Мақаламызда етістіктің грамматикалық категорияларына байланысты ғылыми еңбектерді негізге ала отырып, етістік категорияларының өзіне тән белгілері, түрлері, жасалу тәсілдері, грамматикалық формалары мен категориялық грамматикалық мағыналарын жанжақты қарастырып, Сұлтанмахмұт Торайғыровтың «Қамар сұлу»
романында кездесетін етістіктерге тіркесімділік реті бойынша сатылай кешенді морфологиялық талдау жасадық. Талдау нәтижесі бойынша шығармадан терілген дара етістіктер де, күрделі етістіктер де тіркесімділік реті, грамматикалық форма түрлері және жасалу тәсілдеріне қарай синтетикалық және синтетика-аналитикалық деп аталатын екі үлкен топқа жіктеліп, әр жасалу тәсіліне байланысты тіркесімділік үлгілері анықталды. Мақалада етістіктерге жалғанатын лексика-грамматикалық және таза грамматикалық категория формаларының тіркесімділігіне байланысты сатылай кешенді морфологиялық талдаудың дара етістіктерге тән он үлгісі, күрделі етістіктерге қатысты тоғыз үлгісі беріліп, әрқайсысы нақты мысалдармен дәлелденіп, етістіктің лексика-грамматикалық және таза грамматикалық категорияларының синтетикалық және аналитикалық тәсілдері бірліктерінің түрлері, өзіне тән, ерекшеліктері, категориялық грамматикалық мағыналары, бір-бірімен тіркесімділік реті анықталып, сараланды.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1. А.Байтұрсынұлы. Тіл тағылымы (қазақ тілі мен оқу ағартуға қатысты еңбектері).
Алматы: Ана тілі, 1992. – 448 б.
2. Академик Н.Сауранбаевтың еңбектері. Алматы: Кенже пресс, 2000. – 400 б.
3. Ә.Төлеуов. Сөз таптары. Алматы: Мектеп, 1982. -123 б.
4. Қазiргi қазақ тiлiндегi сөздердiң грамматикалық сипаты : оқулық / С. Исаев. – Алматы : Рауан, 1998. – 304 б.
5. Қазақ тілі грамматикасы. А.1967. 1 том.Алматы. – 263 б.
6. Қазақ тілі морфологиясы жөніндегі ілімдердің қалыптасуы мен дамуы (Ы. Е. Маманов еңбектері негізінде) [Мәтін]: филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты / Шәріпжанова Ғ. Ғ. Алматы : [б. и.], 2007. – 30б.
7. С.Исаев. Қазіргі қазақ тілі (морфология) курсы бойынша теориялық және практикалық сабақтардың мазмұны (әдістемелік құрал). Алматы, 2003. -291 б.
8. Торайғыров С. Қамар сұлу /С. Торайғыров. Қалың мал /С. Көбеев. Адасқандар /С.
Мұқанов: роман. – Алматы: Жазушы, 2009. – 416 б.
9. Ы.Маманов. Қазіргі қазақ тілі. Алматы: Мектеп, 1966. – 156 б.
ӘОЖ 81’42
М.ЖҰМАБАЕВ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ КОНЦЕПТІЛЕРДІҢ ВЕРБАЛДАНУЫ Жумадулла Динара Досанқызы
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығының 1 – курс магистранты, Нұр-Сұлтан, Қазақстан Ғылыми жетекші – А. С. Мұхтарова
Тіл – адамзат баласының ғасырлар бойы жинақтаған білім мен тәжірибесінің қазыналы сарайы. Тілдің лексикалық байлығын құрайтын әр сөз, сол қазыналы сарайдың қымбат мүлкі іспетті. Олай болатын себебі – әр сөз ұғымдар, заттар мен құбылыстар туралы адам баласының таным процесінде қол жеткізген нәтижесінің тілдегі көрінісі.
