйткені дүние жүзінде суға ең бай деген Нью-Иорк қаласының әр тұрғынына бір тәулікте келетін судан үш еседен де асады екен. Ал, кӛріп жүргеніміз кері құбылыс, себебі, даламыз шӛлейт аймаққа жатады. Халқымыздың жан басына тәулігіне 100—120 литрден артық су келмейді (бір техника мұқтажына, тұрмыс қажетін ӛтеуге, егістікті суландыруға, қалаларды кӛгалдандыруға және ішуге арналған судың бәрі осы санның ішінде). Енді, соншама судың басым белігі қайда кетті? деген сұрақ туады.
Мұның мынадай себептері бар. Картаға қарасақ ұлаң-ғайыр қазақ даласының оңтүстік-шығысы, батысы таумен қоршалып жатыр. Ол жақтардан ылғалды ауа ӛтпейді.
Республиканың солтүстігі ғана ашық. Кӛкшетау облысынан басталатын мидай жазықтың бір шеті Мұзды мұхитқа барып бірақ тіреледі. Ол мұхиттан шығып қазақ даласына үш-ақ күнде жететін ауаның ылғалы аз. Басқа жақтардан там-тұмдап келетін ауа да ылғалсыз.
Ол жазда аңызақ түрінде келіп оған күн қызуы қосылып, жердегі артық суды буландырып жібереді. Бұл республикамызда су қорының азаюының бір себебі. Екінші себебі республика жерінен ӛтетін негізгі ӛзендердің ішінде Ертіс, Есіл, Тобыл Мұзды мұхитқа кететіндігінде;
үшінші себебі — Сыр, Іле, Тентек, Ақсу, Қаратал, Нұра техникалық мұқтажды, не ауызсулық мұқтажды ӛтей алмайтын Каспий, Арал, Балқаш, Қорғалжын сияқты тұзды айдындарға құйылып жатуында; тӛртінші және ең негізгі себептердің бірі — әлгі айтқан ӛзен суларының шаруашылық мақсатта кӛп бӛгеліп, қайрылмастан жоқ болуында. Осыдан келіп республикамыздың жылдық су қорын адам баласына шаққанда жиырма бӛлігінің бір бӛлігі ғана тиеді.
Бүгінгі күні республикамызды сумен қамтамасыз етумен бірге Арал, Балқаш, Каспий сияқты ірі су айдындарын құрып кетуден сақтап қалу проблемасы тұр.
Республика далаларын су мұқтаждығынан құтқару мақсатында айтарлықтай жұмыстар істелді. Қазақстан картасына сыйымдылығы миллиардтаған текше метр су жиналатын және ГЭС-і бар Шардара, Қапшағай су тораптары, Сырдария бойында Қазалы торабы, Бӛген, Бадам, Тасӛткел қоймалары мен Ертіс — Қарағанды каналы пайдалануға беріліп, жүздеген мың гектардан астам қолдан суарылатын жер игерілді. Ол жерлерде пайда болған мыңдаған жаңа шаруашылықтар қыруар пайда беріп отыр.
Алайда мұның бәрі ірі су айдындарының күннен-күнге тартылуына себепші болып отыр. Сондықтан жерді суландыру мәселесін қоймалар жасау арқылы шеше отырып, су қорын қорғауды да естен шығаруға болмайды. Каспий, Арал, Балқаш сияқты табиғи айдындарды да жоғалтып алмау керек.
Алайда жер асты суын кӛп пайдаланатын жерлерде бос воронкалар пайда болып, оларға бактериялар, кейбір химиялық элементтер еніп кететіндігі анықталды. Бұл табиғат қорғаудың ережелерін бұлжытпай сақтауды талап етеді.
Су қорына аса қауіп-қатер туғызатындар: мұнай, пестицидтер, түсті металдардың, күрделі химиялық қосылыстары. Әсіресе, оның құрамында әртурлі зиянды заттар кӛп.
Ӛнеркәсіптік ӛндіріс орындарымен қатар ауыл шаруашылығы ӛндіріс орындарының су қорына тигізетін әсері де молшылық. Ал лас суларды ауыл шаруашылығына пайдаланудыңда зияны ӛте кӛп. Мысалы, ауыл шаруашылығы дақылдарын ластаған сулармен суару, біріншіден олардың шығымдылығы ӛте тӛмен, ал екіншіден адам денсаулығына қауіпті болады. Сонымен қатар топырақтың тұздылығы кӛтеріледі, топыраққа биохимиялық процестердің жүруі тӛмендейді. Сулардың ластануы әсіресе балық қорына тікелей зиян келтіреді.
Соңғы кездерде республикада суды ластандырудан қорғауды күшейтуге байланысты біршама маңызды шаралар қабылданды. Еліміздің кӛптеген ірі қалаларында ірі-ірі су тазалайтын құрылыстар салынады. ӛнеркәсіп салаларында суларды екінші қайтара пайдалану жұмыстарына кӛңіл бӛліне бастады және ӛнеркәсіп мұқтаждарын қанағаттандыру үшін таза суларды жұмсау азайды. Алайда бұл мәселелер жӛнінде кемшілік баршылық. Сондықтанда тұщы ауыз суларды таза ұстау, оларды ластамау, орынды пайдалану, үнемдеп жұмсау жұмыстары бүкіл халықтық кӛкейтесті мәселеге, актуалды проблемаға айналып отыр.
Су байлықтарын сақтау- бүкілхалықтың іс екенін ұмытпауымыз керек. Себебі, су бірінші қажеттілік және біздің таптырмайтын байлығымыз. Осыған орай су ресурстарын қорғауға бағытталған бірқатар іс-шаралар, қаулы-қараларда қабылданды. Су ресурстарын пайдалану және оларды қорғаудағы заңды құжаттардың бірі- ол 1993 жылдың 31 наурызында қабылданған «Су кодексі». мұндағы кӛрсетілген Қазақстан Республикасындағы су заңдарының міндеттері- халықтың, экономика салаларының суды ұтымды пайдалануын қамтамасыз ету, су ресурстарын ластанудан, былғану мен сарқылудан қорғау, судың зиянды ықпалын болдырмау және оны жою мақсатында су қатынастарын реттеп отыру, су қатынастары саласындағы заңдылықты нығайту болып табылады.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Неверов А.В. Экономика природопользования.-Минск: ВШ, 1990.-216 с.
2. Нестеров П.М., Нестеров А.П. Экономика природопользования и рынок.-М.:Закон и право, 1998.-413 с.
3. Ревазов М.А. и др. Экономика природопользования.-М.:Недра, 1992.
4. Сарсенов А. Экологическая безопасность и ресурсосбережение при переработке.- Алматы,2000.
5. Астахов А.С. Экономическая оценка запасов полезных ископаемых.-М.: Аспектрпресс, 1995.-189 с.
6. Голуб А.А., Струкова Е.Б. экономика природопользования.-М.,1993.
7. Львовская К.В. Окружающая среда, рынок и регион.-М.,1993.
8. Слащев В., Искаков У. Экоструктуры Казахстана.-Алматы,1992.
9. Герасимович В.Н., Голуб А.А. Методология экономической оценки природных ресурсов.-М.,1988.
10. Минц А.А. Экономическая оценка естественных ресурсов.-М.,1992.
11. Рациональная схема освоения природных ресурсов.-Алматы,1983.
12. Русанов Д.К. Экономическая оценка минеральных ресурсов.-М.,1987.
13. Жансеитов Ш.Ф. Замыкающие Затраты на цветные металлы.-Алматы,1987.
14. Карамурзаев Т.К. Теория и методика экономической оценки подземных вод.- Алматы,1991.
