sau 100 n¨m - tõ nguån s¸ng ®«ng kinh nghÜa thôc

(1)

®«ng kinh nghÜa thôc

Phong Lª^(*)

N¨m 2007 lµ ch½n 100 n¨m khai më vµ kÕt thóc §«ng Kinh nghÜa thôc (§KNT)^(**)- ng«i tr−êng t− thôc ®Çu tiªn, hay nãi

®óng h¬n lµ mét phong trµo - phong trµo §KNT nh»m ®em l¹i mét chuyÓn ®æi c¸ch m¹ng vÒ néi dung vµ ph−¬ng thøc ho¹t

®éng trong lÞch sö gi¸o dôc ViÖt Nam. Pháng theo m« h×nh Kh¸nh øng nghÜa thôc cña NhËt B¶n, §KNT chñ tr−¬ng ®−a t− t−ëng d©n chñ vµ v¨n minh ph−¬ng T©y thay cho kinh ®iÓn Nho gia ®Ó chuyÓn ®æi ®Çu ãc quèc d©n, chÊn h−ng c«ng nghÖ vµ canh t©n ®Êt n−íc. Tõ ®Þa chØ sè 4 Hµng §µo, Hµ Néi - nhµ riªng cña Thôc tr−ëng L−¬ng V¨n Can, §KNT nhanh chãng më réng ®Þa bµn ho¹t ®éng ra nhiÒu tØnh ë B¾c bé vµ Trung bé; vµ g©y nªn mét chÊn ®éng lín trong ®êi sèng tinh thÇn d©n téc vµo thËp niªn ®Çu thÕ kû XX. §KNT bÞ thùc d©n Ph¸p ®µn

¸p d÷ déi sau 7 th¸ng ho¹t ®éng, nh−ng tinh thÇn canh t©n

®Êt n−íc, vµ t− t−ëng cèt lâi: cã canh t©n (®æi míi) ®Êt n−íc míi giµnh vµ gi÷ ®−îc ®Êt n−íc cña §KNT lµ vÉn cã gi¸ trÞ cho mét thÕ kû ®Ó ®Õn víi sù nghiÖp §æi míi do §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam l·nh ®¹o tõ hai thËp niªn cuèi thÕ kû XX.

¨m nay, n¨m 2007 lµ ch½n 100 n¨m khai më vµ kÕt thóc tr−êng

§KNT.

§ã lµ tr−êng t− thôc (d©n lËp) ®Çu tiªn, ®em l¹i mét chuyÓn ®æi c¸ch m¹ng vÒ néi dung vµ ph−¬ng thøc ho¹t ®éng trong lÞch sö gi¸o dôc ViÖt Nam.

Tr−íc ®ã hµng ngµn n¨m, nÒn gi¸o dôc vµ khoa cö ë ta lµ mét khu«n h×nh æn ®Þnh, nh»m ®µo t¹o c¸c thÕ hÖ kÎ Sü, ®Ó lµm quan hoÆc lµm thÇy. Vµ khi chñ nghÜa thùc d©n Ph¸p thiÕt lËp

®−îc nÒn thèng trÞ, sau kÕt thóc phong trµo CÇn V−¬ng, vµo nh÷ng n¨m cuèi thÕ kû XIX, th× mét nÒn gi¸o dôc Ph¸p ViÖt còng chØ míi b−íc ®Çu h×nh

thµnh nh»m phôc vô cho môc tiªu

“khai ho¸” cña «ng chñ lín lµ n−íc MÑ

§¹i Ph¸p...^{(∗)(∗∗)}

Cßn §KNT pháng theo m« h×nh Kh¸nh øng nghÜa thôc (Keio Giguku) cña Phóc-tr¹ch-dô-c¸t (Fukuzawa Yukichi) khai gi¶ng n¨m 1858 ë NhËt B¶n, lµ nh»m ®−a t− t−ëng d©n chñ vµ v¨n minh khoa häc Th¸i T©y thay cho kinh ®iÓn Nho gia ®Ó chuyÓn ®æi ®Çu ãc quèc d©n, chÊn h−ng c«ng nghÖ vµ thùc nghiÖm, vµ canh t©n ®Êt n−íc.

Thay cho c¸i häc cö tö “chi hå, d· d·”

(∗)GS. ViÖn V¨n häc, ViÖn KHXH ViÖt Nam.