ҒалымА. Исламның зерттеуі бойынша: «Лингвомәдени ізденістерде
дүниетанымдықконцептілердің өзіндік орны бар. Орыс тіл білімінде «понятие» мен
« » і ің і і қ қ . А қ қ і
і і і і ұ өңі і і і , «ұ » , « »
і ү і қ . А і « » і і ,
і ің ш , ұ , і , , қ
ү і і і і і ұ қ –ұ ққ ө і і і і
құ қ. ө і , « і » құ » қ .
«К » ұ ң і ш ң қ і қ:
1. «К - ұ ө і і ің қ - , қ і і
ұ ң ш і і ің ұ »[1; 27 .].
2. «К - ұ ің і ің і ө і і ү і і ,
ү і і і і құ қ ү і ің ү і
ө і ү і құ » [2; 7 ].
3. «К і і ұ і і қ і і
і і і і і і. і і ің, і ің ұ , ң қ
қ і ің і і і і і і , " " і і ү і қ ш
і і. А і қ .» [3; 23 ].
4. К « ң ің ұ » і қ ; ұ
ң қ і і і. А і ші , - ұ ң
ө і і і , і і.» [4; 40 ].
А қ ө і , ің ұ қ і і і
і қ , қ ң – қ ш үші , і і
қ і ө ң . і - ұ
құ қ і і ші і , қ ш, ң,
, қ қ, ұ қ, , ш ш қ ү і і і
і і і ұ . . . А ү қ ұ ң қ
і ің қ ң ұ қ ү і і
ө і. қ ө ұ ң, ш ң,
ш ң ш ү і қ ө і і і
і і і і ұ ө і і ө қ і і і.
.У : «К і і – қ
ң ( і ) і і . К і і і і
і . і і – қ ( ) і ің . қ
і і і і і ң, – қ і ң і і
ү і. ң і і ің ұ ұ , ң і. і і ің
қ і і і ің і і і үш ү і, қ і і і ің ө і і қ » [5;16 ]
.А. құ ө і і ( ) ө қ ұ
қ : «К і ің і і қ », « і і қ і і
– і і К ( қ ) і і і і ң і і
қ ш і қ і »[6; 58 ] – і. і
қ і қ і і қ і і і ің ө і құ
ң құ қ і қ құ і.
қ қ і ұ қ
ө ң і і і қ қ. Ақ ш ш “ ” і і
қ . Ақ ң 1989 қ ө ш
ө ң і ү і і ің ш , ың ң
(қ і қ ) 192 ө ңі ің іші і 88
ө ңі і.
1. «О » к це і і.
ө і , қ і қ і ң қ :
... зі кү і , зі – ,
С зі , қы ық к зі , зі зі ы ( “О ”).
– ғ ү ң, қ ң, ғ ң ә і қ ғ ,
ғ ғ ұ ғ , ң ғ ғ ә і ұ ғ ң . қ ң қ і і
, үш қ , қ ңғ қ і ш қ – .
О - юшы. ң ү і і, ғ ғ ш үші ( ғ , ш қ
) ә қ ш ү ғ , қ . ғ ң 63 ңі ң
қ і і і , ұ ұғ і ғ , і ғ ғ
і і. ұ ғ ғ , қ ш ғ қ і қ і
, іш і ү і і , ғ қ ш қ , і ғ
“ ” і ң ү .«А ғ ұ »
ңі қ і ү ұ ң і , ү ә ғ - ү і
қ , і ә і – .
... і ің, ық ш қ ық і ің і,
“Аһ” ұ ың, ы ың – ы , ішің – ш қ...
... Т - , і – і і ,
і іңш құ ы қ ың.
і і , « – ү і ң қ қ ш ғ », «ш қ
– ғ ң қ -қ қ қ ғ ». К і , ұ
ү әғ і і , ң , ( ғ , і і, ә і, ә ) ұ , іш і
ш қ ( ұ і « ү і , іші ү і » қ
ә і ғ қ ). ,
ғ ұш ғ , ғ , , ш қ . қ
қ ұ ң ғ , қ ң і , ш қ ,
і іші , қ ғ і. ғ ң ұ ң ү і і ,
қ ғ ғ , ү ің қ ш қ қ , і і і , іші ш қ қ .
