1. ความเปนมาของเมืองแพร เมืองแพรเปนเมืองเกาเมืองหนึ่งในเขตทางภาคเหนือ ตอนบนของประเทศไทย มีภูมิประเทศเปนที่ราบระหวางภูเขา โดยมีทิวเขาลอมรอบทั้งสี่ทิศ อุดมสมบูรณไปดวยทรัพยากรปาไมทางธรรมชาติ มีแมน้ําสายหลัก สําคัญไหลผาน คือแมน้ํายม เปนลําน้ําที่สําคัญที่สุดของเมืองแพร โดยมีตนกําเนิดมาจากเทือกเขาผีปนน้ําอําเภอปง จังหวัด พะเยา เมืองแพรในอดีตเคยเปนนครรัฐขนาดเล็ก แตปจจุบันเมืองแพรกลายเปนศูนยกลาง การคมนาคมขนสงทางรถยนต ที่สําคัญแหงหนึ่งของภาคเหนือที่ติดตอไปยังจังหวัดนาน พะเยา เชียงราย ลําปาง ลําพูน เชียงใหม จึงเรียกจังหวัดแพรวาเปนประตูสูลานนาจากการ ศึกษาทางโบราณคดี พบรองรอยการอยูอาศัยของมนุษยยุคกอนประวัติศาสตร มีการคนพบ แหลงโบราณคดีแหงใหมในถ้ําปูมันตาหมี ในเขตบานนาตอง ตําบลชอแฮ อําเภอเมืองแพร
เมื่อชวงตน พ.ศ. 2552 พบหลักฐานทางโบราณคดี ประเภทเครื่องมือกะเทาะ เครื่องมือหินขัด เศษภาชนะดินเผา และโครงกระดูกมนุษยโบราณ และมีการกําหนดอายุทางวิทยาศาสตร ไดวา มีอายุไมต่ํากวา 4,500 ปมาแลว ซึ่งการดําเนินการครั้งนี้ถือวาเปนการขุดคนทางโบราณคดี
ครั้งแรกในพื้นที่แองแพร (องคการบริหารสวนจังหวัดแพร, 2559, น. 18) สันนิษฐานวาใน ชุมชนเมืองแพรคงจะมีผูคนที่อยูอาศัยมากอนประวัติศาสตรอยูแบบไมเปนหลักแหลง คงจะเปน เหมือนยุคเดียวกับคนในสมัยกอนชมพูทวีปในอินเดียสมัยกอน
สําหรับการสรางเมืองแพรตามประวัติไมมีการจารึก ไมมีหลักฐานเกา วาสรางขึ้นในสมัยใด จึงตองอาศัยหลักฐานของเมืองอื่น เชน พงศาวดารโยนก ตํานานเมืองเหนือ ตํานานการสราง พระธาตุลําปางหลวง และศิลาจารึกพอขุนรามคําแหงมหาราช เปนตน ชื่อเมืองแพรที่ปรากฏ ในหลักฐานตาง ๆ มีเพียงเล็กนอย จากการศึกษาประวัติการตั้งอาณาจักรลานนา พบวา ในระยะแรกดินแดนนี้มีนครรัฐอิสระกอตั้งขึ้นมากอนการตั้งอาณาจักรลานนา เชน เมืองพะเยา
เมืองนาน เมืองลําพูน เมืองลําปาง เมืองแพร เปนตน เมืองตาง ๆ เหลานี้ชาวเมืองมี
ความสัมพันธไปมาหาสูกัน การเริ่มเขามาตั้งถิ่นฐานของคนเมืองแพร ในที่ราบลุมแมน้ํายม ประมาณ พ.ศ. 1200 - 1250 เมืองแพรในยุคเริ่มตนคงจะมีความผูกพันกับแควนเงินยาง - เชียงแสน พรอม ๆ กับการติดตอสัมพันธกับแควนทวาราวดีที่อยูทางใต และกําลังขยายอิทธิพล ทางการเมืองขึ้นมาทางภาคเหนือโดยมี หริภุญไชย เปนฐานกําลังสําคัญ ดังนั้นในเวลาตอมา จึงปรากฎวาเมืองแพรถูกผนวกเขาไปรวมกับหริภุญไชยชื่อเมืองแพร จึงเริ่มปรากฏในตํานาน เมืองเชียงแสนในชวง พ.ศ.1620 – 1720 (องคการบริหารสวนจังหวัดแพร, 2559, น. 2) การกอตั้งชุมชนหรือบานเมืองสวนใหญในภาคเหนือมักปรากฏชื่อบานเมืองนั้นในตํานาน เรื่องเลาหรือจารึกตลอดจนหลักฐานเอกสารพื้นเมืองของเมืองนั้น ๆ แตสําหรับเมืองแพรนั้น แตกตางออกไปเนื่องจากไมมีหลักฐานที่เกี่ยวของหลักฐานที่เกี่ยวของโดยตรงจึงมีที่มาของชื่อ
