1065
3. Кусаинова А. РД КМГ: падение цен на нефть — серьезный вызов // Казахстанская правда. — 2014. — 24 дек. — С. 7.
4. Бутырина Е. Нефтяному рынку Казахстана 2014 год запомнится обвалом мировых цен, председательством в Энергетической хартии и ростом расходов по проекту Кашаган //
Панорама. — 2014. — № 50. — 26 дек. — С. 6.
5. Джантуреева Э. Нефтегазовый комплекс: запасы, добыча, инвестиции // Kazakhstan.
— 2014. — № 5. — С. 18-22.
6. Национальный нефтегазовый бренд // Казахстанская правда. — 2014. — 14 сен. — С. 6.
7. Джолдасбаева Г.У. Пути повышения конкурентоспособности нефтегазового комплекса за счет диверсификации и реструктуризации: теория, практика, приоритеты (на примере Республики Казахстан): Монография. — Алматы: Экономика, 2012. — 312 с.
8. Егоров О.И., Чигаркина О.А., Баймуканов А.С. Нефтегазовый комплекс Казахстана: проблемы развития и эффективного функционирования. — Алматы:
Полиграфкомбинат корпорации «Атамұра» Республики Казахстан, 2003. —536 с.
УДК 551.4.042
ҚАШЫР АУДАНЫ БОЙЫНША ТАБИҒИ-АНТРОПОГЕНДІК ГЕОЖҤЙЕЛЕРДІ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БАҒАЛАУ
Габдуллина Гульдана Канатовна [email protected]
Павлодар мемлекеттік педагогикалық институты, математика және жаратылыстану факультеті, ГМ-41 тобының студенті
Ғылыми жетекшісі – Омаров М.Қ.
Геоэкологиялық зерттеулердің ең маңызды құрамдас бӛлігі адамның табиғатқа түрлі формада, кӛлемі мен қарқынды әрекеті бойынша қарастырылатын антропогендік әсерді бағалау болып табылды. Антропогендік ӛзгеру адам әрекетінен табиғи геожүйенің құрылымының ӛзгеруін білдіреді. Ӛзгеру нәтижесін бағалау пайдаланыталын жерлер түрлерінің таралуын талдау негізінде жүргізіледі. Б.И.Кочуров құрастырған жердің экологиялық-шаруашылық балансының бағасы жердің әр түрлі сипатына, антпропогендік әрекет деңгейіне және экологиялық мәселенің байланысы негізінде жерді саралаудың 4 типі ұсынылған. Жергелекті табиғи геожүйелердің бүлінуі атмосфераның, су мен топырақтың ластануына, елді-мекендердің кӛбеюіне, кӛліктер мен гидротехникалық құрылыстардың орын алуына байланысты. Ӛңделетін жерлер үшін, яғни егістік, суармалы, құрғатылмалы жерлерге деградация және жер қорының сарқылуы тән. Табиғи жағдайда пайдаланылатын жерлердің экологиялық мәселесі, әсіресе орман және аңшылық шаруашылығында, жердің сарқылуына және биотаның деградациясна байланысты болып келеді. Бұл жерлер пайдаланбайтын жерлер сияқты ортаны тұрақтандырушы қызметін атқарады.
Антропогендік әрекеттің ӛзгешелігін толық жете анықтай отырып, антропогендік құрылымның дәрежесі бойынша сараптама нәтижесінде жерді 6 топқа сараптаған: ӛте тӛменнен жоғарыға дейін. Әрбір дәреже қандай да бір аумақтың ӛзгеру коэффициентін есептей отырып есепке алынған салмақ коэффициентімен қатынасады. Балл бойынша сараланған жалпы есептеу әдісі әр жер түрінің аумағын оған сәйкес салмақ коэффициентіне кӛбейтіледі. Геожүйенің тұрақты болуы үшін абсолютті және экологиялық-шаруашылық жағдайының қатысты шиеленісі, сонымен қатар аумақтың табиғи қорғалуын есепке ала отырып анықталатын белгілі бір ӛзгерген жерлердің күшті және әлсіз арақатынасы болу керек. Осы әдіс территориялық бірлік ретінде әкімшілік аудандар болған кезде аймақтық
1066
деңгейде зерттеу кезінде қолданылады, бірақ та жергілікті табиғи-антропогендік геожүйелерді зерттеу үшін де қолданылуы мүмкін [1].