(∗∗)Khai gi¶ng th¸ng 3/1907; ®ãng cöa th¸ng 12/1907.

n

(2)

sÏ lµ lÞch sö, ®Þa d−, çch trÝ, to¸n ph¸p... Lµ nh÷ng lý thuyÕt míi ®Õn tõ çc trµo l−u triÕt häc vµ t− t−ëng d©n chñ cña ph−¬ng T©y, qua nh÷ng çi tªn l¹ mµ hÊp dÉn, lÇn ®Çu tiªn ®Õn víi giíi trÝ thøc Nho häc ViÖt Nam, nh− A-lý-sÜ-®a-®øc (Aristote), T−- çch-l¹p-®Ò (Socrate), B¸-l¹p-®å (Platon), Båi-c¨n (Bacon), §Ých-t¹p- nhi (Descartes)... Råi L−-thoa (Rousseau), M¹nh-®øc-t−-c−u (Montesquieu), Phóc-léc-®Æc-nhÜ (Voltaire)... Råi çc danh nh©n nh−

BØ-®¾c ®¹i ®Õ (Pierre le Grand), Hoa- thÞnh-®èn (Washington), N·-ph¸-lu©n (NapolÐon)... Lµ V¨n minh t©n häc s¸ch, víi 6 ph−¬ng ¸n: dïng v¨n tù n−íc nhµ, hiÖu ®Ýnh s¸ch vë, söa ®æi phÐp thi, cæ vò nh©n tµi, chÊn h−ng c«ng nghÖ, më toµ b¸o... ®Ó d¹y cho quèc d©n c¸ch thøc tù c−êng, v−¬n lªn, b×nh ®¼ng víi thiªn h¹. Lµ c¶ mét hÖ s¸ch gi¸o khoa nh»m vµo lÞch sö d©n téc gåm nh÷ng Quèc d©n ®éc b¶n, Quèc v¨n gi¸o khoa th−, Nam quèc giai sù, Nam quèc vÜ nh©n truyÖn, Nam quèc sö l−îc, Nam quèc ®Þa d−...

bªn c¹nh Èm b¨ng thÊt cña L−¬ng Kh¶i Siªu, Trung Quèc hån, Doanh hoµn chÝ l−îc... Lµ sù tiÕp nhËn vµ phæ cËp c¶ mét phong trµo th¬ v¨n yªu n−íc tõng s«i næi suèt nöa thÕ kû tr−íc vµ b©y giê ®−îc tiÕp tôc trªn tinh thÇn míi, nh− Kªu hån n−íc, Phen nµy c¾t tãc ®i tu (NguyÔn QuyÒn), §Ò tØnh quèc d©n ca (KhuyÕt danh), §Ò tØnh quèc d©n hån, H¶i ngo¹i huyÕt th− (Phan Béi Ch©u), TØnh quèc hån ca (Phan Ch©u Trinh), ThiÕt tiÒn ca (NguyÔn Phan L·ng), Bµi ca ®Þa d− vµ lÞch sö n−íc nhµ (Ng«

Quý Siªu), ¸-tÕ-¸ ca, KÓ chuyÖn n¨m ch©u... Lµ C¸o hñ lËu v¨n ®Ó phª ph¸n

vµ phñ ®Þnh c¸i häc hñ lËu hµng ngh×n n¨m vµ kªu gäi h−íng tíi mét nÒn häc míi... §©y lµ mét c¬ héi hiÕm cã, ®Ó cho tÊt c¶ nh÷ng tri thøc míi cïng th¬

v¨n yªu n−íc ®Õn ®−îc trùc tiÕp víi c«ng chóng lµ ng−êi ®äc, ng−êi häc, ng−êi gi¶ng, ng−êi nghe, trong bèi c¶nh mét cuéc duy t©n võa ph¸t ®éng