เมืองจากหลักฐานอื่น ดังนี้ (คณะกรรมการฝายประมวลเอกสารและจดหมายเหตุ
ในคณะกรรมการอํานวยการจัดงานเฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัว, 2543, น. 75)
1) เมืองพล นครพลหรือพลรัฐนคร เปนชื่อเมืองเกาดั้งเดิมที่สุดที่พบในตํานาน เมืองเหนือฉบับใบลาน พ.ศ. 1824 กลาวไวตอนหนึ่งวา เจาเมืองลําปางไดสงคนมาติดตอ เจานครพลใหไปรวมงานนมัสการและฉลองวัดพระธาตุลําปางหลวง ตอนหนึ่งไดกลาวไวใน ตํานานพระธาตุ เมื่อศึกษาตําแหนงที่ตั้งของนครพลตามตํานานดังกลาวพบวาคือเมืองแพร
ปจจุบันชื่อพลนครปรากฏเปนชื่อวิหารในวัดหลวง ตําบลในเวียง อําเภอเมืองแพร โดยเชื่อวา วัดนี้เปนวัดที่สรางมาพรอมกับการสรางเมืองแพรและเจาเมืองแพรใหความอุปถัมภมาตลอด จนหมดยุคการปกครองโดยเจาเมือง
2) เมืองโกศัยนคร เปนชื่อปรากฏในพงศาวดารเมืองเงินยางเชียงแสน ใชเรียก เมืองแพรในสมัยขอมเรืองอํานาจ ที่ชื่อเมืองในอาณาจักรลานนาเปลี่ยนเปนภาษาบาลีตามความ นิยมในยุคนั้น เชน นานเปนนันทบุรี ลําพูนเปนหริภุญไชย ลําปางเปนเขลางคนคร เปนตน ชื่อเมืองโกศัย นาจะมาจากชื่อดอยที่เปนที่ตั้งองคพระธาตุชอแฮ ซึ่งเปนพระธาตุศักดิ์สิทธิ์
คูบานคูเมืองแพร คือ ดอยโกสิยธชัคบรรพต หมายถึง ดอยแหงผาแพร
3) เมืองแพล เปนชื่อที่ปรากฏในศิลาจารึกพอขุมรามคําแหงมหาราชหลักที่ 1 ดานที่ 4 โดยคําวา แพล นาจะมาจากศรัทธาของชาวเมืองที่มีตอพระธาตุชอแพรหรือชอแฮที่
สรางขึ้นภายหลังการสรางเมืองตอมาจึงไดเรียกชื่อเมืองของตนวา เมืองแพล
4) เมืองแพร เปนชื่อที่คนไทยในอาณาจักรสุโขทัยและกรุงศรีอยุธยาใชเรียก เมืองแพล และกลายเสียงเปนแพรหรือแพร สมัยกรุงศรีอยุธยาชื่อเมืองแพรปรากฏใน ประวัติศาสตร เมื่อเกิดสงครามระหวางอยุธยาและลานนา กองทัพอยุธยาเดินทัพผานชอง เขาพลึงเพื่อไปตีเชียงใหม
124 Journal of Graduate Studies Review MCU Phrae Vol. 6 No. 2 (July–December 2020)
5) เมืองแป เปนชื่อที่ชาวแพรใชเรียกชื่อเมืองของตนดวยภาษาคําเมือง ความหมายของคําวา “แป” นาจะมาจากคําวาแพรแตกลางเสียงตัว พ เปน ป หมายถึง การแพรกระจายออกไปเปนจํานวนมากของผูคน ซึ่งสวนหนึ่งนิยมออกไปทํามาหากิน ตั้งถิ่นฐานยังเมืองอื่น
2. การเผยแผพระพุทธศาสนาเขาสูเมืองแพร เมืองแพรในสมัยกอนประวัติศาสตร