Осы әдістемелер негізінде Қашыр ауданының антропогендік ӛзгеру дәрежесін бойынша зерттеулер жүргіздік. Аудан аумағы негізінен Ертіс жазығы мен Құлынды даласының торабында орналасқан. Қашыр ауданының балансында жалпы қолданыстағы аудандық маңызы бар ұзындығы 435,2 шақырым автомобиль жолдары бар. Соның ішінде халықаралық маңызы бар Павлодар-Омбы тас жолы ӛтеді. Ауылшаруашылық ӛндірісімен: 14 ауылшаруашылық кәсіпорын, 256 шаруа және фермерлік қожалықтар, 6764 жеке үй-жай шаруашылығы айналысады, соның ішінде мал және құс ұстайтындар 4311. Аудан ауыл шаруашылығын ӛндірушілер КДЖ-на техниканы және дәндерді егу дәрежесіне даярлаумен айналысуда. Ауданда егін жинау және ауыл шаруашылық техникасын жӛндеу үшін 8 жӛндеу шеберханалары және «Песчанский РМЗ» ЖШС бар [2].
Ормандар, су астындағы жерлер, тыңайған жерлер ландшафттың ортаны тұрақтандырушы элеметтеріне жатады. Олар ландшафттың ӛнімділігін, тұтастығын сақталуын қамтамасыз етеді. Ал ортаны тұрақсыздандыратын элементтерге адамның шаруашылық әрекетінен ӛзгерген (елді-мекендер, ӛндірістік жерлер, транспорттық инфрақұрылымдар мен егіншілік алқаптар) жерлер жатады [3].
Зерттеу жұмысымның мақсаты Павлодар облысы Қашыр ауданы бойынша табиғи- антпропогендік геожүйелерді экологиялық бағалау болып табылады.
Қашыр ауданының жер участкілерінің түрлері 1-суретте кӛрсетілген. Жер участкілері түрлерін қарастырып, пайыздық үлестері есептелінді.
1-сурет. Жер участкілері диаграммасы.
Қашыр ауданы негізінен ауыл шаруашылық саласында маманданған. Сол себепті егістік және жайылымдық жерлер аумақтың кӛп бӛлігін алып жатыр.
1 кесте - Антропогендік ӛзгеру деңгейі бойынша жер участкілерін топтастыру.
Антропогендік
ӛзгеру деңгейі Коэффициенттер мәні Жер участкілер тобы Жалпы ауданы, га
ki pi
Аса жоғары 6 - Бұзылған жерлер, алаң, кӛше және жол астындағы жерлер, егістік жерлер
314999,46
Ӛте жоғары 5 - Құрылыстағы жерлер 1069,19
Жоғары 4 0,4 Шабындық, кӛпжылдық 25986
Егістік жерлер Тыңайтылған жерлер Жайылымдар Ормандар Батпақты жерлер Су астындағы жерлер
Жолдар, кӛшелер, алаңдар астындағы жерлер Құрылыстағы жерлер
Кӛпжылдық дақылдар Шабындық жерлер
1067
ӛсінділер, бау-бақша
Орташа 3 0,6 Тыңайған жерлер, жайылымдар 283133 Тӛмен 2 0,8 Ормандар, су астындағы жерлер 38708,42
Ӛте тӛмен 1 1,0 Батпақты, орман қорына
кірмейтін ағашты-бұталы жерлер, басқа жерлер
11321,94
Аудан бойынша бұзылған жерлер, алаң кӛше, жол астындағы жерлер, егістік жерлер антропогендік ӛзгеру деңгейі аса жоғары жерлер қатарына енеді. Оның жалпы ауданы 314999,46 га. Ал антропогендік ӛзгеру деңгейі ӛте тӛмен жерлерге батпақты, орман қорына кірмейтін ағашты-бұталы жерлер жатады. Осы мәліметтерді есепке ала отырып антропогендік ӛзгерістің орташа баллы анықталды [4].