®· trë nªn s«i ®éng, nhê vµo ph−¬ng thøc ho¹t ®éng cã tæ chøc t−¬ng ®èi bµi b¶n: kh«ng chØ lµ gi¶ng d¹y mµ cßn lµ tuyªn truyÒn, cæ ®éng; kh«ng chØ lµ lý thuyÕt s¸ch vë mµ g¾n víi thùc nghiÖm; kh«ng chØ lµ thuyÕt tr×nh mµ cßn lµ biªn so¹n vµ nh©n réng, “ph¸t t¸n” çc tµi liÖu... Vµ çi míi khi ®· ®−îc c«ng chóng ®ãn nhËn trong t©m lý hå hëi th× sÏ cã søc lan to¶ rÊt nhanh chãng; chØ riªng mét chuyÖn kªu gäi c¾t tãc mµ thµnh phong trµo lan kh¾p çc ®« thÞ B¾c vµ Trung - phong trµo c¾t tãc (mouvement de la tonsure) ®Õn tõ th¬

v¨n vµ trµn vµo th¬ v¨n: “Cóp hÌ! Cóp hÌ! Th¼ng th¼ng cho khÐo. Bá c¸i hÌn nµy. Bá c¸i d¹i nµy. Cho kh«n cho m¹nh. ë víi «ng T©y!”; nãi r»ng: “ë víi «ng T©y”, nh−ng råi sÏ bÞ chÝnh

«ng chñ T©y truy ®uæi vµ cÊm ®o¸n.

Tõ ®Þa chØ 4 Hµng §µo (nhµ riªng cña cô Cö L−¬ng V¨n Can), §KNT nhanh chãng më réng ®Þa bµn ho¹t

®éng, kh«ng chØ ë thñ ®« 36 phè ph−êng mµ cßn loang ra nhiÒu tØnh thµnh kh¸c nh− S¬n T©y, Hµ §«ng, Th¸i B×nh, H¶i D−¬ng, Thanh Ho¸, NghÖ An, Hµ TÜnh, Qu¶ng Nam, Qu¶ng Ng·i, B×nh ThuËn... ChØ kho¶ng mét n¨m ho¹t ®éng, trong ®ã cã ba th¸ng ch−a cã giÊy phÐp, §KNT

®· g©y nªn mét chÊn ®éng trong ®êi sèng v¨n ho¸- tinh thÇn cña d©n téc.

NÕu hiÓu ®ång thêi víi §KNT, NguyÔn KhuyÕn cßn ©m thÇm lµm th¬

(3)

N«m, vµ t×m thó vui trong x−íng ho¹ víi vµi b¹n tri ©m ë lµng Bïi; vµ Tó X−¬ng chØ míi kÕt thóc nghiÖp thi cö sau 8 khoa ®eo ®¼ng mµ kh«ng v−ît

®−îc c¸i ng−ìng Tó tµi; vµ m·i ®Õn n¨m 1919 khoa thi ch÷ H¸n cuèi cïng bÞ b·i bá th× míi thÊy sù s«i ®éng cña nÒn häc míi mµ §KNT khëi x−íng cho

®êi sèng häc ®−êng lµ ®ét xuÊt biÕt chõng nµo.

NÕu nhí r»ng, chØ míi d¨m n¨m tr−íc ®ã, vµo më ®Çu thÕ kû XX, thùc d©n Ph¸p sau khi dËp t¾t phong trµo CÇn V−¬ng, ®· b¾t tay ngay vµo cuéc khai th¸c thuéc ®Þa lÇn thø nhÊt mét c¸ch yªn t©m vµ v÷ng chÝ nh− trong B¸o c¸o göi vÒ Bé Thuéc ®Þa ë Paris cña Toµn quyÒn Paul Doumer, ng−êi võa míi cho kh¸nh thµnh vµo n¨m 1902 chiÕc cÇu lín mang chÝnh tªn m×nh, b¾c qua s«ng Hång (nay lµ cÇu Long Biªn): “MÊy n¨m nay kh«ng mét ng−êi lÝnh Ph¸p nµo chÕt v× trËn m¹c ë §«ng D−¬ng”; vµ lêi phô ho¹ cña NguyÔn Th©n - kÎ ®· cho thiªu x¸c Phan §×nh Phïng thµnh tro råi b¾n xuèng s«ng La, lµ “cao tr¶m v« −u” (cø gèi cao ®Çu mµ ngñ ch¼ng ph¶i lo l¾ng g×), th× sù xuÊt hiÖn cña phong trµo

§«ng du, Duy t©n vµ §KNT tõ sau 1905 lµ mét bÊt ngê lÞch sö lín ®Õn thÕ nµo ®èi víi chÝnh quyÒn thuéc ®Þa.