ตามหลักฐานที่กลาวถึงความเชื่อในพระศาสนานั้นยังไมมีปรากฏเปนหลักฐาน แตเดิมจึงมีความ เชื่อวาผูคนในสมัยนั้น คงจะมีการนับถือธรรมชาติ เชน ภูเขา ถ้ํา ปาไม ลําธาร หวย หนอง คลองบึง แมน้ํา ฯลฯ ตลอดจนถึงการนับถือผีบรรพบุรุษ ผีปา ผีภูเขา ผีตางๆ โดยมีความเชื่อวา เปนสิ่งศักดิ์สิทธิ์นาเคารพนับถือและพากันปฏิบัติสืบตอกันมา ตอมาไดมีการเผยแผ
พระพุทธศาสนาเขามาสูเมืองแพร โดยสันนิษฐานวาพระพุทธศาสนาเขาสูเมืองแพร ในสมัย อาณาจักรนานเจา แผขยายจากเมืองเชียงแสน ไชยบุรี และเวียงพางคํา จนมาถึงเมืองแพร
ประมาณหลังป พ.ศ.1300 เปนพระพุทธศาสนาเถรวาทยุคดั้งเดิม คือ ยุคที่ 1 ที่เขามายัง ดินแดนสุวรรณภูมิ เมื่อราว พ.ศ.235 ซึ่งเปนพระพุทธศาสนาเถรวาทแบบพระเจาอโศก มหาราช ไดทรงสงสมณทูตไปเผยแผยังดินแดนสุวรรณภูมิ อันประกอบไปดวยดินแดนที่ซึ่งมี
ขอบเขตกวางขวาง มีประเทศรวมกันอยูในดินแดนสวนนี้ 7 ประเทศในปจจุบัน ไดแก
ไทย พมา ศรีลังกา ญวน กัมพูชา ลาว มาเลเซีย พระพุทธศาสนาเขามาสูสุวรรณภูมิในยุคนี้
ทําใหพระพุทธศาสนาในแถบนี้ เจริญรุงเรืองมาตามลําดับตามยุคสมัย แผขยายกวางขวาง ครอบคลุมไปทั่วดินแดนสุวรรณภูมิ จากประวัติความเปนมาของวัดหลวงซึ่งเปนวัดเกาแกที่สุด ในเมืองแพรกลาวไววา พอขุนหลวงพลพระราชนัดดาของพระมหากษัตริยอาณาจักรนานเจา ไดนําคนไทย (ไทยลื้อ ไทยเขิน) กลุมหนึ่งอพยพจากเมืองเชียงแสน ไชยบุรี และเวียงพางคํา ลงมาสรางบานแปงเมืองอยูบนบริเวณที่ราบฝงแมน้ํายม ในป พ.ศ.1371 ขนานนามวา
“เมืองพลนคร”เมื่อตั้งมั่นดีแลวก็ไดปาวประกาศใหชาวเมืองมารวมกันสรางวัดขึ้นเปนวัดแรก คือ วัดหลวง เมื่อ พ.ศ. 1372 หลังจากนั้นเปนตนมาก็เริ่มมีการสรางวัดวาอารามขยายขึ้น เรื่อย ๆ และในป พ.ศ. 2559 ตลอดป เมืองแพรไดจัดงานเฉลิมฉลองอยางยิ่งใหญ เมืองแพร
อายุครบ 1188 ป
พระพุทธศาสนาในเมืองแพรมีความเจริญรุงเรืองและมั่นคงเรื่อยมา เจาผูครอง เมืองแพรทุกพระองค ตลอดจนถึงชาวเมืองแพรสวนใหญลวนยึดมั่นในพระพุทธศาสนาอยาง มั่นคง สืบทอดจนกระทั่งถึงปจจุบัน เห็นไดจากการสรางศาสนาสถาน ไวเปนที่ประกอบ ศาสนพิธีเปนจํานวนมาก โดยมีศาสนสถานทั้งของมหานิกายและธรรมยุต ที่ไดรับวิสุงคามสีมา และยังไมไดรับวิสุงคามสีมารวมทั้งหมด 370 แหง ที่พักสงฆอีก 54 แหง มีพระภิกษุสามเณร ทั้งมหานิกายและธรรมยุต ประมาณ 2,130 กวารูป มีศรัทธาประชาชนยึดถือปฏิบัติตามหลัก
คําสอนของพุทธศาสนาตอเนื่องกันมาอยางเหนียวแนน ปจจุบันคนเมืองแพรสวนใหญนับถือ ศาสนาพุทธกันมากถึง 99.18 เปอรเซ็นต ทําใหพระพุทธศาสนาในเมืองแพรเจริญมาโดยลําดับ พระสงฆมีบทบาทสําคัญในการเผยแผพระพุทธศาสนา และมุงพัฒนาวัดใหมีความเขมแข็งเปนที่