БАӚ=∑ = =4.3
Осыдан ауданның антропогендік ӛзгеру деңгейі жоғары екенін байқауға болады. Ал қатты ӛзгерген аумақтар мен ӛзгеру дәрежесі тӛмен аумақтар арасындағы қатынастан экологиялық-шаруашылық жағдайының абсолютті шиеленіс коэффициенті байқауға болады.
Ка= = =166.7
Экологиялық-шаруашылық жағдайының қатысты шиеленіс коэффициенті аумақтың орташа ӛзгерісін кӛрсетеді. Яғни бұл кӛрсеткіш 2,1-ге тең.
Кқ=
= =2.1
Аумақтың табиғи қорғалу коэффициентін есептеу үшін табиғи жағдайда немесе аз ӛзгерген жерлердің ортаны тұрақтандарушы қызметтері бар барлық жер участкілері есептелінеді.
Ктқ=
= =0,3
Осыдан Қашыр ауданының табиғи қорғалу жағдайы қалыптан тӛмен сатыда тұрғанын кӛруге болады.
А.В.Чигаркин жасаған Қазақстанның табиғи аудастырылуы бойынша Қашыр ауданы Құлынды құрғақдала провинциясына жатады. Экологиялық тұрақсыздық деңгейі –қолайлы, күйзеліс тудыратын жағдайларға күшті жел эрозиясы және жаппай жырту нәтижесінде топырақ қарашіріндісінің азаюы жатады. Оған соңғы кезде ӛзен жағалауларындағы қарағайлы ормандар аумағының азаюы қосылды. Қажетті шараларға ауыспалы егіс және жайылымды ауытырып отыру, қарағайлы ормандарды сақтау, топырақ қорғау мақсатында ағаштарды жиектеп отырғызу жатады. Ертістің оң жағалауындағы құмдардағы жолақты қарағайлы ормандар ӛрт пен жоспарсыз ағаш кесуге байланысты экологиялық күйзеліске ұшырап отыр, мұның ӛзі топырақ эрозиясын болдырмайтын орман массивтеріне қауіп тӛндіруде[5].
Қашыр ауданынның табиғи-антропогендік геожүйелердің экологиялық жағдайы тұрақсыз. Себебі мұнда жердің кӛп бӛлігін ауыл шаруашылықта қолданады. Сонымен қатар жол, кӛше, алаңдарға пайдаланылады. Жер участкілері адамның шаруашылық әрекетінен бұзылған. Бұл зерттелетін аумақтағы табиғиғатты тиімді пайдаланудың қажеттігін кӛрсетеді.
Ландшафттың ортаны тұрақтандырушы элементтерінің ауданын арттыруды, табиғи- экологиялық каркастың жасауын қажет етеді.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1. Методы геоэкологических исследований: практикум длястудентов геогр.фак.спец.
1-330102 «Геоэкология» Н.В.Гагина. – Минск: БГУ, 2007. –48с.
2. http://www.terenkol.pavlodar.gov.kz/index.php/en/audanny-tarikhy
3. Кочуров Б.И. Геоэкология: экодиагни эколого-хозяйственный баланс территории / Б.И.Кочуров. –Смоленск: СГУ, 1999, -154с.
4. Отчет о наличии земель и распределении их по категориям, собственникам земельных участков, землепользователям и угодьям Качирского района Павлодарской