Nh−ng ®èi víi d©n téc, trong chÆng

®−êng ng¾n rÊt mùc im ¾ng nµy, l¹i lµ mét chuÈn bÞ ©m thÇm vµ quyÕt liÖt cña c¶ mét thÕ hÖ nhµ Nho cã ®−îc sù tiÕp xóc víi t− t−ëng d©n chñ vµ v¨n minh ph−¬ng T©y, ®Õn tõ T©n th−,

®ang trong khao kh¸t t×m ®−êng nh−

Phan Béi Ch©u, Phan Ch©u Trinh, NguyÔn Th−îng HiÒn, TrÇn Quý C¸p, Huúnh Thóc Kh¸ng, Ng« §øc KÕ... vµ nh÷ng ng−êi råi sÏ chñ tr× §KNT nh−

L−¬ng V¨n Can, NguyÔn QuyÒn,...

Víi §KNT - ®ã lµ mét cuéc tËp hîp lùc l−îng trÝ thøc réng r·i vµ ®«ng

®¶o nhÊt trong lÞch sö, nh»m vµo môc tiªu canh t©n, phôc h−ng ®Êt n−íc, bëi c¸i ý thøc s©u s¾c cã canh t©n th× míi cøu ®−îc n−íc. Do môc tiªu ®ã nªn nh÷ng ng−êi chñ tr× vµ céng t¸c cña

§KNT, tÊt c¶ ®Òu lµ nh÷ng nhµ Nho cã ®Çu ãc canh t©n trong c¶ hai ph¸i b¹o ®éng vµ c¶i c¸ch, “¸m x·” vµ

“minh x·”, gåm tõ Phan Béi Ch©u, Phan Ch©u Trinh, NguyÔn Th−îng HiÒn, Ng« §øc KÕ, §Æng Nguyªn CÈn, TrÇn Quý C¸p... ®Õn D−¬ng B¸ Tr¹c, Hoµng T¨ng BÝ, §µo Nguyªn Phæ, NguyÔn QuyÒn, L−¬ng V¨n Can...;

cïng mét sè trÝ thøc T©y häc còng cã vèn Nho häc, ®ang mong muèn t¹o mét g−¬ng mÆt míi cho v¨n ho¸, v¨n ch−¬ng, häc thuËt d©n téc nh−

NguyÔn V¨n VÜnh, NguyÔn B¸ Häc, Ph¹m Duy Tèn...

ChuyÓn giao tõ nÒn häc cò sang nÒn häc míi, §KNT chñ tr−¬ng d¹y c¶

ba lo¹i ch÷: Ph¸p, H¸n, Quèc ng÷;

trong ®ã Ph¸p ®−¬ng nhiªn lµ ®−îc lßng chÝnh quyÒn, nh−ng sù thËt còng lµ rÊt cÇn ®Ó cho giíi trÝ thøc trùc tiÕp

®Õn víi nÒn v¨n minh chÝnh quèc sau con ®−êng gi¸n tiÕp qua T©n th−; H¸n - th× mÆc dï ®· cã ng−êi quyÕt liÖt ph¶n ®èi nh− Phan Ch©u Trinh: “BÊt phÕ H¸n tù bÊt tóc dÜ cøu Nam quèc”

(Kh«ng bá ch÷ H¸n kh«ng cøu ®−îc n−íc), nh−ng vÉn cÇn häc ®Ó kh«ng c¾t ®øt víi v¨n ho¸ truyÒn thèng; cßn Quèc ng÷ th× ®−¬ng nhiªn ë vÞ trÝ −u tiªn: “Ch÷ Quèc ng÷ lµ hån cña n−íc”... “Ch÷ ta ta ph¶i thuéc lµu...”.

Ba lo¹i ch÷ cho c¶ ba bËc häc: tiÓu, trung vµ ®¹i häc; vµ cho c¶ hai hÖ häc sinh nam vµ n÷ - mét hiÖn t−îng cùc kú míi mÎ, ch−a tõng cã trong lÞch sö.

Gäi lµ tr−êng §KNT, nh−ng thùc chÊt lµ mét phong trµo - phong trµo

§KNT bëi quy m« ho¹t ®éng cña nã lµ gåm ®Õn bèn Ban: Ban Gi¸o dôc, Ban Tµi chÝnh, Ban Cæ ®éng, Ban Tu th−

(4)

nh»m ch¨m lo cho sù tån t¹i vµ më réng ho¹t ®éng cña §KNT, ®Ó tõ khëi

®éng lµ gi¸o dôc víi môc tiªu c¶i t¹o vµ n©ng cao d©n trÝ mµ chuyÓn sang v¨n ho¸ víi môc tiªu lµ chÊn h−ng vµ canh t©n ®Êt n−íc, ®Ó ®i ®Õn c¸i ®Ých cuèi cïng lµ gi¶i phãng d©n téc.