พึ่งของชุมชนไดอยางแทจริง
3. ชีวิตและผลงานของพระสงฆเมืองแพรที่มีบทบาทสําคัญ
พระสงฆเมืองแพรตั้งแตอดีตที่ผานมามีบทบาทสําคัญและมีอิทธ ิพล ตอคนในเมืองแพร
ที่เอาใจใสดูแลพระพุทธศาสนา ในที่นี้ขอยกตัวอยางเชน
1) ครูบากัญจนอรัญญวาสี มหาเถระ (ครูบามหาเถร) เปนพระมหาเถระนักปฏิบัติ
ที่เปนที่รูจักโดยทั่วไปในภาคเหนือ (ลานนา) มีชื่อเดิมวาปอย เกิดเมื่อ พ.ศ. 2332 ประกา ที่อําเภอสูงเมน จังหวัดแพร บวชเปนสามเณรตั้งแตเด็กและอุปสมบทเปนพระภิกษุ เมื่อป
พ.ศ. 2352 ณ วัดศรีชุม เมืองแพร ไดรับฉายาวา "กัญจนภิกขุ" ทานไดทําการศึกษาเลาเรียน พระธรรมวินัยและภาษาบาลีจนแตกฉาน ไดชวยเปนครูสอนในวัดศรีชุมระยะหนึ่ง กอนยาย กลับมาจําพรรษาอยูที่วัดสูงเมน ทานใหความสนใจทางดานวิปสสนากัมมัฏฐาน มุงศึกษาจน แตกฉาน ภายหลังไดไปศึกษาตอที่วัดสวนดอก จังหวัดเชียงใหม เขารับการศึกษาดานวิปสสนา กัมมัฏฐานกับพระมหาราชครูแหงวัดสวนดอก เนื่องดวยพระมหาราชครูมีเชื้อสายเจานายฝาย เหนือ มีอํานาจทางคณะสงฆเปนอยางมาก แตทานใหความเลื่อมใสครูบามหาเถรที่มีความ เชี่ยวชาญดานอักษรบาลีและพระธรรมวินัย จึงไดแลกเปลี่ยนความรูซึ่งกันและกัน ครูบามหา เถรเปนมหาเถระที่เปนที่รูจักโดยทั่วไปในภาคเหนือ (ลานนา) เปนผูแตกฉานในภาษาบาลีและ ภาษาลานนา ครูบามหาเถร ไดรับแตงตั้งใหเปนเจาอาวาสวัดพระสิงหวรมหาวิหารเมื่อป
พ.ศ. 2402 และไดรับสมณศักดิ์จากเจาหลวงเชียงใหมทรงตั้งฉายาใหทานวาครูบากัญจนอรัญญ วาสีมหาเถร ถือเปนปฐมครูบาเจาแหงลานนา ทานไดมรณภาพ พ.ศ. 2421 สิริอายุ 89 ป
พรรษา 69 ณ วัดปามะมวง เมืองระแหง (จังหวัดตากในปจจุบัน) ตรงกับปที่ครูบาศรีวิชัยกําเนิด (พระราชเขมากร และคณะ, 2561, น. 81-90) ในขณะที่ไดไปศึกษาเลาเรียนตอในประเทศพมา ไดอัญเชิญพระบรมสารีริกธาตุและพระอรหันตธาตุ นํามาถวายตอเจาหลวงอินทวิชัย เจาผูครองนครแพร ตอมาเจาหลวงไดนําไปถวายแดพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว แตพระองคทรงใหนํากลับมาไวที่เจดียวัดมหาโพธิ์ ตําบลปาแมต อําเภอเมืองแพร จังหวัดแพร
เพื่อเปนสมบัติของชาวแพรสืบไป นอกจากนี้ครูบายังไดรวบรวมคัมภีรใบลานจากเมืองหลวง พระบาง แพร นาน มาไวที่หอพระไตรปฎกวัดสูงเมน จังหวัดแพร เปนจํานวนมากอีกดวย 2) พระมหาเมธังกร (พรหม พฺรหฺมเทโว) อดีตเจาคณะจังหวัดแพร มีชื่อเดิมวา พรหม เกศทับทิม เกิดเมื่อวันที่ 19 พฤษภาคม พ.ศ. 2418 ที่บานน้ําคือ ตําบลในเวียง อําเภอ เมืองแพร จังหวัดแพร ป 2438 บรรพชาเปนสามเณร ณ วัดน้ําคือ ป พ.ศ. 2439 อุปสมบทเปน