қ ғ , ғ ш ғ « » і ің қ
ғұ ң ә ү і, - қ . ғ ғ қ ш ғ .
ғ қ , қ ғ і қ ң ң і .
ң і і « і і » ңі.
К і қ , ы
ы ы ң ы
Кү і , ш і . (...) ... А қ ы ұ ы ,
і і і ы . (...) ... Іш ғ қ ың ,
ү і ы ы
і қы . ұ ң қ қ ү і і і ү ү
қ ң і қ , і і ә қ қш қ ш ғ .
і ің ә і ғ үші қ , ш , і і ш , қ ү і ,
қ ү , . ұ қ ң ң ү і і ,
ұ , қ ғ қ, қ қ ү ш ш .
К і ғ , ғ , , ұ ғ ү і. і
ү і і ә і ің і : қ ң і і қ –
, ү .
2. «Ә е » це і і
« – ұ ық».... ұ қ ғы і ,
М ң і ұ ғ ү ,
ы ғ ұ ! (...)
қ ң « ү і » і ә ғ , ү і қ қ
ғ ә ш . ұ қ ң ш і ә і ,
«Ә – ұ ы ы».... ұ ы і ұ , А ғ , ы ұ
К ы ы – іші і ! Ә ы Гү і і,
ұ ы ы ы ы і.(...)
«Ә – ы ». ... і – і ,
і – і і .(...)
ң ә ің ң, ә і ңі –
ің і і і і . і і і і ің ә
і і , і і , ә і і ің
.
3. «С ы» ц і і( ғы ыш,)
ы ү і , ңі і і ( , )
. і , ң і і , і ,
, ы ( і) і і і ің і
ү ( ). ің ің і і і
, ң і і ,
ңі і ә ,
( , . .) і і і . Дә
.Ж « » і і і і,
ңі і і і . ң і :
ғ ы ү ү і ,
ың – ы ү і і .
А ы ы і і ғ ш ,
Кө і ы ы ө – ө і . (« ғ ы »).
ң ң ә і і
ң і і .
... А ы , ү ңы ы ,
ғ ы ғ , ы ғы ы .
С ы і ң і , ңі і і і і і .
ң і і ің
і і ң . К і і і
, і і і . , ң .
К – , і . К ң
і , ә , , і
і і . Д , ә і і , і і
– ң і і і. К ң ә і
і і
і. , і і , і і,
і і. К
і ің і і і ә ңі
і.
Қ ы ғ ә і і і
1. . . Ш . – .: , 2005. – 639 .
2. . . // . .
. . . . 4. – К , 2004. – 7 .
3. ё . . К : К
– – ,2016 – 163 .
4. . . К : – 1997, 982 .
5. . ө і ің і і: . . . . – , 2007. – 56 .
6. // . –
, 2001. – 182 .
811.512.122
АҢЫ Ы А А Ы АҒЫ Э ІҢ Л А ЫЛ Ы е лл А й р ызы
. . , і, « і і і»
ң 1- , -С ,
і і – . .
, і ө . і і – ,
, ң і , і і і – ( ң , , ).
ң – ң , і ,
і , . і ң і , , і , - ң
і і . С ө і
, і . ң – ,
і і.
ң і . ө і С.
і: «... ң і , і - і ,
, » [1, 32]. ң ө і
( ) і і . С
ң ( ң , і, ң ң, ң, ң) і
, і .
ө і ң
. ң ө і і ө і
: і і ң . і і –
ө і , ң , і – ө і і
. ң – ө і , ң
.
і і ң і і [1, 54-55].
Ш . .С
і і ң ө , ң ң і і,
і і і і і . ң і і і і
, ң і і і і .
C. 1934 і .С ң ң і
(Chroniknotizen), і (Memorat) ң і
(Fabulat) ө ө і [1, 36].
, ң 70-80 і ң
, . і
, і і ,
і і. ө і і і
і. ө , ң і
, і ң і, ң , - ң і -
ө .