Ta hiÓu v× sao trong c¸c tµi liÖu gi¸o khoa vµ th¬ v¨n yªu n−íc ®−îc dïng ®Ó gi¶ng d¹y ë §KNT l¹i xuÊt hiÖn nhiÒu vµ dån dËp ®Õn thÕ nh÷ng Nam quèc, quèc d©n, quèc hån vµ hån n−íc, víi mét thiÕt tha “®Ò tØnh”.

Vµ c©u th¬ ®óc kÕt ®−îc ®Çy ®ñ nhÊt tinh thÇn §KNT, ®ã lµ:

Tông kinh §éc lËp ë chïa Duy t©n Mét thøc nhËn víi nh÷ng môc tiªu vµ biÖn ph¸p tæ chøc nh− thÕ vµo thËp niªn më ®Çu thÕ kû XX, khi ®Êt n−íc cßn trong tèi t¨m mï mÞt sau thÊt b¹i cña biÕt bao tªn tuæi sü phu - v¨n th©n trong suèt nöa thÕ kû tr−íc ®ã, ph¶i nãi lµ cùc kú míi mÎ.

BÞ bña v©y vµ r×nh rËp cña chÝnh quyÒn thuéc ®Þa, sù tån t¹i cña mét tr−êng t− thôc ph¶i t×m ®Õn sù tËp hîp rÊt lín cña ®éi ngò trÝ thøc, vµ sù h−ëng øng cña quèc d©n ®ang khao kh¸t mét cuéc ®æi míi (canh t©n), ®Ó khua dËy mét c¬n mª ngñ kÐo qu¸ dµi trong lÞch sö; bëi, theo hä, chÝnh v× c¬n mª ngñ ®ã mµ ®−a tíi th¶m ho¹ mÊt n−íc:

Sao kh«ng ®Ëp m¹nh thÐt dµi Cho ng−êi mª ngñ ai ai tØnh dÇn?

Sao kh«ng chèng m¶ng mª t©n Cho ng−êi ch×m ®uèi lÇn lÇn v−ît lªn?

(C¸o hñ lËu v¨n)

TÊt nhiªn ®Õn ®−îc ®Ých Êy, con

®−êng cßn rÊt xa; nh−ng Ýt nhÊt ph¶i cã

®−îc mét tØnh thøc, nh− mét khëi ®éng.

Vµ tÊt nhiªn, chØ mét khëi ®éng nh− thÕ, víi g−¬ng mÆt ngì nh− rÊt «n hoµ, chØ nh»m c¶i t¹o vµ n©ng cao d©n trÝ, chÊn h−ng d©n khÝ, thÕ mµ thùc d©n ®· rÊt kinh sî. Bëi, víi gi¸c quan

nhËy c¶m cña kÎ ®i x©m l−îc, bän chóng ®· “ngöi” thÊy mét c¸i g× thËt bÊt an ®ang nhen nhãm ë phÝa d−íi.

Trong g¾n nèi víi phong trµo Duy t©n vµ §«ng du hai n¨m vÒ tr−íc, vµ trong sù bïng næ vÒ sau, vµo n¨m 1908, phong trµo chèng thuÕ ë Qu¶ng Nam, cuéc b¹o ®éng cña §Ò Th¸m vµ vô ®Çu

®éc Hµ thµnh, §KNT ®· bÞ ®ãng cöa sau 9 th¸ng ho¹t ®éng. Vµ Ýt l©u sau ngµy ®ãng cöa, gÇn nh− tÊt c¶ nh÷ng ai cã liªn quan vµ ®ãng gãp cho §KNT

®Òu bÞ b¾t, råi bÞ giam cÇm, ®Çy ra C«n §¶o, víi nh÷ng c¸i ¸n giam hµng chôc n¨m, cã ng−êi lµ chung th©n, hoÆc “tr¶m giam hËu” (téi chÐm nh−ng ch−a ph¶i chÐm ngay); trong ®ã Lª §¹i chÞu ¸n 15 n¨m, nhiÒu ng−êi kh¸c chÞu ¸n chung th©n; riªng Phan Ch©u Trinh bÞ “tr¶m quyÕt” sau ®æi thµnh “tr¶m giam hËu”...

Cã thÓ nãi sau cuéc tµn s¸t n¨m Th©n (1908), n¨m DËu (1909) diÔn ra ngay sau ngµy §KNT vì, c¶ mét thÕ hÖ trÝ thøc Nho häc yªu n−íc cã ®Çu ãc canh t©n ®· bÞ giam cÇm, ®Çy ¶i. HÕt

®Êt ho¹t ®éng, trong th©n phËn bÞ tï

®µy hoÆc giam láng, hä chØ cã thÓ ngô t©m sù vµ ý chÝ cña m×nh vµo nh÷ng vÇn th¬ c¶m kh¸i, lµm nªn mét dßng th¬ tï ®Æc s¾c, khëi ph¸t tõ C«n L«n cña Phan Ch©u Trinh, Huúnh Thóc Kh¸ng, §Æng Nguyªn CÈn... tiÕp tôc dßng th¬ yªu n−íc ë ngoµi ®êi. Cã ng−êi trë l¹i viÖc «n luyÖn Quèc ng÷

hoÆc häc tiÕng Ph¸p chØ b»ng mét cuèn Tõ ®iÓn, nh»m chuÈn bÞ hµnh trang cho ngµy v−ît tï hoÆc ra tï. Cho

®Õn hÕt ThÕ chiÕn Mét, çc ¸n giam lÇn l−ît ®−îc gi¶m, ®Ó vµo më ®Çu thËp niªn 20, hä lÇn l−ît ®−îc tr¶ tù do. B¸o chÝ trë thµnh m«i tr−êng quan träng cho sù tiÕp tôc chÝ h−íng çch m¹ng cña hä, nh− Ng« §øc KÕ, Huúnh Thóc Kh¸ng, Phan Kh«i... Nh−ng thêi thÕ ®· thay ®æi kÓ tõ sau Çch m¹ng

(5)

th¸ng M−êi Nga 1917. Sø mÖnh lÞch sö gi¶i phãng d©n téc ®· chuyÓn sang vai mét thÕ hÖ míi, thÕ hÖ con em cña hä, mµ NguyÔn ¸i Quèc lµ tªn tuæi sè 1, ®· chän con ®−êng sang ph−¬ng T©y, vµ b¾t ®Çu sù nghiÖp viÕt cña m×nh ë tuæi 30 ë Paris, nh− mét ®éng th¸i chuÈn bÞ tÝch cùc cho cuéc hµnh tr×nh míi cña d©n téc, víi nh÷ng ¸ng v¨n ®Çu tiªn khai m¹c mét thêi ®¹i míi - ®ã lµ Yªu s¸ch cña nh©n d©n ViÖt Nam, lµ §«ng D−¬ng thøc tØnh vµ B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n Ph¸p.

Nh−ng dÉu cã bÞ ng¾t qu·ng, bÞ

®øt ®o¹n th× tinh thÇn canh t©n ®Êt n−íc cña §KNT vÉn cã ®−îc sù nèi tiÕp qua c¸c thÕ hÖ; bëi cèt lâi t−

t−ëng: yªu n−íc g¾n víi canh t©n (cã nghÜa lµ cã ®æi míi ®Êt n−íc míi giµnh vµ gi÷ ®−îc ®Êt n−íc) §KNT më ra lµ cã gi¸ trÞ cho c¶ mét thÕ kû - ®Ó ®Õn víi sù nghiÖp §æi míi do §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam l·nh ®¹o tõ thËp niªn cuèi thÕ kû XX. Bªn c¹nh truyÒn thèng yªu n−íc vµ bÊt khuÊt cña d©n téc cã lÞch sö nhiÒu ngh×n n¨m th×

kh¸t väng canh t©n chØ cã thÓ cã hoµn c¶nh ph¸t triÓn ®Ó trë thµnh phong trµo chØ trong kho¶ng 100 n¨m, víi khëi ®Çu rùc rì vµ chãi s¸ng lµ §KNT vµ nh÷ng g−¬ng mÆt lín nh− Phan Béi Ch©u, Phan Ch©u Trinh, NguyÔn Th−îng HiÒn, TrÇn Quý C¸p, L−¬ng V¨n Can, NguyÔn QuyÒn...

Tõ l©u råi hai g−¬ng mÆt lÞch sö lín lµ Phan Béi Ch©u - l·nh tô cña phong trµo §«ng du, vµ Phan Ch©u Trinh - ng−êi khai m¹c vµ cæ sóy phong trµo Duy t©n ®· ®−îc c¶ d©n téc x−ng tông; vµ mèi tri ©n s©u s¾c Êy ®· ®−îc biÓu hiÖn cao nhÊt trong phong trµo c¶

n−íc ®ßi tha Phan Béi Ch©u n¨m 1925, khi nhµ ¸i quèc bÞ thùc d©n b¾t ë Th−îng H¶i gi¶i vÒ Háa Lß; vµ phong trµo c¶ n−íc ®ßi ®Ó tang Phan Ch©u Trinh n¨m 1926, khi «ng mÊt ë Sµi

d−êng nh− cã bÞ lu mê? Kh«ng kÓ vai trß Thôc tr−ëng mét phong trµo gi¸o dôc cã søc chÊn ®éng réng lín, vµ chÞu mét sù ®µn ¸p d÷ déi, «ng cßn ph¶i chÞu mét ¸n giam h¬n 10 n¨m - cho ®Õn 1923. ¤ng cßn gãp vµo sù nghiÖp cøu n−íc c¶ ba ng−êi con trai, vµ mét con rÓ, trong ®ã ng−êi con ót lµ L−¬ng Ngäc QuyÕn, tõng lµ ng−êi ®Çu tiªn, vµ mét m×nh, sang NhËt h−ëng øng phong trµo

§«ng du cña Phan Béi Ch©u, råi trë thµnh l·nh tô cña khëi nghÜa Th¸i Nguyªn. L−¬ng Ngäc QuyÕn ®· nhËn mét sù hy sinh bi tr¸ng cïng §éi CÊn vµo n¨m 1917 - ch½n 10 n¨m sau ngµy

§KNT tan vì. L¹i tiÕp 10 n¨m sau, lµ ngµy L−¬ng V¨n Can mÊt (13-6-1927), dÉu chÝnh quyÒn thùc d©n ®· rÊt c¶nh gi¸c vµ t×m c¸ch ®èi phã, nh−ng khi h¹ huyÖt, ®¸m tang cña Thôc tr−ëng

§KNT vÉn cã ®Õn hµng ngµn ng−êi tham dù.

LÞch sö sÏ ®i tiÕp hµnh tr×nh cña

§KNT, trong nh÷ng sù kiÖn vang ®éng c¶ n−íc vµo nh÷ng n¨m 20 ngay sau khi kÕt thóc ThÕ chiÕn Mét, víi tiÕng bom næ ë Sa §iÖn (Qu¶ng Ch©u) nh»m m−u s¸t Toµn quyÒn §«ng D−¬ng Merlin cña Ph¹m Hång Th¸i n¨m 1924, phong trµo ®ßi th¶ Phan Béi Ch©u n¨m 1925, phong trµo ®ßi ®Ó tang Phan Ch©u Trinh n¨m 1926; vµ ®¸m tang L−¬ng V¨n Can n¨m 1927; còng lµ n¨m NguyÔn ¸i Quèc c«ng bè t¸c phÈm

§−êng K¸ch mÖnh, chuÈn bÞ cho sù ra

§«ng Kinh nghÜa thôc, do mét thÕ hÖ c¸c nhµ Nho chÝ sÜ më ®−êng, sÏ v−¬n tíi mét tÇm cao, mét môc tiªu míi, ®ßi hái mét nç lùc lín, h−íng theo sù chØ dÉn cña mét §¶ng cña giai cÊp c«ng nh©n víi l·nh tô cao nhÊt lµ NguyÔn ¸i

(6)

®iÓm th¸ng T¸m- 1945 lÞch sö.

Thôc tr−ëng L−¬ng V¨n Can, nhµ yªu n−íc lín, vµ còng lµ nhµ v¨n hãa, víi nhiÒu tr−íc t¸c b»ng ch÷ H¸n nh−

Quèc sù ph¹m lÞch sö, H¸n tù tiÖp kÝnh, Gia huÊn, H¹nh ®µn lo¹i ng÷, Tr©u th− lo¹i ng÷, Êu häc tïng ®µm, H¸n tù quèc ©m, vµ ch÷ N«m: §¹i ViÖt

®Þa d−, cïng víi gia ®×nh «ng ®· gãp vµo lÞch sö vµ lÞch sö v¨n häc d©n téc 30 n¨m ®Çu thÕ kû XX nh÷ng dÊu son thËt rùc rì. 100 n¨m ®· qua, mçi dÞp

®i qua nhµ sè 4 Hµng §µo (b©y giê lµ mét ®Þa chØ n»m ë trung t©m phè cæ), nh×n vµo mÊy cöa hiÖu thêi trang thÊp bÐ, t«i cè vËn dông trÝ t−ëng t−îng ®Ó h×nh dung l¹i c¶nh quan tÊp nËp, s«i næi mét thêi ®· diÔn ra ë ®©y:

Buæi diÔn thuyÕt ng−êi ®«ng nh− héi Kú b×nh v¨n kh¸ch tíi nh− m−a ...

Tr−êng NghÜa thôc ®øng ®Çu d¹y dç Kh¾p ba m−¬i s¸u phè Hµ thµnh G¸i trai n« nøc häc hµnh

Vµ sau ®ã, ghÐ nhµ sè 2 Ngâ PhÊt Léc, çch sè 4 Hµng §µo mét d·y phè (Hµng B¹c), vµ ë tËn cïng mét con hÎm quanh co, gi¸p nèi víi cuèi phè Hµng Buåm, ®Ó h×nh dung ba ®ªm næi löa ®èt çc hå s¬, tµi liÖu, giÊy tê, trong çi rÐt cuèi th¸ng Ch¹p TÕt Mïi, kÕt thóc n¨m 1907, khi §KNT cã lÖnh

dÞp ghÐ qua, nhiÒu khu l−u niÖm hoÆc kû vËt c¸ch ®©y d¨m s¸u tr¨m n¨m vÉn ®−îc gi÷ nguyªn; cßn ë ta, chØ míi 100 n¨m, ®· kh«ng cßn ®Ó l¹i bÊt cø dÊu vÕt g×.

ChiÒu 29 TÕt §inh Hîi - 2007 võa qua, chen chóc trong dßng ng−êi qua l¹i ë Hµng §µo, t«i ®· dõng l¹i ë nhµ sè 4, ®Þa chØ 100 n¨m tr−íc ®©y cña

§KNT - n¬i ph¸t tÝch phong trµo ®æi míi gi¸o dôc quèc d©n ®Ó h−ëng øng vµ lµm nªn mét cuéc vËn ®éng canh t©n - yªu n−íc cña çc nhµ Nho, b©y giê gÇn nh− kh«ng cßn l¹i bÊt cø dÊu tÝch g× ®Ó gîi nhí mét thêi. NiÒm mong −íc cña t«i lµ cã mét çi biÓn ®ång g¾n vµo ®Þa chØ nµy, ®Ó çc thÕ hÖ sau biÕt ®Õn mét dÊu son xuyªn suèt thÕ kû XX, lµm g¾n nèi sù nghiÖp Canh t©n ®Çu thÕ kû tr−íc víi kÕt qu¶ c«ng cuéc §æi míi cña d©n téc vµo ®Çu thÕ kû nµy.

Mét thÕ kû c¶ d©n téc trªn cïng mét ®¹i lé, h−íng tíi môc tiªu c¸ch m¹ng (giµnh l¹i chñ quyÒn ®Êt n−íc) vµ v¨n minh (®æi míi ®Êt n−íc), víi c¸c b−íc ®i thÇn tèc cña nã.

Tµi liÖu tham kh¶o

1. §µo Trinh NhÊt. §«ng Kinh nghÜa thôc. H.: Mai LÜnh, 1938.

3. §Æng Thai Mai. V¨n th¬ c¸ch m¹ng ViÖt Nam ®Çu thÕ kû XX. H.: V¨n hãa, 1961.

4. NguyÔn HiÕn Lª. §«ng Kinh nghÜa thôc. Sµi Gßn: L¸ Bèi, 1968.

6. TrÇn §×nh H−îu. V¨n häc ViÖt Nam - Giai ®o¹n giao thêi 1900-1930. H.:

§¹i häc vµ Gi¸o dôc chuyªn nghiÖp, 1988.